خرداد
خرداد؛ سومین ماهِ سال در گاه‌شمار خورشیدی.
خرداد، سومین ماه از گاه‌شمار خورشیدی و نیز تقویم هجری خورشیدی، سومین و آخرین ماه از فصل بهار و مطابق با زمانی است که آفتاب در برج جَوزا قرار دارد.[۱] ماه خرداد، 31 روز دارد.[۲]
واژه‌شناسی
خرداد که در زبان پهلوی به‌صورت xordāt (خُردات یا هُردات) آمده است، نام یکی از امشاسپندان و ایزد موکل بر آب در ایران باستان و نیز نام روز ششم از هر ماه خورشیدی است.[۳]
خرداد، به‌معنای فرشته، در اوستا به‌صورت «هَئوروَتات» آمده است.[۴] این واژه ترکیبی از دو واژه «هَئوروَ» به‌معنای رسایی و کمال و «تات» پسوندی است که دلالت بر جنس مؤنث دارد.[۵] علاوه بر آن، واژه خرداد در متون سغدی[۶] و متون مانوی (خروشتگ به‌معنای فریاد)[۷] نیز آمده است. در متون دوره‌های اسلامی، این واژه به‌صورت‌های خرداد،[۸] خرداذ[۹] و خرذاذ[۱۰] آمده است. بیرونی، نام‌های دیگری همچون هروداد و ردد را نیز برای این واژه ثبت کرده و بیان می‌کند که این واژگان، صورت سغدی خرداد هستند.[۱۱]
خرداد در ایران باستان
ایرانیان باستان بر این باور بودند که در روز خرداد از فروردین‌ماه، برای ساکنان روی زمین، سعادت تقسیم می‌شود؛ بنابراین، آنها این روز را «روز امید» یا «یوم‌الرجاء» نامیدند.[۱۲] علاوه بر آن، در روز خرداد از تیرماه نیز جشنی به نام «جشن نیلوفر» برگزار می‌شده است.[۱۳]
الهه خرداد در اوستا
خرداد که از فرشتگان مقرب اهوره‌مزدا در ایران باستان بوده، در منابع مختلفی، به‌معنای تمامیت، کمال و تندرستی آمده است.[۱۴] خرداد را پنجمین امشاسپند (ایزد) و نگهبان آب‌ها معرفی کرده‌اند[۱۵] که به انسان‌ها کامیابی و فراوانی هدیه می‌کند.[۱۶] از کارهای عمدۀ خرداد، حمایت از آب و شادابی دادن به گیاهان است. برخی، خرداد را مظهر تندرستی و سلامتی نیز می‌دانند.[۱۷] بیرونی، خرداد را فرشته‌ای معرفی کرده که به تربیت خلق، درختان و گیاهان پرداخته و از آب‌ها حفاظت می‌کند.[۱۸] خرداد، در بسیاری از منابع دورۀ ایران باستان، سرور سال‌ها، ماه‌ها و روزها معرفی شده است.[۱۹] چهارمین یشت از اوستا نیز به‌صورت کامل به ایزد خرداد تعلق یافته و به ستایشِ او پرداخته است.[۲۰]
در کتاب اوستای گاهانی، واژه خرداد و مرداد همواره در کنار هم آمده‌اند،[۲۱] در حالی که در اوستای جدید، دو نام خرداد و امرداد (مرداد ماه) به‌ترتیب به‌معنای آب و گیاه به‌کار رفته‌اند.[۲۲] گروهی از پژوهشگران، به قیاس داستان هاروت و ماروت با خرداد و مرداد پرداخته‌اند.[۲۳] بر اساس آیین مزدیسنی و تضاد همیشگی عناصر اهورایی و اهریمنی، سرانجام، خرداد و مرداد بر تشنگی و گرسنگی غلبه کرده و پیروز می‌شوند.[۲۴] دیو مقابل خرداد، در اوستا، «تئوروی» یا «تَریز» نامیده شده است.[۲۵]
در ایران باستان، حرمت و نگهبانی از آب، به‌معنای احترام به ایزد خرداد بوده، زیرا آب را نمایندۀ زمینی و مادی خرداد محسوب می‌کردند.[۲۶] گاهی، برخی از افراد، به‌منظور احترام به خرداد، با دست‌های شسته و در فضایی ساکت، آب می‌نوشیدند.[۲۷] ایزد خرداد، به زردشت سفارش می‌کند تا آب را از آلودگی‌هایی همچون خون و مردار دور نگه داشته و از آلوده کردن آن اجتناب کنند.[۲۸]
خرداد در دین زردشتی
در گاه‌شمار دین زردشت که در دورۀ اشکانیان و ساسانیان مرسوم بوده، خرداد، ششمین روز از هر ماه و سومین ماه از گاه‌شمار خورشیدی معرفی شده است. زردشتیان، بر این باورند که در روز خرداد از ماه فروردین (ششمین روز از فروردین‌ماه) که به نوروز کبیر معروف است، زردشت به پیامبری مبعوث شده[۲۹] و نیز همه رخدادهای بزرگ مربوط به رستاخیز در دین زردشتی، در همین روز اتفاق خواهد افتاد.[۳۰]
جشن‌های باستانی خرداد
جشن خردادگان
«جشن خردادگان» توسط ایرانیان باستان، در روز ششم از ماه خرداد، برگزار می‌شد. مردم، در این روز، به نیایش خداوند پرداخته و اعمال مهمی همچون ازدواج را در آن تاریخ، برگزار می‌کردند. روز خردادگان، توسط برخی از اندیشمندان کهن همچون ابوریحان بیرونی به روز «ثبات خلق» تعبیر شده است.[۳۱] از جمله آیین‌های روز خرداد در جشن خردادگان، رفتن به کنار جوی‌ها و نهرهای آب، شستن تن در آب و هم‌زمان خواندن نیایش‌های مخصوص این روز همراه با شادی و سرور است. افراد، در کنار خانواده و دوستان خود، این روز را گرامی داشته[۳۲] و به یکدیگر گل‌های نیلوفر و یاس هدیه می‌دادند.[۳۳]
جشن اَرغاسوان
اَرغاسوان یا اَریجاسوان، از جمله جشن‌های خوارزمی است که در روز یکم خرداد یا شصت بهار، برگزار می‌شود. این جشن که به «جشن گرما» نیز معروف است، از جشن‌های باستانی ایرانیان به‌شمار می‌رود. در ایران باستان، بیشتر مردم ایران کشاورز بوده و شروع فصل گرما، فرصت مناسب کشاورزی را برای مردم به ارمغان می‌آورده، بنابراین، مردم، برای این شروع، جشنی برپا می‌کردند. ارغاسوان، توسط ابوریحان بیرونی به شروع فصل گرما معنا شده است.[۳۴]
زیارتگاه ستی پیر
زیارتگاه ستی پیر یا قلعه اسدان، در شهر یزد، بنا شده است. این زیارتگاه، به‌نام «ستی»، ملکۀ دوران ساسانیان و به‌دست یکی از زردشتیان در کنار چاهی معروف ساخته شده است. در باور مردم، این زیارتگاه، پناهگاه مادر شاهزادگان ساسانی است و سه نیایشگاه دارد. هر ساله، زرتشتیان، در روز بیست‌وچهارم خردادماه، در این مکان جمع شده و مراسم‌هایی آیینی در آن برگزار می‌کنند. در این روز، زرتشتیان، لبا‌س‌هایی با رنگ روشن پوشیده و درحالی‌که موی سر خود را می‌پوشانند به‌همراه مقداری میوه، اسپند و مواد غذایی به این زیارتگاه می‌روند.[۳۵] زیارتگاه ستی پیر، در اسفند 1379ش، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایرانیان به ثبت رسیده است.[۳۶]
عیدماه
عیدماه یا جشن مردگان، در روز بیست‌ونهم خرداد در گاه‌شمار ایرانی، برگزار می‌شود. افراد در این جشن، با آتش‌افروزی بر فراز بلندی‌ها و بام خانه‌های خود، به برگزاری بازی‌های گروهی، سرور و جشن پیوند جوانان پرداخته و این روز را گرامی می‌دارند. برخی بر این باورند که در این روز، فریدون به خون‌خواهی پدر خود یعنی جمشید، ضحاک را سرنگون کرده است.
جشن آبریزگان
در روز سی‌ام خردادماه نیز جشنی دیگر به نام «جشن آبریزگان» یا «عید الاغتسال» برگزار می‌شده است.[۳۷]
پایان بهار
جشن پایان بهار، در سی‌ویکم خردادماه برگزار می‌شود. در این روز، خورشید به بالاترین جایگاه خود رسیده و مردم آن را گرامی می‌دارند.[۳۸]
خرداد در ایران پس از اسلام
ماه خرداد، در روش‌های اسلامی برای تعیین تقویم، به‌عنوان سومین ماه از فصل بهار و مقارن با برج جَوزا قرار گرفته است.[۳۹] این ماه، در احکام نجوم دوره اسلامی، به ماهی گرم، تر و بادی معروف شده است.[۴۰]
وقایع تاریخی خرداد
از جمله وقایع تاریخی ماه خرداد می‌توان به سوم خردادماه مصادف با فتح خرمشهر در عملیات بیت‌المقدس و روز مقاومت، ایثار و پیروزی؛ چهارم خردادماه روز مقاومت و پایداری مردم دزفول؛ چهاردهم خرداد روز وفات امام خمینی (بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران) و پانزدهم خرداد مصادف با قیام 15 خرداد مردم قم (در اعتراض به بازداشت امام خمینی در خرداد 1342ش)، اشاره کرد.[۴۱]
خرداد در علم نجوم
خردادماه، دارای برج فلکی دو پیکر (جَوزا) است. این برج، سومین برج فلکی از دایره‌البروج بوده و نماد آن «دو پیکره» نامیده شده است. این صورت فلکی، از دیرباز، به‌شکل دو مرد جوان یا دو کودک ایستاده و دست در گردن یکدیگر نهاده یا سوار بر اسب و گاه به‌شکل دو طاووس تصویر شده است.[۴۲]
خرداد در ادبیات فارسی
واژه خرداد، از جمله واژگان کهن و پرکاربرد در نظم و نثر فارسی‌زبانان بوده است. برای مثال، ناصرخسرو در شعر خود از این واژه بهره گرفته است:[۴۳]
| ز جور لشکر خرداد و مرداد | تواند داد ما را هیچکس داد؟ |
فرخی سیستانی نیز به ماه خرداد در اشعار خود اشاره کرده است:[۴۴]
| ماه خرداد بر تو فرخ باد | آفرین باد بر مه خرداد |
پانویس
- ↑ محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، 1361ش، ذیل واژه خرداد.
- ↑ «خرداد (ماه)»، ویکی شیعه.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه خرداد.
- ↑ Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, 1904, P1791-1792;
MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P44. - ↑ «جشن خردادگان»، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ Henning, Sogdica, 1940, P16, 19.
- ↑ Panaino, «Hordād», Iranica, vol. XII, P459.
- ↑ ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، ۱۳۶۲ش، ج1، ص230.
- ↑ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، ۱۹۲۳م، ج1، ص42؛
یاقوت حموی، معجم البلدان، 1995م، ج1، ص678. - ↑ محمدبن يعقوب فيروزآبادى، القاموس المحيط، ۲۰۰۵م، ج2، ص122.
- ↑ محمدصادق كيا، واژه‌نامه طبرى، ۱۳۲۷ش، ج1، ص216-217.
- ↑ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، ۱۹۲۳م، ج1، ص218.
- ↑ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، ۱۹۲۳م، ج1، ص220؛
زكريابن محمد قزوينى، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، بی‌تا، ج1، ص80. - ↑ بویس، تاریخ کیش زرتشت، ۱۳۷۴ش، ص۲۸۲؛ Panaino, «Hordād», Iranica, vol. XII, P458.
- ↑ بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ۱۳۸۷ش، ص۸۳؛
بویس، تاریخ کیش زرتشت، ۱۳۷۴ش، ص۲۸۲-283. - ↑ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزدا‌پور، ۱۳۶۹ش، 6:22.
- ↑ «جشن خردادگان»، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ۱۳۵۲ش، ص286.
- ↑ بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ۱۳۶۹ش، ج1، ص115-116.
- ↑ اوستا، يشت‌ها، ۱۳۵۶ش، بند1-11.
- ↑ اوستا، يشت‌ها، ۱۳۵۶ش، یسن، 44: 17 و 18؛ 45: 5 و 10؛ 47: 1؛ 51: 7.
- ↑ اوستا، يشت‌ها، ۱۳۵۶ش، یسن، 3: 1 و 20؛ 4: 1 و 3.
- ↑ Panaino, «Hordād», Iranica, vol. XII, P459.
- ↑ وستا، يشت‌ها، ۱۳۵۶ش، 19: 96؛ Hintze, introd. and tr. Zamyād Yašt, 1994, P40.
- ↑ گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمد‌تقی راشد محصل، ۱۳۶۶ش، ص128.
- ↑ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزدا‌پور، ۱۳۶۹ش، 15: 5 و 6.
- ↑ شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزدا‌پور، ۱۳۶۹ش، 9: 8؛
بویس، تاریخ کیش زرتشت، ۱۳۷۴ش، ص417. - ↑ زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، ۱۳۳۸ش، ص45.
- ↑ ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، ۱۳۶۲ش، ج1، ص253.
- ↑ متون پهلوی، ج1، ص141-145.
- ↑ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ۱۳۵۲ش، ص286.
- ↑ رضی، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، 1380ش.
- ↑ «جشن خردادگان»، سایت کویرها و بیابان‌های ایران.
- ↑ «اول خرداد، هرمزد روز؛ جشن ارغاسوان یا جشن گرم»، وب‌سایت سفرمی.
- ↑ «جشن‌های باستانی خردادماه»، وب‌سایت گروه ترویج علم خورشید.
- ↑ «زیارتگاه‌های زرتشتیان یزد»، وب‌سایت سفرمارکت.
- ↑ زكريابن محمد قزوينى، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، بی‌تا، ج1، ص80.
- ↑ «جشن‌های باستانی خردادماه»، وب‌سایت گروه ترویج علم خورشید.
- ↑ عبدالعلى‌بن محمد بيرجندى، شرح زيج جديد سلطانى، بی‌تا، گ 23 ر.
- ↑ ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، ۱۳۶۲ش، ج1، ص317.
- ↑ «مناسبت‌های ماه خرداد»، وب‌سایت تایم.
- ↑ ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، ۱۳۶۲ش، ج1، ص97؛ MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P26.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصاید، قصیده شماره 55، بیت 1، سایت گنجور.
- ↑ فرخی سیستانی، دیوان اشعار، قصاید، شماره 23، سایت گنجور.
منابع
- ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن‌القرون الخالية، چ ادوارد زاخاو، لايپزيگ، ۱۹۲۳م.
- ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چ جلال‌الدين همائى، تهران، ۱۳۶۲ش.
- اوستا، يشت‌ها، گزارش پورداود، چاپ بهرام فره‌وشى، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۶ش.
- «اول خرداد، هرمزد روز؛ جشن ارغاسوان یا جشن گرم»، وب‌سایت سفرمی، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
- بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، توس، ۱۳۷۴ش.
- بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگه، ۱۳۸۷ش.
- بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر دانا‌سرشت، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۲ش.
- «جشن خردادگان»، سایت کویرها و بیابان‌های ایران، تاریخ بارگذاری: 10 اردیبهشت 1391ش.
- «جشن‌های باستانی خردادماه»، وب‌سایت گروه ترویج علم خورشید، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
- «خرداد (ماه)»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- رضی، هاشم، گاهشماری و جشن‌های ایران باستان، تهران، بهجت، 1380ش.
- زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به‌تحقیق محمد دبیر‌سیاقی، تهران، طهوری، ۱۳۳۸ش.
- زكريابن محمد قزوينى، عجائب‌المخلوقات و غرائب الموجودات، بيروت، دارالشرق العربى، بی‌تا.
- «زیارتگاه‌های زرتشتیان یزد»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
- شایست ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزدا‌پور، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۹ش.
- عبدالعلى‌بن محمد بيرجندى، شرح زيج جديد سلطانى، نسخه خطى كتابخانه ديوان هند، شماره ۲۲۳۷، بی‌تا.
- گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمد‌تقی راشد محصل، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ش.
- فرخی سیستانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- متون پهلوى، (ترجمه، آوانوشت)، گردآورى جاماسب ـ آسانا، گزارش سعيد عريان، تهران، كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ۱۳۷۱ش.
- محمدبن يعقوب فيروزآبادى، القاموس المحيط، چ يوسف الشيخ محمد بقاعى، بيروت، ۲۰۰۵م.
- محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، تهران، معین، 1361ش.
- محمدصادق كيا، واژه‌نامه طبرى، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۲۷ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- «مناسبت‌های ماه خرداد»، وب‌سایت تایم، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، 1995م.
- Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Strasbourg, 1904.
- Henning, W. B., Sogdica, London, 1940.
- Hintze, A., introd. and tr. Zamyād Yašt, Wiesbaden, 1994.
- MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
- Panaino, A., «Hordād», Iranica, vol. XII.