سازه‌های آبی شوشتر

سازه‌های آبی شوشتر؛ بزرگ‌ترین مجموعۀ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی در شوشتر خوزستان.

نمایی کلی از سازه‌های آبی شوشتر با معماری و ساختار بی‌نظیر

سازه‌های آبی شوشتر با معماری و ساختار بی‌نظیر خود در دل شوشتر|شهر شوشتر استان خوزستان جای دارد. این سازه‌ها با حفظ شکوه خود یکی از افتخارات مردم ایران در فهرست جهانی یونسکو است. در برخی سفرنامه‌ها از این سازه‌های شگفت‌انگیز به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعۀ صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی نام برده‌ شده است. مهندسان ایرانی سازندۀ این مجموعه از چنان نبوغ و دانش فنی در مهندسی هیدرولیک برخوردار بودند که می‌توان این سازه‌ها را نوعی از عجایب جهان باستان دانست. آن‌ها با مدیریت و کنترل آب از منابع آبی، بهره‌برداری اصولی کرده و با انحراف و انتقال آب رودخانۀ کارون، از آب برای مصارف گوناگون استفاده می‌کردند. سازه‌های آبی شوشتر به‌عنوان یک سیستم تاریخی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

نمایی از بخش مرکزی سازه‌های آبی شوشتر

قدمت سازه‌ها

قدمت این سازه‌های پیچیده به ساسانیان|دوران ساسانیان باز می‌گردد اما این احتمال وجود دارد که سنگ بنای این سازه‌ها در زمان هخامنشیان گذاشته شده باشد. ساخت این سازه‌ها به اردشیر اول و شاپور نسبت داده می‌شود؛ هرچند این مجموعه در طول زمان کامل شده و قسمت‌هایی به آن افزوده شده است. در دوران قاجاریه نیز مرمت و بازسازی‌هایی روی این بنا صورت گرفت.

کارکرد سازه‌ها

نمایی از موقعیت سازه‌های آبی در شهر شوشتر؛ 1. رود کارون؛ 2. رود شُطیط؛ 3. بند میزان؛ 4. رود گَرگَر

هر یک از سازه‌های این مجموعه، کارکرد خاص خود را داشتند که در ارتباط با یکدیگر مجموعۀ به هم پیوسته‌ای را تشکیل می‌دادند. این سازه‌ها آب را یکسان و برابر به تمام شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین از طریق سردابه و زیرزمین (در گویش محلی شوادون‌ها) آب را به خانه‌ها فرستاده و آب لازم برای زمین‌های کشاورزی و چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم را تأمین می‌کردند.

معماری

مهندسان ایرانی با ابزارهای سادۀ آن دوران در دل سنگ و ساروج شوشتری با ایجاد حفره‌هایی، بناهایی هزار ساله ساختند. در این سازه، سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود می‌کرد تا سطح آب بالا آمده و به سه تونلی که در تخته سنگ حفر شده بود، برسد. آب از این تونل‌ها به داخل مجموعه و سپس به کانال‌های متعدد راه پیدا می‌کرد. آب پس از چرخاندن چرخ آسیاب به شکل آبشارهایی به محوطۀ حوضچه مانندی می‌ریخت. از این حوضچه برای تأمین آب صنعت و رفع کم‌آبی در روزهای خشکسالی استفاده می‌شد.

بخش‌های مختلف سازه

سازه‌های آبی شوشتر از بخش‌های گوناگونی تشکیل شده که تنها 13 مورد آن در فهرست میراث جهانی یونسکو، ثبت شده است.

نمایی از بند میزان، نقطه شروع فرآیند سازه‌های آبی شوشتر

بند میزان؛ بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه شناخته می‌شد. این بند در واقع سدی است که آب کارون را به دو شاخۀ شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند. آب تقسیم شده در شطیط دو برابر حجم آب گرگر است و به این دلیل به شطیط چهاردانگه و به گرگر دودانگه یا مسرقان می‌گویند. این بند موجب میزان کردن آب جاری در دو شاخۀ گرگر و شطیط می‌شود و به این دلیل بند میزان نام‌گذاری شده است. این بند با سنگ و ساروج ساخته شده و چند دهانه دارد و مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای است که آب دو شاخه را تنظیم می‌کند؛ به این گونه که اگر دبی گرگر بیش از یک سوم باشد آن را به شاخۀ شطیط منتقل می‌کند و برعکس. بند میزان از عجایب مهندسی ایرانی در آن دوران است. این سد آن‌قدر اهمیت داشته است که شکستن آن مساوی با ازدیاد فقر در شهر دانسته می‌شد.

برج کلاه‌فرنگی که برای دیده‌بانی در مسیر کارون احداث شده بود

برج کلاه‌فرنگی؛ در انتهای بند میزان و بر فراز تپه‌ای چهار متری، برج هشت ضلعی کلاه‌فرنگی قرار دارد. از این برج مرتفع، ساختمای هفت متری باقی مانده که در نمای آن از سنگ تراشخورده استفاده شده است. این برج را جایگاه دیدبانی قیصر روم یا شاپور |شاپور ساسانی و محلی جهت نظارت بر کار کارگران دانسته‌اند؛ اما برخی منابع، کارکرد آن را نظارت بر شدت جریان رودخانه دانسته‌اند.

رودخانۀ دست‌کند گرگر؛ رودخانۀ گرگر یک رود مصنوعی است که به دستور اردشیر |اردشیر ساسانی ساخته شده و توسط بند میزان از رودخانۀ کارون جدا می‌شود. کف این رود، سنگ‌فرش بوده و با بست‌های فلزی جهت پیش‌گیری از عمیق شدن بستر مهار شده‌اند. این رود از داخل شهر عبور کرده و آب مورد نیاز کانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌کند. سپس در محل بند قیر به شاخۀ شطیط پیوسته و به همراه رود دز به رودخانۀ کارون می‌ریزد.

پل‌بند گرگر در سازه‌های آبی شوشتر

پل‌‌بند گرگر؛ این سد به همراه سه تونل انحرافی با نام‌های شهر، سه‌کوره و بلیتی در پایین‌دست بند میزان و بر فراز آسیاب‌ها واقع شده است. این پل‌بند روی صخره ایجاد شده و آب را در تراز مشخصی نگه می‌دارد. تونل‌هایی نیز در دل صخره کنده شده‌اند که آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را تأمین می‌کنند. در حال حاضر این آسیاب‌ها از کار افتاده و آب به‌صورت آبشار از دهانۀ تونل بیرون می‌ریزد. بر اساس اسناد تاریخی این پل‌بند یکی از دروازه‌های ششگانۀ شوشتر محسوب می‌شد.
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی؛ این مجموعه از تونل‌ها، کانال‌های فرعی، آسیاب‌های آبی و سد تشکیل شده است. در این مجموعه ابتدا آب رود گرگر توسط بند بالا آمده و داخل تونل‌های سه‌گانه می‌ریزد. سپس از آن‌جا به کانال‌های متعددی تقسیم شده و پس از عبور از مسیرهای ساخته شده و چرخاندن آسیاب‌ها به‌صورت آبشارهایی داخل حوضچه می‌ریزد. بسیاری از آسیاب‌ها از بین رفته و تنها آسیاب رضا گلاب به کار خود ادامه می‌دهد. این بخش به سه محوطه تقسیم می‌شود. در محوطۀ شرقی دَه آسیاب وجود دارد که نام برخی از آن‌ها راتق، دو برادران، داراب‌خان و دهانۀ شهر است. این آسیاب‌ها دو سنگ آسیاب دارند و آب آن‌ها از تونل بلیتی تأمین می‌شود. در محوطۀ شمالی، ساختمان‌هایی با قدمت کمتر وجود دارند. آسیاب‌هایی مانند خدایی، رضا گلاب و پنیری در این بخش قرار داشتند. همچنین در این بخش یک تلمبه‌خانه بود که وظیفۀ آب‌رسانی به شهر را بر عهده داشت. در محوطۀ غربی ۲۱ آسیاب در میان کانال دوپلون و شاخۀ گرگر قرار داشتند. در محوطۀ آسیاب‌ها اتاقک‌هایی از حجاری تخته سنگ‌ها و صخره‌های شنی قرار داشت که به شبستان شهرت داشتند. این اتاقک‌ها محل استراحت آسیابان‌ها بوده و پنجره‌های درون آن برای آسیابان این امکان را فراهم می‌کرد تا روی کار کارگران نظارت کنند.

قلعه سلاسل

پل‌بند برج عیار و نیایشگاه صابئین؛ این پل‌بند، پایین‌تر از محوطۀ آبشارها و روی رود گرگر قرار دارد. در شرق این بند، بقایای کانال‌ها و اتاقک‌هایی موجود است. این پل‌بند در صفویان|دوران صفویان و قاجاریان به‌عنوان نیایشگاه صابئین مورد استفاده قرار می‌گرفت.

نقشۀ یکی از آسیاب‌ها در سازه‌های آبی شوشتر، برگرفته از پرونده توضیحی سازمان جهانی یونسکو درباره ثبت سازه‌های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی، ص41.

نهر داریون؛ نهر یا کانال داریون از رود شطیط جدا شده و وظیفۀ آن تأمین آب آشامیدنی شهر، تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل|قلعۀ سلاسل است. این نهر بعد از خروج از بستر قلعۀ سلاسل از غرب شوشتر عبور کرده و در قسمت شمال پل لشکر به دو شاخه تقسیم می‌شود. قدمت این کانال به هخامنشیان و داریوش نسبت داده می‌شود.

بند ماهی‌بازان (خداآفرین)؛ این بند میان دو رود گرگر و داریون و در منطقه‌ای با نام ماهی‌بازان قرار داشت. این بند از یک رشته سنگ یکپارچه ساخته شده و در میان آن سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.

قلعۀ سلاسل؛ قدیمی‌ترین بخش سازه‌های آبی شوشتر، قلعه سلاسل|قلعۀ سلاسل یا کهن‌دژ است که قدمت آن به هخامنشیان نسبت داده می‌شود. این دژ، نقش دفاعی برای شهر را ایفا کرده و نیز آب نهر داریون را کنترل می‌کرد. قلعۀ سلاسه در گذشته بخش‌هایی مانند شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق داشت که تنها از این بناها چند اتاق زیرزمینی و تونل‌های داریون باقی مانده است. این قلعه به‌عنوان بخشی از نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست آثار یونسکو به ثبت رسیده است.

نمایی از پل‌بند شادُروان در سال 1880م، برگرفته از پرونده توضیحی سازمان جهانی یونسکو درباره ثبت سازه‌های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی، ص23.

پل‌بند شادُروان؛ این پل‌بند یکی از معروف‌ترین پل‌های ایران بوده که داستان ساخت آن در شاهنامه|شاهنامۀ فردوسی آمده است. در شاهنامه بیان شده است که فردی با نام برانوش (از سربازان رومی که در جنگ با شاپور|شاپور ساسانی اسیر شد) مأمور شد تا این پل را بسازد. این پل‌بند در شاخۀ شطیط قرار داشته و از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است. در کنار این پل‌بند بقایای چند آسیاب نیز به چشم می‌خورد. بند خاک؛ این بند در خارج از حصار غربی شهر و روی نهر داریون قرار دارد. این پل‌بند سطح آب را بالا آورده و از طریق کانال‌هایی به سمت باغ‌ها هدایت می‌کرد. بند خاک در زمان ساسانیان ایجاد و در زمان قاجاریان مرمت شد.

پل‌بند لشکر در سازه‌های آبی شوشتر

پل‌بند لشکر؛ این بند، سالم‌ترین سازۀ این مجموعه است که نقش مهمی در ارتباط میان شوشتر و روستاهای اطراف داشته است و شوشتر را به شهر عسکر مکرم مرتبط می‌ساخت. این پل‌بند یکی از دروازه‌های مهم شوشتر محسوب می‌شد. در قسمت جنوبی بند، بقایای سه آسیاب و در ضلع شمالی آن صخرۀ چارطاقی وجود دارد.

پل‌بند شرابدار؛ این بند روی نهر داریون قرار داشته و قلعه نظامی خرم را به شمال نهر داریون مرتبط می‌کرد. قدمت این بنا به دوران اشکانیان باز می‌گردد.

پلکان‌ها؛ در قسمت جنوبی آسیاب‌ها و آبشارها، پلکان سنگی دست‌سازی قرار دارد که بیش از دویست پله داشته و محوطۀ آبشارها را به منازل مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در محل این پلکان‌ها، اتاقک‌های نگهبانی نیز وجود دارد.

سیکا؛ در انتهای ضلع غربی آبشارها و آسیاب‌ها سیکا قرار دارد که دسترسی به آن از طریق چند پله میسر است. سیکا به بخش‌هایی از کانال‌های آب‌رسان بند میزان گفته می‌شود که عبور آب را تسهیل می‌کند. از این حفره‌ها برای استراحت و تفرج در محیط اطراف بند نیز استفاده می‌شد.

یکی از آسیاب‌های باقی‌مانده در سازه‌های آبی شوشتر

بند دختر؛ در قسمتی که رودخانۀ کارون از کوهستان وارد جلگه خوزستان می‌شود بستر رود به کمترین عرض خود می‌رسد. در دوران ساسانیان در این مکان، بند دختر ساخته شد؛ دلیل این نامگذاری نزدیک بودن این بند به قلعه دختر|قلعۀ دختر است. برخی معتقدند دلیل این نام‌گذاری انتساب این منطقه به آناهیتا (الهه آب‌های روان و باروری) است.
بند دارا؛ این بند روی رود گرگر ساخته شده است.

پل شاه علی؛ این پل بر روی نهر داریون واقع شده است که در دوران ساسانیان ساخته و در دوران صفویان مرمت شده است. این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

طریقۀ ساخت آسیاب‌های آبی

این آسیاب‌ها به دو روش تنوره‌ای و شیبی ساخته شده‌اند. در آسیاب‌های تنوره‌ای پردۀ محور به شکل عمودی و در روش شیبی، پردۀ محور به شکل افقی است. در شیوۀ تنوره‌ای آب از داخل کانال به داخل توره یا چاه می‌ریزد. در انتهای توره، دریچه‌ای قرار دارد که به آن جَوَن می‌گویند. آب با فشار از جون خارج شده و موجب چرخش پره‌ها می‌شود. در روش شیبی، پره‌ها در مسیر کانال آب شیب‌داری وجود دارند که نیروی آب موجب چرخش آن در محور افقی می‌شود.

مراحل ساخت سازه‌های آبی شوشتر

جانمایی بخش‌های اصلی در سازه‌های آبی شوشتر

اسناد و منابع موجود نشان می‌دهند که این سازه‌ها در نُه مرحله ساخته شده‌اند.

مرحله اول؛ حفر کانال داریون

مرحله دوم؛ حفاری کانال انحرافی در کارون|رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر

مرحله سوم؛ حفاری گرگر|نهر گرگر

مرحله چهارم؛ ساخت پل‌بند شادروان

مرحله پنجم؛ سنگ فرش کردن بستر رود کارون با استفاده از سنگ‌های تراش خورده و قرار دادن بست‌های آهنی در میان آن‌ها

مرحله ششم؛ ساخت قلعه سلاسل

مرحله هفتم؛ ساخت بند میزان

مرحله هشتم؛ ساخت برج کلاه‌فرنگی

مرحله نهم؛ ساخت بنای پل‌بند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیاب‌ها

مسیر دسترسی

برای بازدید از این سازه‌ها می‌توان از تهران در مسیر آزادراه خرم‌آباد-اندیمشک به سمت شوشتر|شهر شوشتر رفت. از ابتدای شهر، تابلوهای راهنما، گردشگران را برای رسیدن به این سازه‌ها راهنمایی می‌کنند.

اماکن رفاهی

برای لذت بردن از هنر مهندسان ایرانی این بنا می‌توان از هتل سنتی خانۀ طبیب، هتل سنتی سرابی شوشتر، هتل گرگر و اقامتگاه سنتی افضل جهت استراحت استفاده نمود.

منابع

• رجبی، فرشته، «سازه‌های آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان»، سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۲۲م.
• زمانی نوری، اکرم، «سازه‌های آبی شوشتر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «سازه‌های آبی شوشتر»،‌ وب‌سایت فان‌زی، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «سازه‌های آبی شوشتر؛ مظهر معماری کهن ایران‌زمین»، وب‌سایت سیمرغ۲۴، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• سرشکی، زهرا، «سازه‌های آبی شوشتر، سازه‌ای در مسیر آبادانی»، وب‌سایت سفرزون مگ، تاریخ درج مطلب: ۲ دی ۱۳۹۸ش.
• «پل شاه‌علی شوشتر»، وب‌سایت تریپ‌یار، تاریخ بازدید: ۲۳ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «Shushtar Historical Hydraulic System»، وب‌سایت سازمان جهانی یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.
• «SHUSHTAR HISTORICAL HYDRAULIC SYSTEM Bridges, dams, canals, buildings and watermills From ancient times to present»، وب‌سایت یونسکو، تاریخ بازدید: 8 شهریور 1401ش.