جلگه خوزستان

جلگه خوزستان؛ وسيع‌ترين جلگۀ ايران در جنوب و غرب استان خوزستان.

جلگۀ خوزستان، وسيع‌ترين جلگۀ ايران است كه حدود سه‌پنجم مساحت استان خوزستان و نيز قسمت‌هايي از استان‌هاي بوشهر و كهگيلويه و بويراحمد را در بر مي‌گيرد. بخش بزرگی از جلگۀ خوزستان، حاصل آبرُفت‌های رودهای کارون، کَرخه و جراحی است. این جلگه که حدود ۴۱‌ هزار کیلومتر از وسعت استان خوزستان را در بر گرفته، با شیبی ملایم از حوالی دزفول تا کرانه‌های خلیج‌‌فارس امتداد دارد. بخش جنوبی جلگۀ خوزستان در دشت‌های بسیار پست و مسطحی قرار دارد که بر اثر جزرومدّ دریا به وجود آمده است. خاک این ناحیه، بسیار شور و برای کشاورزی مناسب نیست. نواحی شمالی جلگه دارای خاكی حاصلخيز بوده و برای كشاورزی مناسب است.

مفهوم‌شناسی

جلگه به زمین صاف و همواری گفته می‌شود که در اثر انباشت آبرفت رودها در مناطقی با بلندای کم‌تر از اطراف، پدید می‌آید.

تاریخچه

بر اساس شواهد زمین‌شناسی، خوزستان در دورۀ کرتاسه به‌صورت بخشی از بزرگ ناودیس زاگرس از سایر مناطق ایران جدا شد و به‌شکل حوضۀ فرورفته‌ای که دائماً در حال نشست بود، درآمد. حدود شصت میلیون سال قبل این بزرگ‌ناودیس بخشی از دریای بزرگ تتیس بوده است.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

جلگۀ خوزستان در قسمت جنوب و غرب استان خوزستان واقع شده و از كوهپايه‌هاي زاگرس تا سواحل خليج‌‌‌فارس و اروندرود ادامه مي‌يابد. این جلگه سرزمین صاف و مستطیل شکلی است که عرض آن از 110 کیلومتر در شمال تا 200 کیلومتر در جنوب تفاوت می‌کند. خوزستان وسيع‌ترين جلگۀ ايران است که حدود سه‌پنجم مساحت استاني به همین نام را در برمی‌گيرد. پنج رود بزرگ و پر آب كرخه، دز، زهره، جراحي و تنها رود پر آب و قابل كشتيراني ايران يعني کارون، در اين جلگه واقع شده و همه آن‌ها در نهايت به خليج‌‌فارس سرازير مي‌شوند.

آب‌وهوا

درجه حرارت در این ناحیه بین 3 درجه در زمستان و 49 درجه در تابستان متغیر است، میزان رطوبت آن حداقل 22 درصد و حداکثر 73 درصد است. ميانگين بارندگی سالانۀ جلگۀ خوزستان در شمال و در كوهپايه‌های زاگرس حداكثر 500 و در جنوب 100 ميلي‌متر است. از این‌رو در قسمت‌های شمالی مزارع و کشتزار بسیار مطلوب اما در قسمت جنوبی جلگه به دلیل هم‌جواری با دریا برای کشاورزی نامناسب است.

زمین‌شناسی

بر اساس مطالعات زمین‌شناسی و باستان‌شناسی انجام شده بر روی جلگۀ خوزستان، این جلگه، در اثر فرسایش رسوبات جوان در دورۀ ترشياري ایجاد شده است و هنوز تپه‌هايی از آن در اطراف اهواز به چشم مي‌خورد. بلندترین نقاط این جلگه در دزفول در 300 کیلومتری دریا واقع شده که 180 متر ارتفاع دارد. ازاین‌رو شیب عمومی جلگۀ خوزستان 60 سانتی‌متر در کیلومتر است. شمالى‌ترين نقطه آن حوالى دزفول و قسمت جنوبى آن از اراضى بسيار پست و سطحى تشکيل شده که از تأثير جزرومدّ دريا به وجود آمده است.

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی در نواحی غیرمرطوب و جنوبی، انواع گیاهان بومی و خودرو است؛ این ناحیه مراتع نامرغوبی دارد و برای کشاورزی مناسب نیست. پوشش گیاهی در ارتفاعات موجب شده كه عشایر این منطقه به پرورش دام بپردازند. پوشش گیاهی شمال و شمال شرقی به‌صورت استپ‌كوهی و كوهپایه‌ای است و درختانی از قبیل بلوط، بن، ‌انجیر، بادام کوهی|بادام كوهی، کنار|كنار،‌ سدر و بوته‌هایی از گون دارد.

حیات‌وحش

مهم‌ترین گونه‌های جانوری جلگۀ خوزستان از انواع خزندگان، پرندگان، حشرات و گونه‌های مختلف پستانداران تشکیل شده است. شیر یال‌کوتاه ایرانی، پلنگ دزفول، گوزن زرد ایرانی و آهو، مهم‌ترین گونه‌های نادر پستانداران در این منطقه هستند.

خطرات طبیعی و انسانی

انسان که بخشی جدا‌نشدنی از این طبیعت است با کوچکترین تغییری، آثار و پیامدهای بزرگی را به‌جای می‌گذارد. رهاسازی شورآبه‌های صنعت نیشکر، معیشت جامعۀ بومی را تضعیف کرده و موجب کاهش محصول نخلستان‌ها شده است. سدسازی‌های بی‌رویه بر رودخانه‌های خوزستان و انتقال بی‌رویه آب از سرشاخه‌های رودخانه‌ها از جمله کارون که شاهرگ حیاتی کشاورزی خوزستان است، مشکلات زیست‌محیطی را در این منطقه ایجاد کرده است. همچنین عواملی مانند جهت وزش باد و الگوی جریان رودخانه کرخه باعث ایجاد فرسایش و انتقال رسوب از تپه‌های ماسه‌‌ای به دشت‌های سیلابی در غرب جلگۀ خوزستان می‌شود. حرکت و جابه‌جایی ماسه‌های روان در این جلگه باعث شده تا مراکز صنعتی، راه‌ها، خطوط لوله، چاه‌های نفت و اراضی کشاورزی در معرض هجوم ریزگردها قرار گیرند و به‌تدریج این مراکز متروک و فعالیت آنها مختل شود.

ویژگی‌ها

جلگۀ باستانی خوزستان از بسترهای مهم بالندگی تمدن‌های ایران‌شهری بوده و در شکل‌بخشیدن به هویت زیستی این بخش از ایران‌زمین سهیم بوده است. اکثر شهرهای کنونی جلگۀ خوزستان بر روی کهن‌ترین شهرهای ایران باستان در جلگۀ خوزستان برپاشده‌اند؛ شهرهای تاریخی چون شوش، شوشتر، جندی‌شاپور و اهواز. از ویژگی‌های زیست‌محیطی جلگۀ خوزستان وجود گنبد نمکی|گنبدهای نمکی در برخی مناطق آن است که نقش عمده‌ای در شورکردن اراضی و آب‌ها دارد. همچنین حدود 9 درصد از مساحت جلگۀ خوزستان را تپه‌های ماسه‌ای تشکیل می‌دهد که از شمال غرب جلگه شروع و تا جنوب شرق در اطراف امیدیه ادامه دارند.

کارکرد

قسمت‌هاي شمالي جلگه خوزستان از خاك حاصلخيزی برخوردار است؛ لذا براي كشاورزي بسيار مساعد است. همچنین سازه‌های آبی شوشتر باسابقه ۱۷۰۰ ساله برای مهندسین آب، یک آزمایشگاه بزرگ واقعی است. سامانۀ گستردۀ توزیع آب در مخروط آبرفتی رود جراحی به‌لحاظ قدمت و ارزش، هم‌سنگ قنات‌ها است. در دوره معاصر نیز بزرگ‌ترین سدهای کشور باگسترده‌ترین شبکه‌های آبیاری و زهکشی، مشرف به این جلگه یا درون آن طراحی و ساخته شده‌اند.

جاذبه‌های گردشگری

مناطق حفاظت‌شده «كرخه» و «دز» در جلگۀ خوزستان به‌دلیل اینكه زیستگاه گوزن زرد ایرانی و دارای بیشه‌های انبوه و بكر هستند، ارزش‌ جهانگردی دارند و مورد توجه گردشگران ایرانی و خارجی است.

تصویرپردازی

مستندی با عنوان «جلگه» به کارگردانی اشکان جوش‌پوش و رضا سیادت از شبکۀ مستند و بستر اینترنتی تلوبیون پخش شده است که به زیست‌بوم منطقه، حیات‌وحش و جغرافیای مربوط به جلگه خوزستان پرداخته است.

منابع

• پیروان، ایران‌منش،«اثر مورفوتکتونیک دشت ساحلی زاگرس بر نحوه استقرار تپه‌های ماسه‌ای غرب جلگه استان خوزستان»، نشریه مهندسی و مدیریت آبخیز، شماره1، 1399ش.
• «جاذبه‌های گردشگری استان خوزستان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1388ش.
• «جاذبه‌های طبیعی استان خوزستان»، مرکز مطالعات خلیج فارس، تاریخ بازدید: 9 شهریور 401ش.
• جعفری دهقی، احمدوند، محمود، فاطمه، «خوزستان»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1400ش.
• «جلگه»، در سایت تلویبیون، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1401ش.
• «جلگه خوزستان»، مجله ویستا، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1401ش.
• «جلگه خوزستان»، وب‌سایت جغرافی مستر، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1401ش.
• «جلگه خوزستان»، وب‌سایت زی‌زی فایل، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1401ش.
• «جلگه خوزستان چگونه به این روز افتاد»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1395ش.
• حکیمیان، کبری، «جلگه خوزستان»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1501ش.
• خطیبی، نسرین و دیگران « بررسی 8 منطقه به اصطلاح حفاظت شده جلگه خوزستان»، در سایت کانون دیده‌یانان زمین، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• «داستان جلگه خوزستان و سیلابی شدن در بارش‌های سیلابی/چالش‌های عدم توفیق در زهکشید»، ایراسین، تاریخ بازدید: 31 شهریور 1401ش.
• شهسوارزاده، محمد، «استان خوزستان»، در سایت ایران شناسی، تاریخ بازدید: 3 شهریور 1401ش.
• «معرفی شهرستان دزفول»، سایت دانشکده سما دزفول، تاریخ بازدید: 3 مهر 1401ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1401ش.
• «موقعیت جغرافیای استان خوزستان»، در سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 24 دی 1398ش.