جندیشاپور
جندیشاپور؛ از شهرهای باستانی ایران در استان خوزستان.
جندیشاپور، شهری در نزدیکی شوشتر و از شهرهای خوزستان است.[۱] امروزه، جندیشاپور، به‌عنوان یکی از اماکن دیدنی دزفول به‌شمار می‌رود.[۲]
نام‌گذاری
جندیشاپور، معرب واژه گندیشاپور است.[۳] از دیگر نام‌های این منطقه می‌توان به جندشاپور، جندسابور، جندیشاهپور یا گندیشاپور اشاره کرد. در متون کهن، نام این شهر به‌صورت گُند شاپور نیز آمده است.[۴] تعدادی از مورخان، نام جندیشاپور در زبان خوزی را «نیلاط» عنوان کرده‌اند که اهالی منطقه آن را «نیلاب» می‌خواندند.[۵] برخی از کارشناسان معتقدند که نیلاط، نام این منطقه، پیش از بازسازی آن توسط شاپور ساسانی بوده است.[۶] از دیگر نام‌های این منطقه، در منابع کهن می‌توان به «بیت لاپات (در زبان سریانی)»، «بی‌لپط» در تلمود، «بیلاپاتَن»، «بیلافاذ» یا «بیل‌آباد»، «وه اندیوشاپور (به از اندیو شاپور)»،[۷] «وندو شاور»[۸] «وه انتیوک شاهپوهر»[۹] اشاره کرد. گُندیشاپور را برخی به‌معنای اردوگاه شاپور معنا کرده‌اند. آنها، بر این باورند که واژه گُند در زبان پهلوی به‌معنای سپاه است.[۱۰]
تاریخچه
برخی از مورخان، بنای این شهر را توسط شاپور، پادشاه ساسانی دانسته[۱۱] و گروهی دیگر نیز مؤسس آن را فردی به‌نام بیل می‌دانند.[۱۲] این شهر، از جمله شهرهای ساخته و یا بازسازی‌شده در روزگار ساسانیان (قرن سوم میلادی) است که اسیران جنگی در ساختِ آن، شرکت داشته‌اند.[۱۳] پس از موفقیت شاپور یکم در جنگ مقابل امپراتوری روم، او، تصمیم به ساخت شهری بسیار بهتر از شهر انطاکیه،[۱۴] از شهرهای مهم امپراتوری روم، در ایران گرفته و در این راه، از اسرای رومی که بر معماری رومی تسلط داشتند، استفاده کرده است.[۱۵] گروهی از مورخان، جندیشاپور را یکی از شهرهای نام برده شده در کتیبه‌های شاپور می‌دانند که در کعبۀ زردشت کشف شده است.[۱۶] کارشناسان بر این باورند که وجود نام‌های متعدد برای این منطقه، نشان از مسکونی بودن، آباد بودن این شهر و قدمت آن دارند.[۱۷] در سده‌های نخست اسلام، مؤلفان، جندیشاپور را یکی از هفت ولایت خوزستان معرفی کرده‌اند.[۱۸] در 1050ق، حکمران خوزستان، در محل شهر جندیشاپور، روستایی به‌نام «شاه‌آباد» ساخت. بخش زیادی از خرابه‌های باقی‌مانده از جندیشاپور نیز به‌مرور زمان از میان رفته و امروزه، تنها دهکده‌ای به‌نام شاه‌آباد، در آن محل باقی مانده است.[۱۹] برخی، دلیل انحطاط این شهر را رونق گرفتن شوشتر اعلام کرده‌اند. اما بسیاری از مورخان، این ادعا را نادرست خوانده و معتقدند که سازه‌های آبی شوشتر و بند قیصر، تاریخی پیش از قدمت جندیشاپور دارند.[۲۰]
جغرافیا
این سرزمین، در گذشته، بخشی از خوزستان و اقلیم سوم به‌شمار می‌رفت. باستان‌شناسان، جندیشاپور را شهری در میان شوش، دزفول و شوشتر معرفی کرده‌اند. این شهر، در نزدیکی رود کارون و در محل روستای شاه‌آباد، در سمت شرقی شوش، جنوب‌شرقی دزفول و شمال‌غربی شوشتر قرار دارد[۲۱] و از جمله مناطق دارای آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای و گرم است.[۲۲]
معماری
کارشناسان، جندیشاپور را نخستین شهر در جهان می‌دانند که خیابان‌های آن، جدول‌کشی شده بود. برخی، بنای این شهر را همچون یک صفحۀ شطرنج می‌دانند که میانه‌ای 8 در 8 دارد.[۲۳] گروهی از کارشناسان معتقدند که شهر جندیشاپور، به سبک هیپوداموس (از سبک‌های معماری قرن پنجم میلادی در یونان و روم) ساخته شده است. طرح کلی این شهر، مستطیل‌شکل بوده و خیابان‌های وسیع و مستقیمِ آن به‌صورت منظم و موازی با یکدیگر بنا شده‌اند.[۲۴] ساختمان‌های جندیشاپور، از خشت و آجر ساخته‌شده و از ملاط گچ و آهک برای ساخت آنها استفاده شده است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند که ساسانیان، در بنای این شهر، از یک سبک معماری جدید استفاده کرده و ساختمان‌هایی با طاق، قوس و گنبد طراحی کرده‌اند.[۲۵] کانال‌های زیرزمینی آب در این شهر، تا رود دز امتداد دارند که از دو مزیت ویژه برخوردار بوده‌اند: 1. در فصل گرما، تبخیر آب به حداقل می‌رسید و 2. آب در طول مسیر 20 کیلومتری خود، خنک می‌ماند.[۲۶] این شهر، همچنین دارای دروازه‌هایی متعدد بوده که یکی از آنها به‌نام «مانی» تا دوره اسلامی هم وجود داشته[۲۷] و پس از ظهور اسلام به «باب‌المانی» معروف شده است.[۲۸]
دانشگاه‌ها و مراکز علمی
جندیشاپور، از دیرباز، یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان و مشعل‌دار دانش پزشکی در ایران بوده است. گیاه‌درمانی و شناخت خواص گیاهان و مواد معدنی، از مهمترین وظایف پزشکان و داروسازان، در جندیشاپور بوده است.[۲۹] دانشگاه کهن جندیشاپور و بیمارستان وابسته به آن، در دورۀ خسرو انوشیروان، توسعه و پیشرفت چشمگیری داشتند. برخی از پژوهشگران، اهمیت این دانشگاه در تاریخ فرهنگ ایران و جهان اسلام را کم‌نظیر می‌دانند.[۳۰] با گذشت زمان، پزشکان و امکانات دانشگاه جندیشاپور به بغداد منتقل شدند. از آن پس، رونق این شهر رو به زوال نهاد.[۳۱] در این دانشگاه، علاوه بر علوم پزشکی، به ترجمۀ برخی آثار مشهور نیز پرداخته‌اند، مانند کتاب کلیله و دمنه و هزار افسان.[۳۲] این دانشگاه، با بیش از 17 قرن قدمت، باستانی‌ترین دانشگاه خاورمیانه محسوب می‌شود.[۳۳]
اقتصاد
شاپور یکم، پادشاه ساسانی، به گندیشاپور توجهی ویژه داشته و همین امر موجب شد تا در کمتر از یک دهه، این شهر به یکی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران تبدیل شود. مزارع نیشکر، گندم و جو، در محوطه‌های بیرون شهر احداث شدند و سطح زیر کشت این نوع از محصولات به حدی رسید که بازرگانان، گندم و جو را از جندیشاپور به سایر نقاط ایران ارسال می‌کردند. پس از مدتی، کارگران، بازرگانان و سرمایه‌گذاران بسیاری به این منطقه مهاجرت کرده و به رونق و افزایش جمعیت در این شهر کمک کردند. بسیاری از مورخان، رونق چشمگیرِ اقتصادی جندیشاپور را در دوران انوشیروان (قرن ششم میلادی) می‌دانند.[۳۴] همچنین، در دورۀ پادشاهی یزدگرد سوم (قرن هفتم میلادی)، ضرابخانه بزرگ جندیشاپور، تمامی سکه‌های موردنیاز در کشور را تأمین می‌کرد.[۳۵]
پژوهش‌ها
جندیشاپور، از جمله اماکن تاریخی و از شهرهای باستانی ایران به‌شمار رفته و پژوهشهای بسیاری در طول زمان، دربارۀ آن صورت گرفته است. از آن جمله می‌توان به مقالات متعددی که به بررسی ویژگی‌های تاریخی و علمی این شهر پرداخته‌اند اشاره کرد؛ مقالاتی مانند «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»؛[۳۶] «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»[۳۷] و «جایگاه مهاجرت‌ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور» .[۳۸]
مرمت و بازسازی
در شهریور ماه 1400ش، مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری گندیشاپور، از شروع مرحلۀ جدیدی برای مرمت و بازسازی این شهر باستانی سخن گفت. اقدامات حفاظتی همچون اندود کاهگل بر جداره‌ها و کف و مرمت حفاظتی در قسمت‌هایی از دیواره و پی‌های آسیب‌دیده و نیز سامان‌دهی محیطی پیرامون ترانشه کاوش از آن جمله هستند. اقدامات مرمتی دیگری نیز روی سازه‌های آبی، کانال‌های آب‌بر و موج‌شکن‌های این محوطۀ باستانی صورت گرفته است.[۳۹]
تصورپردازی
مستندهای بسیاری دربارۀ این محوطۀ باستانی در ایران ساخته شده که از آن جمله می‌توان به مستند «گندیشاپور»[۴۰] و مستند «تمدن زیر خاک»[۴۱] اشاره کرد.
مالکیت بنا
مالکیت این شهر باستانی و تاریخی، بر عهدۀ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. بقایای این شهر، در 1310ش، به‌عنوان آثار ملی ایران، به شمارۀ 46، به ثبت ملی رسید.[۴۲]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جندشاپور، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
- ↑ Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 1973, P42.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، ۱۹۷۰م، ج8، ص96، حاشیۀ 16.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۰ش، ص46.
- ↑ رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بی‌تا، ص39.
- ↑ حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص139.
- ↑ Markwart, Ērānšahr, 1901, P27.
- ↑ MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P38.
- ↑ Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P165-166.
- ↑ طبری، تاریخ‌الطبری، بی‌تا، ج2، ص50-51.
- ↑ Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P165-166.
- ↑ «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک.
- ↑ «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P166.
- ↑ رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ قدامة بن جعفر، «الخراج»، ۱۳۰۶ق، ص۲۴۲.
- ↑ ممتحن، سرگذشت جندیشاپور، ۱۳۵۰ش، ص۱۵.
- ↑ مادام ژان دیولافوا، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناختی شوش، 1376ش.
- ↑ «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «شهر گندی شاپور، مرکز احداث اولین دانشگاه جهان»، مجله گردشگری اِلی‌گشت.
- ↑ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بی‌تا، ص39.
- ↑ «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
- ↑ رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Ghirshman, Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest, 1954, P320.
- ↑ Christensen, L’Iran sous les Sassanides, 1936, P192-193;
Browne, Arabian Medicine, 1962, P90;
Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 1973, P42. - ↑ طبری، تاریخ‌الطبری، بی‌تا، ج2، ص53.
- ↑ نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، ۱۳۷۱ش، ج1، ص201.
- ↑ Sarton, Introduction to the History of Science, 1969, V.I, P436.
- ↑ «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
- ↑ «جندی شاپور»، سایت لحظه آخر.
- ↑ «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو؛ «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک.
- ↑ «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ ایمان‌پور، «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»، 1394ش، ص37-52.
- ↑ عزیزی، «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»، 1389ش، ص23-30.
- ↑ شرفی صفا، «جایگاه مهاجرت ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور»، 1396ش، ص95-110.
- ↑ «مرمت گندی شاپور در فاز جدید کلید خورد»، خبرگزاری خورنا.
- ↑ «مجموعه مستند گندی شاپور»، وب‌سایت شبکۀ مستند.
- ↑ «مستند تمدن زیر خاک – کاوش در شهر باستانی جندی شاپور»، وب‌سایت آپارات.
- ↑ «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
منابع
- ایمان‌پور، محمدتقی و کائید، زهرا، «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»؛ تهران، نشریۀ پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، 1394ش.
- «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- «جندی شاپور»، سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
- حدود العالم، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش.
- حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارالمکتبة الحیاة، بی‌تا.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به‌تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- رضا، عنایت‌الله، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
- شرفی صفا، حبیب، «جایگاه مهاجرت ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور»، تهران، نشریۀ تاریخنامه خوارزمی، 1396ش.
- «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
- «شهر گندی شاپور، مرکز احداث اولین دانشگاه جهان»، مجله گردشگری اِلی‌گشت، تاریخ بارگذاری: 22 مهر 1398ش.
- طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ‌الطبری، به‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث‌العربی، بی‌تا.
- عزیزی، محمدحسین، «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»، تهران، نشریۀ طب و تزکیه، 1389ش.
- فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق رستم علی‌اف، مسکو، بی‌نا، ۱۹۷۰م.
- قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک ابن خردادبه، به‌تحقیق دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق.
- مادام ژان دیولافوا، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناختی شوش، به‌ترجمه ایرج فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
- «مجموعه مستند گندی شاپور»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- «مرمت گندی شاپور در فاز جدید کلید خورد»، خبرگزاری خورنا، تاریخ بارگذاری: 15 شهریور 1400ش.
- «مستند تمدن زیر خاک – کاوش در شهر باستانی جندی شاپور»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
- ممتحن، حسینعلی، سرگذشت جندیشاپور، اهواز، دانشگاه جندیشاپور، ۱۳۵۰ش.
- نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
- Browne, E. G., Arabian Medicine, Cambridge, 1962.
- Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1936.
- Ghirshman, R., Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest, London, 1954.
- MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
- Markwart, J., Ērānšahr, Berlin, 1901.
- Nöldeke, Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973.
- Nöldeke, Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973.
- Pigulevskaya, N.V, Goroda Irana V rannem srednevekovie, Moscow / Leningrad, 1956.
- Sarton, G., Introduction to the History of Science, Washington, 1969.