جندیشاپور

از ویکی‌زندگی
پرونده:جندی-شاپور.jpg

جندیشاپور؛ از شهرهای باستانی ایران در استان خوزستان.

جندیشاپور، شهری در نزدیکی شوشتر و از شهرهای خوزستان است.[۱] امروزه، جندیشاپور، به‌عنوان یکی از اماکن دیدنی دزفول به‌شمار می‌رود.[۲]

نام‌گذاری

جندیشاپور، معرب واژه گندیشاپور است.[۳] از دیگر نام‌های این منطقه می‌توان به جندشاپور، جندسابور، جندیشاهپور یا گندیشاپور اشاره کرد. در متون کهن، نام این شهر به‌صورت گُند شاپور نیز آمده است.[۴] تعدادی از مورخان، نام جندیشاپور در زبان خوزی را «نیلاط» عنوان کرده‌اند که اهالی منطقه آن را «نیلاب» می‌خواندند.[۵] برخی از کارشناسان معتقدند که نیلاط، نام این منطقه، پیش از بازسازی آن توسط شاپور ساسانی بوده است.[۶] از دیگر نام‌های این منطقه، در منابع کهن می‌توان به «بیت لاپات (در زبان سریانی)»، «بی‌لپط» در تلمود، «بیلاپاتَن»، «بیلافاذ» یا «بیل‌آباد»، «وه اندیوشاپور (به از اندیو شاپور)»،[۷] «وندو شاور»[۸] «وه انتیوک شاهپوهر»[۹] اشاره کرد. گُندیشاپور را برخی به‌معنای اردوگاه شاپور معنا کرده‌اند. آنها، بر این باورند که واژه گُند در زبان پهلوی به‌معنای سپاه است.[۱۰]

تاریخچه

برخی از مورخان، بنای این شهر را توسط شاپور، پادشاه ساسانی دانسته[۱۱] و گروهی دیگر نیز مؤسس آن را فردی به‌نام بیل می‌دانند.[۱۲] این شهر، از جمله شهرهای ساخته و یا بازسازی‌شده در روزگار ساسانیان (قرن سوم میلادی) است که اسیران جنگی در ساختِ آن، شرکت داشته‌اند.[۱۳] پس از موفقیت شاپور یکم در جنگ مقابل امپراتوری روم، او، تصمیم به ساخت شهری بسیار بهتر از شهر انطاکیه،[۱۴] از شهرهای مهم امپراتوری روم، در ایران گرفته و در این راه، از اسرای رومی که بر معماری رومی تسلط داشتند، استفاده کرده است.[۱۵] گروهی از مورخان، جندیشاپور را یکی از شهرهای نام برده شده در کتیبه‌های شاپور می‌دانند که در کعبۀ زردشت کشف شده است.[۱۶] کارشناسان بر این باورند که وجود نام‌های متعدد برای این منطقه، نشان از مسکونی بودن، آباد بودن این شهر و قدمت آن دارند.[۱۷] در سده‌های نخست اسلام، مؤلفان، جندیشاپور را یکی از هفت ولایت خوزستان معرفی کرده‌اند.[۱۸] در 1050ق، حکمران خوزستان، در محل شهر جندیشاپور، روستایی به‌نام «شاه‌آباد» ساخت. بخش زیادی از خرابه‌های باقی‌مانده از جندیشاپور نیز به‌مرور زمان از میان رفته و امروزه، تنها دهکده‌ای به‌نام شاه‌آباد، در آن محل باقی مانده است.[۱۹] برخی، دلیل انحطاط این شهر را رونق گرفتن شوشتر اعلام کرده‌اند. اما بسیاری از مورخان، این ادعا را نادرست خوانده و معتقدند که سازه‌های آبی شوشتر و بند قیصر، تاریخی پیش از قدمت جندیشاپور دارند.[۲۰]

جغرافیا

این سرزمین، در گذشته، بخشی از خوزستان و اقلیم سوم به‌شمار می‌رفت. باستان‌شناسان، جندیشاپور را شهری در میان شوش، دزفول و شوشتر معرفی کرده‌اند. این شهر، در نزدیکی رود کارون و در محل روستای شاه‌آباد، در سمت شرقی شوش، جنوب‌شرقی دزفول و شمال‌غربی شوشتر قرار دارد[۲۱] و از جمله مناطق دارای آب‌و‌هوای مدیترانه‌ای و گرم است.[۲۲]

معماری

کارشناسان، جندیشاپور را نخستین شهر در جهان می‌دانند که خیابان‌های آن، جدول‌کشی شده بود. برخی، بنای این شهر را همچون یک صفحۀ شطرنج می‌دانند که میانه‌ای 8 در 8 دارد.[۲۳] گروهی از کارشناسان معتقدند که شهر جندیشاپور، به سبک هیپوداموس (از سبک‌های معماری قرن پنجم میلادی در یونان و روم) ساخته شده است. طرح کلی این شهر، مستطیل‌شکل بوده و خیابان‌های وسیع و مستقیمِ آن به‌صورت منظم و موازی با یکدیگر بنا شده‌اند.[۲۴] ساختمان‌های جندیشاپور، از خشت و آجر ساخته‌شده و از ملاط گچ و آهک برای ساخت آنها استفاده شده است. گروهی دیگر از کارشناسان نیز بر این باورند که ساسانیان، در بنای این شهر، از یک سبک معماری جدید استفاده کرده و ساختمان‌هایی با طاق، قوس و گنبد طراحی کرده‌اند.[۲۵] کانال‌های زیرزمینی آب در این شهر، تا رود دز امتداد دارند که از دو مزیت ویژه برخوردار بوده‌اند: 1. در فصل گرما، تبخیر آب به حداقل می‌رسید و 2. آب در طول مسیر 20 کیلومتری خود، خنک می‌ماند.[۲۶] این شهر، همچنین دارای دروازه‌هایی متعدد بوده که یکی از آنها به‌نام «مانی» تا دوره اسلامی هم وجود داشته[۲۷] و پس از ظهور اسلام به «باب‌المانی» معروف شده است.[۲۸]

دانشگاه‌ها و مراکز علمی

جندیشاپور، از دیرباز، یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان و مشعل‌دار دانش پزشکی در ایران بوده است. گیاه‌درمانی و شناخت خواص گیاهان و مواد معدنی، از مهمترین وظایف پزشکان و داروسازان، در جندیشاپور بوده است.[۲۹] دانشگاه کهن جندیشاپور و بیمارستان وابسته به آن، در دورۀ خسرو انوشیروان، توسعه و پیشرفت چشمگیری داشتند. برخی از پژوهشگران، اهمیت این دانشگاه در تاریخ فرهنگ ایران و جهان اسلام را کم‌نظیر می‌دانند.[۳۰] با گذشت زمان، پزشکان و امکانات دانشگاه جندیشاپور به بغداد منتقل شدند. از آن پس، رونق این شهر رو به زوال نهاد.[۳۱] در این دانشگاه، علاوه بر علوم پزشکی، به ترجمۀ برخی آثار مشهور نیز پرداخته‌اند، مانند کتاب کلیله و دمنه و هزار افسان.[۳۲] این دانشگاه، با بیش از 17 قرن قدمت، باستانی‌ترین دانشگاه خاورمیانه محسوب می‌شود.[۳۳]

اقتصاد

شاپور یکم، پادشاه ساسانی، به گندی‌شاپور توجهی ویژه داشته و همین امر موجب شد تا در کمتر از یک دهه، این شهر به یکی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران تبدیل شود. مزارع نیشکر، گندم و جو، در محوطه‌های بیرون شهر احداث شدند و سطح زیر کشت این نوع از محصولات به حدی رسید که بازرگانان، گندم و جو را از جندیشاپور به سایر نقاط ایران ارسال می‌کردند. پس از مدتی، کارگران، بازرگانان و سرمایه‌گذاران بسیاری به این منطقه مهاجرت کرده و به رونق و افزایش جمعیت در این شهر کمک کردند. بسیاری از مورخان، رونق چشمگیرِ اقتصادی جندیشاپور را در دوران انوشیروان (قرن ششم میلادی) می‌دانند.[۳۴] همچنین، در دورۀ پادشاهی یزدگرد سوم (قرن هفتم میلادی)، ضرابخانه بزرگ جندیشاپور، تمامی سکه‌های موردنیاز در کشور را تأمین می‌کرد.[۳۵]

پژوهش‌ها

جندیشاپور، از جمله اماکن تاریخی و از شهرهای باستانی ایران به‌شمار رفته و پژوهش‌های بسیاری در طول زمان، دربارۀ آن صورت گرفته است. از آن جمله می‌توان به مقالات متعددی که به بررسی ویژگی‌های تاریخی و علمی این شهر پرداخته‌اند اشاره کرد؛ مقالاتی مانند «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»؛[۳۶] «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»[۳۷] و «جایگاه مهاجرت‌ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور» .[۳۸]

مرمت و بازسازی

در شهریور ماه 1400ش، مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی و گردشگری گندی‌شاپور، از شروع مرحلۀ جدیدی برای مرمت و بازسازی این شهر باستانی سخن گفت. اقدامات حفاظتی همچون اندود کاهگل بر جداره‌ها و کف و مرمت حفاظتی در قسمت‌هایی از دیواره و پی‌های آسیب‌دیده و نیز سامان‌دهی محیطی پیرامون ترانشه کاوش از آن جمله هستند. اقدامات مرمتی دیگری نیز روی سازه‌های آبی، کانال‌های آب‌بر و موج‌شکن‌های این محوطۀ باستانی صورت گرفته است.[۳۹]

تصورپردازی

مستندهای بسیاری دربارۀ این محوطۀ باستانی در ایران ساخته شده که از آن جمله می‌توان به مستند «گندی‌شاپور»[۴۰] و مستند «تمدن زیر خاک»[۴۱] اشاره کرد.

مالکیت بنا

مالکیت این شهر باستانی و تاریخی، بر عهدۀ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. بقایای این شهر، در 1310ش، به‌عنوان آثار ملی ایران، به شمارۀ 46، به ثبت ملی رسید.[۴۲]

پانویس

  1. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جندشاپور، وب‌سایت واژه‌یاب.
  2. «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
  3. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 1973, P42.
  4. فردوسی، شاهنامه، ۱۹۷۰م، ج8، ص96، حاشیۀ 16.
  5. دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۰ش، ص46.
  6. رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  7. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بی‌تا، ص39.
  8. حدود العالم، ۱۳۴۰ش، ص139.
  9. Markwart, Ērānšahr, 1901, P27.
  10. MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P38.
  11. Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P165-166.
  12. طبری، تاریخ‌الطبری، بی‌تا، ج2، ص50-51.
  13. Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P165-166.
  14. «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک.
  15. «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
  16. Pigulevskaya, Goroda Irana V rannem srednevekovie, 1956, P166.
  17. رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  18. قدامة بن جعفر، «الخراج»، ۱۳۰۶ق، ص۲۴۲.
  19. ممتحن، سرگذشت جندیشاپور، ۱۳۵۰ش، ص۱۵.
  20. مادام ژان دیولافوا، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناختی شوش، 1376ش.
  21. «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
  22. «شهر گندی شاپور، مرکز احداث اولین دانشگاه جهان»، مجله گردشگری اِلی‌گشت.
  23. حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بی‌تا، ص39.
  24. «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
  25. رضا، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  26. Ghirshman, Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest, 1954, P320.
  27. Christensen, L’Iran sous les Sassanides, 1936, P192-193;
    Browne, Arabian Medicine, 1962, P90;
    Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 1973, P42.
  28. طبری، تاریخ‌الطبری، بی‌تا، ج2، ص53.
  29. نجم‌آبادی، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، ۱۳۷۱ش، ج1، ص201.
  30. Sarton, Introduction to the History of Science, 1969, V.I, P436.
  31. «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو.
  32. «جندی شاپور»، سایت لحظه آخر.
  33. «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
  34. «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو؛ «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک.
  35. «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.
  36. ایمان‌پور، «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»، 1394ش، ص37-52.
  37. عزیزی، «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»، 1389ش، ص23-30.
  38. شرفی صفا، «جایگاه مهاجرت ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور»، 1396ش، ص95-110.
  39. «مرمت گندی شاپور در فاز جدید کلید خورد»، خبرگزاری خورنا.
  40. «مجموعه مستند گندی شاپور»، وب‌سایت شبکۀ مستند.
  41. «مستند تمدن زیر خاک – کاوش در شهر باستانی جندی شاپور»، وب‌سایت آپارات.
  42. «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته.

منابع

  • ایمان‌پور، محمدتقی و کائید، زهرا، «جایگاه فرهنگی و علمی شهر گندی شاپور در زمان ساسانیان»؛ تهران، نشریۀ پژوهشهای تاریخی ایران و اسلام، 1394ش.
  • «جندی شاپور؛ بزرگترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
  • «جندی شاپور»، سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
  • حدود العالم، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش.
  • حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارالمکتبة الحیاة، بی‌تا.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
  • دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به‌تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۰ش.
  • رضا، عنایت‌الله، «جندیشاپور»، سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
  • شرفی صفا، حبیب، «جایگاه مهاجرت ها در طلوع و افول دانشگاه جندی شاپور»، تهران، نشریۀ تاریخنامه خوارزمی، 1396ش.
  • «شهر باستانی جندی شاپور»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1401ش.
  • «شهر گندی شاپور، مرکز احداث اولین دانشگاه جهان»، مجله گردشگری اِلی‌گشت، تاریخ بارگذاری: 22 مهر 1398ش.
  • طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ‌الطبری، به‌تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث‌العربی، بی‌تا.
  • عزیزی، محمدحسین، «پیشینه مدرسۀ گندی شاپور، مهمترین مرکز پزشکی در دورۀ باستان»، تهران، نشریۀ طب و تزکیه، 1389ش.
  • فردوسی، شاهنامه، به‌تحقیق رستم علی‌اف، مسکو، بی‌نا، ۱۹۷۰م.
  • قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالک و الممالک ابن خردادبه، به‌تحقیق دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق.
  • مادام ژان دیولافوا، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناختی شوش، به‌ترجمه ایرج فره‌وشی، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
  • «مجموعه مستند گندی شاپور»، وب‌سایت شبکۀ مستند، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
  • «مرمت گندی شاپور در فاز جدید کلید خورد»، خبرگزاری خورنا، تاریخ بارگذاری: 15 شهریور 1400ش.
  • «مستند تمدن زیر خاک – کاوش در شهر باستانی جندی شاپور»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
  • «معرفی شهر گندی شاپور دزفول»، مجله اینترنتی تحلیلک، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
  • ممتحن، حسینعلی، سرگذشت جندیشاپور، اهواز، دانشگاه جندیشاپور، ۱۳۵۰ش.
  • نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
  • Browne, E. G., Arabian Medicine, Cambridge, 1962.
  • Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1936.
  • Ghirshman, R., Iran from the Earliest Times to the Islamic Conquest, London, 1954.
  • MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
  • Markwart, J., Ērānšahr, Berlin, 1901.
  • Nöldeke, Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973.
  • Nöldeke, Th., Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, Leiden, 1973.
  • Pigulevskaya, N.V, Goroda Irana V rannem srednevekovie, Moscow / Leningrad, 1956.
  • Sarton, G., Introduction to the History of Science, Washington, 1969.