میدان امام اصفهان (نقش جهان)
میدان امام؛ میدانی در اصفهان و نمادی از معماری ایرانی در دوران صفوی
میدان امام، میدانی بزرگ در شهر اصفهان است که پیش از دوره‌ی صفوی، باغی به‌نام نقش جهان در آن وجود داشت. در دوره سلجوقیان، این مکان را «کوشک میدان» می‌خواندند و در دوره صفویان، توسط شاه‌اسماعیل توسعه داده شد.[۱] این میدان در تاریخ 8 بهمن 1313ش، در فهرست آثار ملی ایران و در 1358ش به‌عنوان یکی از نخستین آثار ایرانی در میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این مکان که پیش از انقلاب اسلامی با نام «میدان شاه» معروف بود، پس از انقلاب اسلامی به «میدان امام» تغییر نام یافت، این تغییر نام در فهرست یونسکو نیز صورت گرفت.[۲]
پیشینه
پیش از انتقال پایتخت به اصفهان، در محل این میدان، باغی وسیع وجود داشت با نام «نقش جهان». این باغ، محل استقرار پادشاهان تیموری بود. بخش میدانی این باغ نیز (در محل کاخ عالی‌قاپوی امروزی)، «در کوشک» نام داشت.[۳] میدان کوشک در دوران پیش از صفویان، محل اعدام محکومان و برگزاری جشن نوروز بود.[۴]
به‌‌گفته‌ی برخی از مورخان، میدان نقش جهان در 1011ق بنا نهاده شد[۵] و برخی دیگر، توسعه و ساخت این بنا را به تاریخی پیش از آن نسبت داده‌اند.[۶] شاه عباس اول همزمان با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، با استفاده از طراحان، معماران، مهندسان، کاشی‌کاران و سنگ‌تراشان حرفه‌ای از جمله «استاد محمدرضا» و «استاد علی‌اکبر اصفهانی» که نام آن‌ها بر سردر بناهای پیرامونی میدان نقش جهان ثبت شده است، نقش جهان را توسعه داد و این بنا را به‌عنوان شاهکاری هنری و ایرانی در عصر صفوی به جهان معرفی کرد.[۷]
ساختار میدان امام (نقش جهان)
این بنا با 560 متر طول و 157.5 متر عرض، در طول 20 سال در مرکز شهر اصفهان ساخته شد.[۸] در ساخت این بنا، از تمام عناصر شناخته‌شده و مهم آن روزگار، مانند بازار، مسجد، کاخ و دروازه استفاده شد. ضلع شمالی این میدان، سردر بازار قیصریه (دروازه بازار سلطانی) و نماد فعالیت‌های اقتصادی کشور بود. در جنوب این میدان نیز مسجد جامع عباسی (امام) قرار دارد که نشانه‌ی باورهای مذهبی سلسله صفویان است. در قسمت غربی میدان، قصر شاه (عالی‌قاپو) و ادارات پادشاهی بود که مکانی برای فعالیت‌های عمده‌ی کارگزاران حکومتی و مرکز نظام اداری ایران بود. در قسمت شرقی این میدان، مسجد شیخ لطف‌الله قرار دارد که مسجدی مخصوص شیعیان و شخص شاه عباس به‌شمار می‌رفت.[۹] پیرامون میدان، بازارهایی دو طبقه (200 حجره دو طبقه) بخش‌های مختلف این میدان مستطیل‌شکل را به‌هم پیوند داده‌اند،[۱۰] که طبقه دوم متعلق به مسافران و غریبه‌ها بود.[۱۱] عایدات چهار بازار اطراف این میدان، از سال 1017ق، وقف چهارده معصوم شده است.[۱۲] قلی شاملو نیز در کتاب «قصص‌الخاقانی»، عنوان می‌کند که شاه عباس در 1014ق، این عایدات را وقف سادات مدینه و پرداخت هزینه‌ی ازدواج دختران و پسران این شهر کرده است.[۱۳]
معماران ایرانی، در طراحی این بنا، از معماری میدان کهنه (میدان عتیق) اصفهان که قدمتی بیش‌تر دارد، بهره گرفتند. سبک معماری میدان ایرانی (تلفیق اماکن مذهبی، مراکز حکومتی و بازار)، پیش از ساخت نقش جهان، در میدان کهنه اصفهان، میدان امیرچخماق یزد، میدان شاه قزوین و میدان صاحب‌آباد تبریز اجرایی شده بود.[۱۴]
متأسفانه، در دوره قاجار، این بنا مانند سایر بناهای معماری ایرانی مورد بی‌توجهی قرار گرفت. بخش‌هایی از این میدان باشکوه نیز در حملات «اشرف افغان» به ایران تخریب و بخش‌هایی مانند عمارت نقاره‌خانه در طول دوره پادشاهی قاجاریان به‌کلی نابود شد.[۱۵] اما پس از روی کار آمدن حکومت پهلوی، این بنا در دست مرمت و بازسازی قرار گرفت که تا امروز نیز ادامه دارد.[۱۶]
بناهای پیرامون میدان امام
- مسجد امام؛ مهم‌ترین مسجد به جای‌مانده از دوران صفوی در ایران است.[۱۷] ساخت این مسجد از 1020ق تا 1047ق به طول انجامید. معمار این مسجد، استاد «علی‌اکبر اصفهانی» و کتیبه‌های این مسجد نیز توسط اساتید خوش‌نویسی ایران مانند «علی‌رضا عباسی»، «عبدالباقی تبریزی» و «محمدرضا امامی» نوشته شد. این مسجد در طول زمان با نام‌های متفاوتی از جمله مسجد المهدی، مسجد جامع، مسجد سلطانی، مسجد شاهی، مسجد جامع کبیر عباسی و مسجد شاه شناخته می‌شد.[۱۸]
- سردر قیصریه؛ این بنا، در ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان قرار دارد که در گذشته دارای سه طبقه بوده است. طبقه‌ی سوم آن، نقاره‌خانه بود که متأسفانه به‌مرور زمان تخریب شد و امروزه، دو طبقه دارد. سردر قیصریه، از چهار درب فرعی و یک دروازه‌ی اصلی و یک حوض آب تشکیل می‌شود. این حوض در دهه‌ی 1340ش به باغچه تبدیل شده بود، که بعد از چندی، دوباره به ساختار حوض خود برگشت.[۱۹] در قسمت بالایی این سردر، نقاشی‌هایی دیدنی از «رضا عباسی» دیده می‌شود. برخی از فتوحات جزیره‌ای در پرتغال نیز در بالای این سردر نصب شده است.
- عالی قاپو؛ این کاخ با زیربنایی حدود 1800 مترمربع در 6 طبقه ساخته شد. در هر طبقه، تزئیناتی هنری دیده می‌شود. پایه‌های این بنا را از ستون‌هایی چوبی ساخته‌اند. بسیاری از معماران بزرگ، امروزه، در حال مرمت سقف رنگی این بنا هستند.[۲۰] به‌دستور شاه عباس و به‌منظور قداست بخشیدن به این کاخ، دربی از دروازه‌های حرم امام علی را بر آن نصب کردند.[۲۱]
- مسجد شیخ لطف‌الله؛ این مسجد، به‌عنوان مسجد اختصاصی شاه عباس به‌کار می‌رفت. گنبد این بنا حدود 32 متر ارتفاع دارد که ساخت آن 17 سال طول کشید. برخی از باستان‌شناسان، این بنا را یکی از زیباترین مساجد دنیا معرفی کرده‌اند.[۲۲] این مسجد، مناره و صحن ندارد و سردر آن به قلم «علی‌رضا عباسی»، خوش‌نویسی شده است.
- برخی ابنیه‌ی تخریب‌شده؛ برخی بناهای این میدان، به‌مرور زمان تخریب گشت یا به مناطقی دیگر منتقل شدند؛ مانند: سرستون‌های مرمرین که از تخت جمشید شیراز آورده بودند؛ عراده‌های توپ اسپانیایی؛ میله قپق؛ ساعت اروپایی[۲۳] و مدرسه خواجه ملک.[۲۴]
کارکرد میدان امام
این میدان، علاوه بر جایگاه دادوستد کالاهای ترکی، ایرانی، هندی، انگلیسی، هلندی، پرتغالی، ارمنی، روسی و عربی، محلی برای دیدار شاهان صفوی با شهروندان بود. همچنین، جشن‌های گوناگون پادشاهی را در وسط همین میدان برپا می‌کردند و خیمه‌شب‌بازان، بندبازان، قصه‌گویان، اسب‌سواران و تیراندازان در آن برنامه‌هایی متنوع اجرا می‌کردند.[۲۵] دو دروازه چوگان باقی‌مانده از همان دوران، گویای آن است که بازی چوگان و نیز رژه نیروهای ارتش نیز در همین میدان صورت می‌گرفته است. مذاکرات دولت‌مردان داخلی و خارجی نیز در این مکان صورت می‌گرفت.
پس از انقلاب اسلامی ایران، نماز جمعه و اجتماعات سیاسی در این میدان انجام می‌شود. امروزه، حجره‌های بازار نقش جهان، جایگاهی برای عرضه‌ی صنایع دستی اصفهان است و در کانون توجه گردشگران قرار دارد.
میدان نقش جهان در سفرنامه‌ها و مکتوبات کهن
این مکان در سفرنامه‌های مسافران اروپایی، به‌نام شاهکار مشرق‌زمین یاد شده و برخی از آن‌ها، این مکان و معماری آن را از بسیاری از آثار متعلق به دنیای مسیحیت برتر دانسته‌اند. بسیاری از سیاحان و جهانگردان، از بازدیدهای سفیران، نمایندگان خارجی و اتباع کشورهای دیگر از این میدان، خاطراتی مفصل نوشته‌اند.[۲۶]
پانویس
- ↑ انصاری جابری، تاريخ نصف‌جهان و همه جهان، ص86.
- ↑ Centre, UNESCO World Heritage, "Meidan Emam, Esfahan", 1979.
- ↑ شاردن، سفرنامه شاردن، 1350ش، ص36.
- ↑ منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، 1382ش، ص30 و 31.
- ↑ ولی‌قلی بن داود (قلی‌شاملو)، قصص الخاقانی، 1371ش.
- ↑ افوشته‌ای، نقاوه الآثار فی ذكر الأخيار، 1373ش، ص233 و 239 و 537.
- ↑ سيوري، ايران عصر صفوی، 1372ش، ص152.
- ↑ دهقان‌نژاد، بافت قدیم نصف جهان، 1386ش، ص63.
- ↑ دهمشگي، جلوه‌هاي هنر در اصفهان، 1366ش، ص20
- ↑ شاردن، سفرنامه شاردن، 1350ش، ص36.
- ↑ كمپفر، سفرنامة كمپفر، 1360ش، ص193.
- ↑ منشی، تاریخ عالم‌آرای عباسی، 1382ش، ص760.
- ↑ «شاه‌عباس میدان نقش جهان را وقف کجا کرد؟»، سایت خبر آنلاین.
- ↑ آقابزرگ، نرگس، خاستگاه نظری میدان نقش جهان، شماره33، ۱۳۹۴ش.
- ↑ مسعود میرزا ظل‌السلطان، «باب چهارم، سفر اصفهان»، 1362ش، ص194 و 268.
- ↑ «فرونشست و بیم فرو ریختن مکان‌های تاریخی اصفهان»، سایت ایرنا.
- ↑ جعفریان، «روزگار شاه عباس اول»، 1386ش، ص226 و 227.
- ↑ کلودانه، «از تهران به اصفهان»، 1386ش، ص188؛ جعفریان، «روزگار شاه عباس اول»، 1386ش، ص226.
- ↑ یووکچیان، «دروازه قیصریه یا بازار قیصری»، 1378ش، ص34 و 35.
- ↑ Hejazi, "Structural Analysis of the Wooden Structure of the Historical Building of Ali Qapu", 2006, 132 (11): 1801-1805.
- ↑ جعفریان، «روزگار شاه‌عباس اول»، 1386ش، ص230.
- ↑ Sonn, Islam: A brief history Wiley and sons, 2009, p97.
- ↑ شاردن، سفرنامه شاردن، 1350ش، ص36.
- ↑ جعفریان، «روزگار شاه‌عباس اول»، 1386ش، ص227.
- ↑ دلاواله، سفرنامه، 1370ش، ص380.
- ↑ «میدان نقش جهان»، سایت تیشینه.
منابع
- آقابزرگ، نرگس و متدین، حشمت‌اله، «خاستگاه نظری میدان نقش جهان»، تهران، باغ نظر، شماره 33، تابستان ۱۳۹۴ش.
- افوشته‌ای، نظنری، نقاوه الآثار فی ذكر الأخيار، به‌اهتمام احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، 1373ش.
- انصاری جابری، محمدحسن، تاريخ نصف‌جهان و همة جهان، اصفهان، بی‌نا، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، «روزگار شاه‌عباس اول»، صفویه از ظهور تا زوال، تهران، کانون اندیشه جوان، 1386ش.
- دلاواله، پيتر، سفرنامه، ترجمة شعاع‌الدين شفا، تهران، علمی و فرهنگی، 1370ش.
- دهقان‌نژاد، فاطمه، بافت قدیم نصف جهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1386ش.
- دهمشگي، جليل و جانزاده، علي، جلوه‌هاي هنر در اصفهان، اصفهان، جانزاده، 1366ش.
- سيوری، راجر، ايران عصر صفوی، ترجمه كامبيز عزيزی، تهران، مرکز، 1372ش.
- شاردن، ژان، سفرنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش.
- «شاه‌عباس میدان نقش جهان را وقف کجا کرد؟»، سایت خبر آنلاین، تاریخ بازدید: 26 آبان 1400ش.
- کلودانه، «از تهران به اصفهان»، اوراق ایرانی (سفرنامه)، ترجمه ایرج پروشانی، تهران، معین، 1386ش.
- كمپفر، انگلبرت، سفرنامه كمپفر، ترجمه كيكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1360ش.
- «فرونشست و بیم فرو ریختن مکان‌های تاریخی اصفهان»، سایت ایرنا، تاریخ بازدید: 26 آبان 1400ش.
- مسعود میرزا ظل‌السلطان، «باب چهارم، سفر اصفهان»، تاریخ سرگذشت مسعود، به‌تحقیق اسماعیل میرزا معتمدالدوله، تهران، بابک، 1362ش.
- منشی، اسکندر، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
- «میدان نقش جهان»، سایت تیشینه، تاریخ بازدید: 26 آبان 1400ش.
- ولی‌قلی بن داود (قلی‌شاملو)، قصص الخاقانی، تصحيح سيدحسن سادات ناصری، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371ش.
- یووکچیان، ورطانس، «دروازه قیصریه یا بازار قیصری»، وصف بناهای مشهور اصفهان، ترجمه لئون میناسیان (ویراست ترجمه از چاپ ۱۸۵۴ استانبول)، اصفهان، غزل، 1378ش.
- Centre, UNESCO World Heritage, "Meidan Emam, Esfahan". UNESCO World Heritage Centre, 1979.
- Hejazi, Mehrdad, "Structural Analysis of the Wooden Structure of the Historical Building of Ali Qapu". Journal of Structural Engineering, 2006.
- Sonn, Tamara, Islam: A brief history Wiley and sons, 2009.