میراث جهانی یونسکو در ایران

میراث جهانی یونسکو در ایران

میراث جهانی یونسکو در ایران، آثار تاریخی و فرهنگی ملموس و ناملموس ثبت‌شده ایران در میراث جهانی یونسکو.

میراث جهانی یونسکو در ایران، به دو قسم ملموس و غیر ملموس تقسیم می‌شود. به‌دلیل برخورداری ایران از سابقۀ فرهنگی و تمدنی غنی، میراث فرهنگی ثبت‌شدۀ ایران در یونسکو نیز جایگاه بلندی را به خود اختصاص داده و گویای پیشینۀ پربار و فرهنگ غنی ایرانی است.

مفهوم‌شناسی

میراث جهانی یونسکو در ایران که به ثبت کنوانسیون میراث جهانی سازمان یونسکو رسیده عبارت است از سازه‌های فیزیکی که وجود خارجی دارند و می‌توان از آن‌ها بازدید کرد مانند ابداعات هنری، اشیاء عتیقه، ساختمان‌ها و دیگر محصولات ملموس و قابل مشاهده و همچنین میراث ناملموس یا معنوی شامل آداب و رسوم خاص و مهارت‌های ویژه و یا فرهنگ شفاهی قومی و بومی مربوط به یک منطقه که در جامعه از اهمیت فرهنگی برخوردار است.

کنوانسیون میراث جهانی یونسکو

کنوانسیون بین‌المللی میراث جهانی یونسکو دربارۀ حفاظت از آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی در ۱۹۷۲م، به تصویب رسیده است. این آثار از اهمیت جهانی برخوردارند و به همه انسان‌های روی زمین، صرف‌نظر از نژاد، مذهب و ملّیت تعلق دارند. پیرو کنوانسیون مزبور، کشورهایی که در سازمان یونسکو عضو هستند آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی خود را با‌ عنوان میراث جهانی ثبت می‌کنند. پس از ثبت این آثار، ضمن این‌که حفاظت از آن‌ها بر عهدۀ حاکمیت کشور مربوط است، بر عهدۀ سایر کشورهای عضو این سازمان نیز خواهد بود. میراث ملموس جهانی ثبت‌شده در یونسکو عبارتند از جنگل، کوه، آبگیر، صحرا، بقعه، ساختمان، مجموعه و یا شهر. میراث فرهنگی ناملموس با ثبت جهانی شامل واقعیت فرهنگی هر قوم و سنگ‌بنای اصلی و جوهر فرهنگ آن ملت است مانند آداب و سنن و مهارت‌های هنری- شفاهی، که سینه‌به‌سینه از پیشینیان به نسل پسینی رسیده است.

وظایف کنوانسیون میراث جهانی

کنوانسیون میراث جهانی از طریق نهادهای حاکم، کمیتۀ میراث جهانی و مجمع عمومی کشورهای عضو که قطعنامه‌ها و تصمیم‌های راهبردی را برای اجرای کنوانسیون میراث جهانی اتخاذ می‌کنند، حامی همکاری‌های بین‌المللی و تصمیم‌گیری بین‌دولتی و مدیریت میراث فرهنگی و طبیعی است. آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو که با تهدیدات قریب‌الوقوع و مداوم روبه‌رو هستند در فهرست «میراث جهانی در معرض خطر» قرار می‌گیرند. با کمک‌های فنی مرکز میراث جهانی و نهادهای مشورتی و نیز تلاش دولت‌های عضو، دارایی‌های میراث جهانی از فهرست «میراث جهانی در معرض خطر» حذف می‌شوند.

ایران در میراث جهانی

کشور ایران سه سال بعد از تصویب کنوانسیون میراث جهانی در کنفرانس عمومی یونسکو در ۱۹۷۵م به این کنوانسیون ملحق شد. در حال‌ حاضر، ۲۲ اثر فرهنگی (ملموس) و ۲ اثر طبیعی ایران در این میراث جهانی ثبت است. ایران رتبۀ نهم فهرست میراث جهانی یونسکو (تا تیر ماه ۱۳۹۸ش) را به خود اختصاص داده است و در زمینۀ ثبت آثار فرهنگی ناملموس در کنوانسیون میراث جهانی یونسکو در رتبۀ ششم قرار دارد.

فهرست آثار ایران در میراث جهانی یونسکو

الف- میراث فرهنگی ملموس

۱ـ چغازنبیل شوش، استان خوزستان (۱۹۷۹م)؛ ۲ـ میدان امام، استان اصفهان (۱۹۷۹م)؛ ۳ـ تخت جمشید، استان فارس (۱۹۷۹م)؛ ۴ـ تخت سلیمان، تکاب آذربایجان غربی (۲۰۰۳م)؛ ۵ـ بم و چشم‌انداز تاریخی آن، استان کرمان (۲۰۰۷م/ ۲۰۰۴م)؛ ۶ـ پاسارگاد، استان فارس (۲۰۰۴م)؛ ۷ـ سلطانیه، زنجان (۲۰۰۵م)؛ ۸ـ بیستون، کرمانشاه (۲۰۰۶م)؛ ۹ـ مجموعه آثار رهبانی ارامنۀ ایران (۲۰۰۸م)؛ ۱۰ـ سازه‌های تاریخی ـ آبی شوشتر (۲۰۰۹م)؛ ۱۱ـ مجموعه بازار تاریخی تبریز (۲۰۱۰م)؛ ۱۲ـ بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی، زنجان (۲۰۱۱م)؛ ۱۳ـ نه باغ ایرانی: اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، ارم شیراز، عباس‌آباد بهشهر، چهلستون اصفهان، دولت‌آباد یزد، پاسارگاد شیراز، پهلوان‌پور یزد (۲۰۱۱م)؛ ۱۴ـ گنبد قابوس، استان گلستان (۲۰۱۲م)؛ ۱۵ـ مسجد جامع اصفهان (۲۰۱۲م)؛ ۱۶ـ کاخ گلستان، تهران (۲۰۱۳م)؛ ۱۷- شهر سوختۀ استان سیستان و بلوچستان (۲۰۱۴م)؛ ۱۸- چشم‌انداز فرهنگی میمند (۲۰۱۵م)؛ ۱۹- محوطۀ باستانی شوش (۲۰۱۵م)؛ ۲۰ – یازده قنات‌ ایرانی (۲۰۱۶م)؛ ۲۱ – شهر تاریخی یزد (۲۰۱۷م)؛ ۲۲ – چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقۀ فارس (۲۰۱۸م)، ۲۳ – راه‌آهن سراسری ایران (۲۰۲۱م)؛ ۲۴ – مناظر فرهنگی هورامان/ اورامانات (۲۰۲۱م).

جنگل‌های هیرکانی

ب- میراث طبیعی

۱- دشت لوت (۲۰۱۶م)؛ ۲- جنگل‌های هیرکانی (۲۰۱۹م).

ج- میراث فرهنگی معنوی (ناملموس)

در چند دهۀ‌ اخیر، میراث فرهنگی فقط شامل آثار و بناهای تاریخی و مجموعه اشیاء باستانی نبوده بلکه برخی مراسم، سخنان، دانش‌ و فن و یا مهارت‌ نیز به‌عنوان میراث فرهنگی شناخته شده‌اند که با عنوان «میراث فرهنگی ناملموس» یا «میراث معنوی» معروف‌اند. این میراث فرهنگی مشتمل بر سازه‌ها و محصولات فرهنگی است مانند آیین‌ و مراسم بومی، هنرهای شفاهی، ترانه‌ها و آواها، موسیقی‌ و آوازها، رویدادهای ماندگار، مهارت‌ و توانمندی‌های ویژه که در منطقه یا یک قوم، نسل‌به‌نسل منتقل شده‌اند. میراث فرهنگی ناملموس ایران که در یونسکو ثبت شده‌اند عبارتند از: 1- نوغانداری و ابریشم‌بافی مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان (۱۴۰۱ش)؛ 2- ترکمن‌دوزی مشترک با ترکمنستان (۱۴۰۱ش)؛ 3- یلدا/ شب چله مشترک با افغانستان (۱۴۰۱ش)؛ 4- هنر ساختن و نواختن عود (۱۴۰۱ش)؛ 5- آیین زیارت تادئوس (۲۰۲۰م)؛ 6- هنر نگارگری (۲۰۲۰م)؛ 7- مهارت سنتی ساختن و نواختن دوتار (۲۰۱۹م)؛ 8- هنر ساختن و نواختن کمانچه (۲۰۱۷م)؛ 9- چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با روایت‌گری و موسیقی (۲۰۱۷م)؛ 10- هنر پخت نان لواش (۲۰۱۶م)؛ 11- نوروز (۲۰۱۶م)؛ 12- ردیف‌های موسیقی ایرانی (۲۰۰م)؛ 13- هنر نمایشی- آیینی تعزیه (۲۰۱۰م)؛ 14- مهارت فرش‌‌بافی فارس (۲۰۱۰م)؛ 15- موسیقی بخشی‌‌های خراسان (۲۰۱۰م)؛ 16- آیین پهلوانی و زورخانه‌ای (۲۰۱۰م)؛ 17- مهارت فرش‌بافی کاشان (۲۰۱۰م)؛ 18- آیین نقالی (قصه‌‌گویی اجرایی ایرانی) (۲۰۱۱م)؛ 19- دانش سنتی لنج‌‌سازی و دریانوردی در خلیج فارس (۲۰۱۱م)؛ 20- مراسم قالی‌شویان در مشهد اردهال کاشان (۲۰۱۲م).

د- فهرست آزمایشی

فهرست آثاری که ایران برای ثبت در میراث جهانی یونسکو پیشنهاد داده است: 1- مسجد جامع اصفهان (1997م)؛ 2- مجموعۀ تاریخی قصرشیرین (1997م)؛ 3- مجموعۀ فیروزآباد (1997م)؛ 4- شوش (1997م)؛ 5- نقش رستم و نقش رجب (1997م)؛ 6- نوار سیلک (1997م)؛ 7- طاق بستان (2007م)؛ 8- کوه خواجه (2007م)؛ 9- تخت جمشید و سایر بناهای مربوطه (2007م)؛ 10- محور تاریخی-فرهنگی فین سیلک کاشان (2007م)؛ 11- مجموعۀ تاریخی قصرشیرین (2007م)؛ 12- بنای تاریخی کنگاور (2007م)؛ 13- شهر تاریخی میبد (2007م)؛ 14- بندر تاریخی سیراف (2007م)؛ 15- بازار قیصریه لار (2007م)؛ 16- روستای تاریخی ابیانه (2007م)؛ 17- بسطام و خرقان (2007م)؛ 18- بافت تاریخی دامغان (2007م)؛ 19- مناظر فرهنگی-طبیعی رامسر (2007م)؛ 20- مسجد کبود (2007م)؛ 21- مناظر فرهنگی توس (2007م)؛ 22- شهر تاریخی ماسوله (2007م)؛ 23- مجموعۀ ایزدخواست (2007م)؛ 24- مناظر فرهنگی الموت (2007م)؛ 25- زوزن (2007م)؛ 26- درۀ خرم آباد (2007م)؛ 27- جیرفت (2007م)؛ 28- محور غزنوی - سلجوقیان در خراسان (2007م)؛ 29- جزیرۀ قشم (2007م)؛ 30- منطقۀ حفاظت شدۀ ارسباران (2007م)؛ 31- سبلان (2007م)؛ 32- پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون (2007م)؛ 33- غار علی‌صدر (2007م)؛ 34- مسیر ابریشم (2007م)؛ 35- مناظر طبیعی- تاریخی ایذه (2008م)؛ 36- گروه زندیه استان فارس (2008م)؛ 37- ساختار تاریخی-فرهنگی کرمان (2008م)؛ 38- هگمتانه (2008م)؛ 39- مجموعه پل‌های تاریخی (2008م)؛ 40- ذخیره‌گاه زیست‌کرۀ توران (2008م)؛ 41- دریاچۀ هامون (2008م)؛ 41- منطقۀ حفاظت شدۀ هارا (2008م)؛ 42- دماوند (2008م)؛ 43- آسبادها (آسیاب بادی) ایران (2017م)؛ 44- مجموعۀ طبیعی - تاریخی / غار کرفتو (2017م)؛ 45- حرم امام رضا (2017م)؛ 46- میراث صنعتی نساجی در فلات مرکزی ایران (2017م)؛ 47- کاروان‌سرای ایرانی (2017م)؛ 48- گنبدهای نمکی ایران (2017م)؛ 49- دیوار بزرگ گرگان (2017م)؛ 50- خانۀ ایرانی در فلات مرکزی ایران (2017م)؛ 51- دانشگاه تهران (2017م)؛ 52- صومعۀ سنت آمناپرکیچ (جلفای وانک جدید) (2019م)؛ 53- خیابان ولی عصر (2019م)؛ 54- جنگل‌های هیرکانی (2020م)؛ 55- نمادهای دوره‌ای میراث معماری مدرن تهران (2021م)؛ 56- چغا سفلی (منظرۀ آیینی چگا سفلی) (2021م)؛ 57- معماری سکونت‌گاه‌های تاریخی سواحل شمالی خلیج فارس (سیراف، کنگ، لافت، کیش و مکران) (2021م)؛ 58- مناظر فرهنگی بندر تاریخی کنگ (2021م)؛ 59- درختان کهن ایران (2021م)؛ 60- مجموعۀ خانقاه و مقبرۀ شیخ احمد جام (مزار جام) (2021م).

شهر سوخته

ه- میراث جهانی در معرض خطر ایران (ثبت‌شده از سال 1979م)

مجموعه‌ای از آثار فرهنگی و تمدنی ایران از سال 1979م در فهرست آثار در معرض خطر، ثبت شده است. این مجموعه عبارت است ازک میدان امام اصفهان، مجموعۀ باستان‌شناسی ساسانی منطقۀ فارس، شوش، قنات ایرانی، شهر سوخته، مسجد جامع اصفهان، بم و مناظر فرهنگی آن و چغازنبیل.

منابع

• «آثار ثبت‌شدۀ ایران در فهرست میراث ناملموس (معنوی) یونسکو»، وب‌سایت لست‌سکند، 24 مرداد 1400ش.
• «تاریخچۀ ثبت جهانی آثار ناملموس ایران در یونسکو، ثبت 21 اثر در 14 سال»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: آذر ۱۴۰۱ش.
• قاسم‌پور، فروزان، «میراث جهانی یونسکو در ایران، لیست میراث ملموس و ناملموس + اینفوگرافیک»، وب‌سایت قطب‌نما، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1401ش.
• «قانون الحاق ایران به کنوانسیون حمایت میراث فرهنگی و طبیعی جهان»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
• «میراث جهانی ثبت‌شده کشورمان»، وب‌سایت کنوانسیون ملی یونسکو-ایران، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «میراث فرهنگی ناملموس؛ میراثی انباشته‌شده از سنت‌ها، باورها و آداب زندگی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 29 شهریور 1393ش.
• Iran, Islamic Republic of, Unesco World Heritage Center, Accessed date: May 10, 2023.
• State of Conservation, Unesco World Heritage Center, Accessed date: Jun 27, 2023.
• Tentative Lists, Unesco World Heritage Center, Accessed date: Jun 27, 2023.
• Unesco World Heritage Convention, United Nations, Uploaded date: December 2022.