چوگان

چوگان؛ نوعی ورزش تیمی با چوگان و توپ در حال اسب سواری.

چوگان، نوعی ورزش کهن ایرانی است که به‌صورت دسته‌جمعی بازی شده و در آن بازیکنان سوار بر اسب بوده و در تلاشند تا به‌وسیلة چوبی مخصوص، توپ را وارد دروازه کنند. این بازی به شهرت جهانی رسیده است. این بازی در چند دوره المپیک‌ نیز حضور داشت. نام چوگان از نام چوبی که در آن استفاده می‌شود برگرفته شده است. این بازی در گذشته، جهت سنجش میزان آمادگی سوارکار و اسب او برای جنگ و تمرین استراتژی‌های مختلف جنگی شکل گرفت. برخی ورزش‌های جدید مانند گلف و هاکی از چوگان الهام گرفته شده‌اند. میدان نقش جهان اصفهان در قدیم، محلی برای بازی چوگان بوده است. در کشور مغولستان، این بازی را با غژگاو انجام می‌دهند. غژگاو نام گاوی موبلند است که مغولان بر آن سوار شده و چوگان بازی می‌کنند. در غرب آمریکا نیز نوعی چوگان با چکش بازی می‌شود که «چوگان کابویی» نام دارد. در سال ۱۳۹۲ شمسی، کشور آذربایجان سعی در ثبت این ورزش با نام خود داشت اما ایران در سال ۱۳۹۶ شمسی توانست این بازی را به‌عنوان میراث ناملموس ایران در میراث جهانی یونسکو ثبت کند. این بازی، سریع‌ترین بازی جهان بوده و از جمله نخستین ورزش‌های تیمی جهان به شمار می‌رود.

تاریخچه

این بازی، حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد در ایران شکل گرفت و در زمان هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ پیش از میلاد) بازی می‌شد. این بازی در زمان داریوش اول رونق داشت. زمانی‌که داریوش اول، جهت کشورگشایی به هند حمله کرد، این بازی در آن سرزمین رواج یافت. در زمان اشکانیان (۲۴۷ پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی) و ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) نیز این بازی از جمله ورزش‌های محبوب بود. پس از ورود اسلام به ایران، مسلمانان این بازی را از ایرانیان یاد گرفته و نام صولجان را بر آن نهادند. مغول‌ها پس از حمله به ایران با این بازی آشنا شده و در امپراطوری خود آن را رواج دادند. پس از آن، بسیاری از کشورهای شرق آسیا نیز با این ورزش آشنا شدند. در دوران صفویه (۱۵۰۱-۱۷۲۱ میلادی) این بازی به اوج شهرت خود رسید. در قزوین، زمینی مخصوص بازی چوگان وجود داشت که پس از انتقال پایتخت به اصفهان، میدان نقش جهان، محل اصلی برگزاری بازی‌های چوگان شد. کاخ عالی‌قاپو در میدان نقش جهان به‌گونه‌ای ساخته شده است تا شاه بتواند در ایوان آن، بازی را تماشا کند. پادشاهان ایرانی به این بازی توجه خاصی داشته و به این ورزش لقب بازی شاهانه داده شده بود. زمانی که هند مستعمرة انگلیس بود، افسران انگلیسی در باشگاه کلکته با بازی چوگان آشنا شده و آن را با خود به انگلیس بردند. در سال ۱۸۶۰ میلادی چوگان در انگلیس رواج یافت. سپس این بازی به آمریکای‌جنوبی راه یافته و در آن‌جا نیز محبوب شد.

مشخصات زمین چوگان

زمین بازی چوگان ۲۷۴ متر طول و ۱۴۵ متر عرض دارد. در برخی کشورها مانند برزیل و آمریکا، این ابعاد کمی بزرگ‌تر است. طول دروازه‌های این بازی ۷ متر است.

چوکه در چوگان

به هر دورة زمانی این بازی، یک چوکه گفته می‌شود. هر بازی چوگان ۶ چوکة ۷ دقیقه‌ای دارد. در کشورهای آرژانتین و آمریکا، بازی چوگان شامل ۸ چوکة ۷ دقیقه‌ای است. بین هر چوکه ۳ دقیقه وقت استراحت در نظر گرفته شده است. پس از چوکة چهارم ۵ دقیقه زمان استراحت به بازیکنان داده می‌شود.

تعداد بازیکنان

در هر تیم ۴ نفر بازیکن وجود دارد که در پست‌های زیر قرار می‌گیرند:

نفر اول یک مهاجم است. او حمله کرده و به مدافع نیز کمک می‌کند.

نفر دوم نیز مهاجم است، ولی وظیفة اصلی او دفاع است.

نفر سوم که معمولاً بهترین بازیکن تیم است، وظیفه دارد تا حرکات دفاعی را به ضد حمله تبدیل کند.

نفر چهارم نیز مدافع است و وظیفه دارد توپ را از دروازه دور کند. به دلیل این‌که روند این بازی سریع است، بازیکنان می‌توانند پست‌های خود را جابه‌جا کنند. در این حالت باید وظایف آن بازیکن را انجام دهند تا به جای خود بازگردند.

اندازه چوب چوگان و توپ

چوب چوگان، حدود ۱۲۹ سانتی‌متر طول دارد. معمولأ برای ساخت آن از چوب‌های بامبو یا چوب‌های سبک و مقاومی مانند چوب خرمالو استفاده می‌شود. توپ در این بازی دارای قطر حدود ۲۵ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب بید یا بامبو است. وزن حدودی توپ بین ۱۲۷-۱۴۱ گرم است.

هدف و قوانین گل در بازی چوگان

هدف اصلی بازکنان، وارد کردن توپ به دروازة حریف است. اگر تیمی توپ را از پشت دروازه به بیرون پرتاب کند، توپ به تیم مقابل داده می‌شود، ولی اگر یکی از تیم‌ها خود مسبب این مسئله باشند، به تیم حریف یک پرتاب آزاد از فاصلة ۸۴ متری محل خروج داده خواهد شد. پس از هر گل، توپ وسط زمین قرار داده شده و جای دو تیم عوض می‌شود. در صورت مساوی شدن دو تیم، در وقت اضافه، هر تیمی که اولین گل را بزند، برنده خواهد بود. وقتی بازیکنی به‌سمت توپ می‌رود، حق تقدم با اوست و اگر توپ سمت راست بازیکن باشد، سایر بازیکنان حق ندارند سد راه او شوند؛ مگر آن که در فاصله‌ای از بازیکن حریف قرار بگیرد که خطری برای او نداشته باشد.

داوری در چوگان

این بازی یک داور و دو سرداور دارد. سرداوران مانند بازیکنان سوار بر اسب هستند. در صورت توافق دو تیم قضاوت برعهدة دو سرداور است اما در صورت اختلاف حکم قطعی را داور سوم می‌دهد.

خطاها در چوگان

قطع مسیر سوارکاری که در طول مسیر خود در حال زدن توپ است و ایجاد خطر برای او.

ضربه زدن از جهت مخالف (از سمت چپ).

سوارکاری و یا زدن ضربه به‌شکلی که برای سایر سوارکارها خطرآفرین شود.

کوبیدن چوگان به پای اسب‌‌ها.

ضربه زدن به گوی در میان دست و پای اسب یا بازیکن حریف.

جریمه خطا

در این بازی، جریمه‌های متفاوتی در نظر گرفته می‌شود. در صورت برخورد خطرناک یا خطای عمد در نزدیکی دروازه، یک گل برای تیم مقابل محسوب می‌شود.

گاهی جریمه، زدن ضربه آزاد در فواصل مختلف دروازه است.

وسایل ضروری اسب در چوگان

بانداژ برای حفاظت چهار ساق اسب به منظور عدم برخورد ضربات توپ و یا چوب چوگان به استفاده از افسار، دهنه و لگام مناسب جهت کنترل هرچه بهتر اسب در حین مسابقه.

تجهیزات مورد نیاز سوارکار در چوگان

کلاه ایمنی مخصوص چوگان

دستکش

شلاق چوگان که اندازه آن تقریباً معادل ۱۰۶ سانتی‌متر است.

چکمه سوارکاری بدون بند

زانوبند

اسب چوگان

مهم‌ترین رکن این بازی، اسب است. معمولأ از اسب‌های کوتاه قد در این مسابقات استفاده می‌شود. بهترین اسب و نژاد برای این بازی، اسبچة خزر است که از جمله اسب‌های اصیل ایرانی به‌شمار می‌رود. این اسب بسیار باهوش بوده و خیلی زود تربیت می‌شود.

توقف بازی چوگان

در صورت بروز یکی از حوادث زیر داور دستور توقف بازی را می‌دهد: زمین خوردن یکی از اسب‌ها در حین مسابقه.

مصدوم شدن یک اسب بر اثر سانحه یا اتفاقی غیرمنتظره.

چوگان در احکام اسلامی

بازی چوگان اگر به‌صورت شرط‌بندی بازی شود حرام است.

چوگان در ادبیات فارسی

واژة چوگان در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود.

فردوسی در بیتی بیان کرده است:

همه روز نخچیر بد کار اوی

دگر اسپ و میدان و چوگان و گوی

رودکی در بیتی اشاره کرده است:

زمانه اسب و تو رایض به رای خویشت تاز

زمانه گوی و تو چوگان به رای خویشت باز

منابع

• جعفری، محمدحسین، «چوگان و تمام چیزی که باید درباره آن بدانید»، سایت کاغذرنگی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۴۰۰ش.
• رودکی، قصاید و قطعات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• سارانی، پریوش، «ورزش تاریخی چوگان، ورزش کهن ایران باستان»، سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: ۱۵ تیر ۱۴۰۰ش.
• علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکره ‌الفقها، قم، آل البیت، ۱۳۹۳ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• فردوسی، شاهنامه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۱۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• «همه چیز درمورد ورزش چوگان»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۳۹۷ش.