تیموریان

تیموریان؛ از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های ترک‌تبار حاکم بر مناطق ماوراءالنهر تا شامات.

تیموریان؛ نام سلسلۀ حکومتی است که حدود یک‌و‌نیم قرن، بر ماوراءالنهر، ایران، افغانستان، عراق و شام فرمان‌روایی کردند. دورۀ اقتدار تيموريان از آخرین سال‌های قرن هشتم، با یورش امیر تیمور و سپس پیروزی‌های وی در مناطقی مانند ماوراءالنهر، خراسان، مازندران، فارس، گرجستان و ارمنستان آغاز شد و در ۹۳۰ق با زوال قدرت‌ تیموریان و ظهور قدرتمندِ حکومت صفویان، پایان پذیرفت. تیموریان تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی قرار گرفتند و به دانش، هنر و فرهنگ، علاقة زیادی نشان دادند.

تاریخچه

مؤسس سلسلۀ تیموریان امیر تیمور است که در 761ق ادارۀ شهر «کش» را به‌عهده گرفت و با «امیرحسین قزغنی» پادشاه شهرهای بلخ، قندوز و کابل متحد شد. تیمور در 771ق مناطق مختلف از جمله شبرغان در شمال ‌افغانستان، خوارزم و دشت قیچان را‌ فتح و در ۷۸۸ق ا‌یران، عراق، شام، مصر و هند را تصرف کرد. بعد از مرگ تیمور در 807ق، میان فرزندان او، «پیرمحمد جهانگیر» ولیعهد، «شاهرخ» و نوة او، «خلیل سلطان»، فرزند میرانشاه بر سر تصاحب قدرت اختلاف ایجاد شد؛ اما شاهرخ که در هرات حضور داشت، به‌دلیل اقتدار خود بر مدعیان جانشینی تیمور، پیروز ‌شد و مازندران، کرمان، آذربایجان و شمال ایران را که بعد از مرگ تیمور دست به‌ شورش زده بودند، فتح و 43 سال حکومت کرد. او پایتخت را از سمرقند به‌ هرات انتقال داد و به بازسازی شهرها پرداخت. وی در850ق از دنیا ‌رفت و فرزند او آلغ‌بیگ، در سمرقند فرمان‌روا ‌شد، اما در 853 ق به دست فرزند خود به‌ قتل ‌رسید. سلطان ابوسعید نوة میرانشاه، مناطقی از خراسان، هرات، ترکستان و افغانستان امروزی را تصرف و به‌مدت 18 سال در این مناطق حکومت کرد. بعد از مرگ او سرانجام «سلطان حسین بایقرا» نوة عمر شیخ، فرزند دیگر تیمور، بر تخت پادشاهی تکیه ‌زد،اما بعد از مرگ وی، شورش‌ها در قلمرو او شدت گرفت؛ شکیب‌خان ازبک در شرق و صفویان در غرب، مناطق زیادی از قلمرو تیموریان را تحت تصرف خود درآوردند و به این ترتیب سلسلۀ تیموریان در خراسان و ماوراء النهر از بین رفت.

سیاست‌ورزی تیموریان

تیموریان، مذهب را مبنای مشروعیت سیاسی خود در جوامع اسلامی می‌‌دانستند. آنها گروه‌هایی که از نظر مذهبی در بین مردم از جایگاه خوبی برخوردار بودند را جذب می‌کردند و با کمک این گروه‌ها، قلمرو خود را توسعه می‌دادند. آنها همچنین از تندی به شیعیان پرهیز می‌کردند. تیمور در برخورد با امیر شیعیان، علی مؤید، فقط او را به مذهب اهل سنت دعوت ‌کرد و حکومت سبزوار را به ‌او بازگرداند؛ اما هنگام محاصرۀ دمشق، مردم آنجا را به‌خاطر پیروی از معاویه و یزید، شایسته مجازات و توبیخ می‌دانست.

در ادامۀ همین سیاست ،تیموریان به چهار فرقه صوفیه که در خراسان حضور داشتند، احترام می‌گذاشتند. گفته شده «ابوبکر تایبادی»، «شمس‌الدین کلال» و «سید برکت» سه عالم صوفی اثرگذار در زندگی تیمور بوده‌اند. همچنین نسبت به سادات احترام خاصی داشتند. برای مثال چهار نفر از سادات، امیر تیمور را در روز اعلام حکومت همراهی کردند. سید برکت در بیشتر جنگ‌ها در کنار تیمور بوده و تیمور او را به‌عنوان مشاور دینی خود در بلخ انتخاب ‌کرد.

نظام اقتصادی تیموریان

تیموریان نظام اقتصادی ‌پیشرفته‌ای ‌داشتند و اقتصاد از ابتدا، دغدغۀ اصلی حاکمیت بود. برای مثال، تيمور اولین حاکم این سلسله که همواره مشغول جنگ بود، به حوزة اقتصاد و رونق تجارت، توجه خاصی نشان می‌داد و با پادشاهان ساير کشورها برای رونق تجارت و بازرگانی ارتباط برقرار می‌کرد. او به شارل ششم، شاه فرانسه، نامه‌ای مبنی بر اهمیت تأمين امنيت بازرگانان نوشت. تیمور سياست‌هاي اقتصادي را مبتنی بر ‌گسترش سيستم پولي متمرکز دنبال می‌کرد که تأثيرات مثبتي بر گسترش تجارت در بازارهاي داخلي و خارجي داشت. وی شهر سمرقند را به یک مرکز تجاری تبدیل و در این شهر جاده‌هایی احداث و افرادی را برای خدمت‌رسانی به تجار و مسافرین استخدام کرد. پس از تيمور، در دورة حکومت شاهرخ، ابوسعيد و سلطان حسین بايقرا، رونق اقتصادي افزایش پیدا کرد. شاهرخ هرات را به مركز تجاري تبدیل کرد و دستور داد که تمام بازارهای هرات را بازسازی کنند.

صادارات کالا به دیگر کشور‌ها در دورۀ تیموریان، رونق داشت خراسان و ماوراءالنهر از شرق به‌‌ چين و هند و از غرب به آناتولي و سواحل شرقي مديترانه متصل بود. جو، گندم و برنج، محصولات نساجي و پنبه از کالاهای صاداراتی بود. كابل در دورۀ تیموریان دروازة صادرات محصولات تجاري به هند بود و علاوه بر پارچه‌هاي ابريشمي، نخي و كمخای نيشابوري، هر سال، هشتاد هزار رأس اسب به کابل برده می‌شد و از آنجا به هند صادر مي‌شد.

وضعیت فرهنگی

پایتخت اصلی تیموریان در زمان حیات تیمور، شهر سمرقند بود. تیمور، هنرمندان، صنعت‌گران، علما و شخصیت‌هاي برجسته‌ را از شهرهاي فتح شده به سمرقند فرامی‌خواند. او با وجود این‌که بسیاري از شهرها را تخریب ‌‌کرد و قتل‌‌عام‌هاي زیادي انجام داد، اما بعد از رسیدن به حکومت، دستور داد که مساجد، مقبره‌ها، بازار و باغ‌هاي متعددي را بسازند. مسجد جامع سمرقند، کاخ تیمور، باغ دلگشا، باغ جهان، مسجد بی‌بی خانم، آرامگاه تیمور و عشرت‌خانه، از آثار دورۀ تیموری است.

دورۀ حکومت شاهرخ میرزا، فرزند تیمور را دورة سازندگی تیموریان دانسته‌اند. در این دوره، بناهای زیر ساخته شد:

1. مدرسه و مصلاي بزرگ هرات؛
2. مسجد جامع هرات؛ از بزرگ‌ترین مساجد در شهرهای اسلامی؛
3. مسجد گوهرشـاد در کنار آرامگاه امام رضا در مشهد؛ از بزرگترین بناهاي تاریخی دوران حکومت شاهرخ و از
4. درخشان‌ترین آثار معماري اسلامی؛
5. مدرسه غیاثیه از قدیمی‌ترین مدارس اسلامی؛
6. مدرسه مظفریه در مسجد جامع اصفهان به همراه یک عمارت بزرگ؛
7. مدرسه امامیه اصفهان؛
8. مسجد کبود تبریز؛
9. مسجد شاه در مشهد؛
10. مدرسه شاهرخ در مشهد؛
11. مزار خواجه ابونصر در بلخ؛
12. عبادتگاه خواجه عبدالله انصاری در هرات.

در دوره حکومت سلطان حسین بایقرا نیز دانشمندانی همچون امیر ‌علی‌شیر نوایی، جامی، میرخواند، خواندمیر، بهزاد، شاه مظفر، قاسمعلی، میرك نقاش و عبدالرزاق در دستگاه حکومت حضور داشتند. بناهای فرهنگی و هنری این دوران عبارتند از:

1. حرم منسوب به امام علی (روضة سخی) در مزار شریف؛
2. مدرسه و کتابخانۀ هرات.

منابع

• آذرنیوش، «تیمورلنگ؛ جهان‌گشای بزرگ و شمشیر»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1400ش.
• آیت‌اللهی، حبیب‌الله، کتاب ایران تاریخ هنر، تهران، بین‌المللی الهدی، 1380ش.
• ابن‌حوقل، سفرنامة در صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، امیرکبیر، 1366ش.
• اصطخری، ابو‌اسحاق ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمة محمد بن اسعد تستری، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1373ش.
• بدلیسی، شرف‌الدین، شرفنامه، تهران، اساطیر، 1377ش.
• توختیف، عرفان، سیاست مالی تیمور و خاندان او و سکه‌های آنها، قم، کتابخانة مرعشی نجفی، 1377ش.
• توشراتو، امبر و ارنست، گروبه، تاریخ هنر ایران و هنر ایلخانی و تیموری، ترجمة یعقوب آژند، تهران، مولی، 1367ش.
• حافظ ابرو، شهاب‌الدین، جغرافیای حافظ ابرو قسمت ربع خراسان هرات، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
• دانشگاه کمبریج، تاریخ ایران دورة تیموریان، ترجمة یعقوب آژند، تهران، جامی، 1378ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1402ش.
• راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیر کبیر، 1367ش.
• رویمر، هانس روبرت، ایران در ادوار عصر جدید، ترجمة آذر آهنچی، تهران، دانشگاه تهران، 1380ش.
• زنجانی، سمیه «اوضاع سیاسی ایران در دورة تیموریان»، وب‌سایت راسخون، 1397ش.
• سمرقندی، دولت‌شاه، تذکرة الشعرا، تهران، اساطیر، 1383ش.
• شامی، نظام‌الدین، ظفرنامه، تهران، چاپخانه آشنا، 1363ش.
• شهیدی، حمیده، «سیاست مذهبی سلطان‌حسین بایقرا مطالعة موردی تأثیر بر تشیع»، ‌نشریه مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 29، 1395ش.
• شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازده قمری، ترجمة علی‌رضا ذکاوتی، بی‌نا، 1387ش.
• صالح‌زاده، هما «سیاست‌های مذهبی دورة تیموریان»، وب‌سایت ویرا، 1391ش.
• صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، مشهد، فردوسی، 1371ش.
• کلاویخو، سفرنامۀ کلاویخو، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، بنگاه نشر، 1344ش.
• منفرد، افسانه، تصوف در آسیای مرکزی و قفقا، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1382ش.
• میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات ایران در دورة تیموریان و ترکمنان، تهران، سمت، 1388ش.
• میرخواند، محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضۀ‌الصفا، تهران، اساطیر، 1380ش
• نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، تهران، علمی و فرهنگ، 1370ش.