قندوز

قندوز؛ ولایتی در شمال‌شرق افغانستان و هم‌مرز با تاجیکستان.

قندوز، از ولایات شمال‌شرقی افغانستان است که این کشور را به تاجیکستان متصل می‌کند. قندوز در جنوب رودخانه آمودریا، از ولایات حاصل‌خیز افغانستان به‌شمار می‌رود. شهر قندوز، مرکز این ولایت نیز موقعیت راهبردی در فرهنگ و اقتصاد افغانستان دارد. این ولایت در قرن سوم میلادی، از مراکز فرهنگ بودایی بوده و بخش راهبردی از تخارستان بزرگ را تشکیل می‌داده است.

نام‌گذاری

قندوز معرب کندوز است که معنای کهن‌دژ یا قلعۀ قدیم و کهن (زبان فارسی) و روز (زبان ازبکی) را می‌رساند. امروزه، علاوه بر ولایت قندوز، روستاهایی به‌همین نام در استان سیستان و بلوچستان و نیز در استان اصفهانِ ایران وجود دارند.

تاریخچه

قندوز از ولایات باستانی افغانستان است. قندوز در زمان اسکندر مقدونی، اپاسکا نامیده می‌شد که به «ولوالیچ» تغییر یافت و از دورۀ تیموری به کُهندِژ و کم‌کم به قندوز تغییر یافت.

قندوز در گذشته‌های دور بخشی از سرزمین کهن بلخ و در دوره‌ای نیز پایتخت تخارستان بوده و در زمان یفتلی‌ها نقطۀ اتصال جنوب به شمال هندوکش بوده است. شهر قندوز در دوران سلجوقی به مرکز مهم اداری و محل ضرب سکه تبدیل شد. اکنون قندوز یکی از ولایات کلیدی افغانستان در شمال‌شرق این کشور است که به سرزمین قطغن شهرت دارد. شهر قندوز در دو دهۀ 80 و 90 شمسی شاهد جنگ‌های فراوان بوده و مرکز قندوز در ۲۰ سال حکومت جمهوری اسلامی دست‌کم سه مرتبه به‌دست طالبان سقوط کرد.

موقعیت جغرافیایی

ولایت قندوز با مساحت 8081 کیلومتر مربع، 1.2درصد از خاک افغانستان را در بر گرفته است.

این ولایت در شمال‌شرق افغانستان و در نقطۀ راهبردی اتصال شمال به جنوب (کابل- تاجیکستان) و شرق به غرب (مزار شریف به تالقان و بدخشان) واقع شده است.

قندوز از شمال با دریای آمو و کشور تاجیکستان، از جانب شرق با ولایت تخار، از جنوب با ولایت بغلان، از غرب با ولایت بلخ و از جنوب‌غرب با ولایت سمنگان هم‌مرز است.

آب و هوا

ولایت قندوز در بهار آب‌وهوای خوبی دارد، ولی زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن نیز بسیار گرم است.

جمعیت‌شناسی

بر اساس برآورد ادارۀ احصائیۀ مرکزی افغانستان در سالنامۀ 1399ش، نفوس ولایت قندوز 1,136,677 نفر بوده که 575,007 نفر از آنها مرد و 560,670 تن از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. علاوه بر آن، 303,255 نفر از ساکنان این ولایت شهرنشین و 833,422 تن از آنها ده‌نشین هستند. اقوام مختلف پشتون، تاجیک، هزاره، ازبیک، بلوچ، ایماق، ترکمن، هندو و سیک در این ولایت زندگی می‌کنند که این تنوع قومی باعث شده تا این ولایت به «افغانستان کوچک» مشهور شود. عرب‌های قندوز نیز به زبان‌های فارسی و پشتو صحبت می‌کنند؛ اما همچنان خود را متعلق به اعراب عربستان می‌دانند.

در حدود 94 درصد از ساکنان ولایت قندوز سنی و 6 درصد آنها شیعه هستند. در مرکز و ولسوالی‌های امام‌صاحب، علی‌آباد و خان‌آباد، شیعیان درصد قابل توجهی را تشکیل می‌دهند.

اقتصاد

ولایت قندوز دارای زمین‌های حاصل‌خیز، دو دریای (رودخانه) بزرگ و یک بندر بین‌المللی به‌نام «شیرخان بندر» است. قندوز از مهم‌ترین ولایات زراعتی در افغانستان است که با تولید زیاد گندم و برنج، به کندوی (انبار) افغانستان شهرت یافته است. در حدود 70 درصد از مردم این ولایت به کشاورزی مشغول هستند.

در ولایت قندوز بیش از 282 هزار هکتار زمین قابل کشت وجود دارد که پسته، بادام و خربزه (خربزه مشهور عسقلانی) از محصولات کشاورزی آن هستند و بیشتر به سایر نقاط افغانستان صادر می‌شوند. پنبه نیز از مهم‌ترین محصولات زراعتی- صنعتی ولایت قندوز است.

قندوز، همچنین، دارای معادن متعددی است که مهم‌ترین آنها معدن سلستین در ساحۀ کارتوو و کلسیت در چهاردره هستند.

سپین‌رز یکی از شرکت‌های بزرگ دولتی در زمینۀ تولید روغن نباتی از دانه‌های روغنی در ولایت قندوز موقعیت دارد.

فرهنگ و هنر

در ولایت قندوز 68 رسانۀ رادیویی (18 رادیوی دولتی و 50 رادیوی خصوصی) و 18 کانال تلویزیونی مشغول اطلاع‌رسانی هستند. 3 نشریه (1 دوهفته نامه، 1 ماهنامه و 1 گاهنامه) و 17 نشریۀ دوره‌ای (2 روزنامه، 8 هفته‌نامه، 2 ماهنامه و 5 سه‌ماهنامه) نیز در این ولایت فعالیت دارند.

مراسم ازدواج در میان ساکنان قندوز همانند سایر ولایات برگزار می‌شود؛ آداب‌ورسومی مثل طویانه، قلین، عیدانه و برات در میان قندوزیان نیز رواج دارد. هزینه‌های عروسی در میان باشندگان ولایت قندوز زیاد است که تمام آنها از سوی داماد پرداخت می‌شود. در این اواخر برگزاری مراسم عروسی دسته‌جمعی در این ولایت رواج یافته که هزینه‌های آن از قِبل زکات و کمک خیرین تأمین می‌شود.

مردم قندوز مانند سایر افغان‌ها جشن نوروز را با سمنک‌پزی (سمنو) در شب و روز نوروز، خیساندن میوه در آب و خوردن آن، رفتن به میلۀ سبزه‌کوبی و تهیۀ هفت‌سین و هفت‌میوه تجلیل می‌کنند. بزکشی یکی از سرگرمی‌های ورزشی مردم ولایت قندوز است که در نوروز نیز مسابقات آن برپا می‌شود. کاغذپرانی (بادبادک) و کشتی‌گیری در عید نوروز نیز در میان جوانان این ولایت محبوبیت دارد.

مشاهیر

ظهیرالدین ابوالفتح عبدالرشید ولوالجی (فقیه حنفی) و ابوعبدالله محمد بن صالح ولوالجی (شاعر دورۀ سامانی) از مشاهیر قندوز به‌شمار می‌روند.

آموزش و تحصیلات عالی

در ولایت قندوز بیش از 338,651 دانش‌آموز با تفکیک جنسیتی 207,707 پسر و 130,944 دختر تحت تعلیم 6,327 معلم (4,273 معلم مرد و 2,054 معلم زن) مشغول تحصیل هستند. تعداد مدارس ابتدائیه (متوسطۀ اول) در این ولایت 184 باب، مدارس متوسطه (متوسطۀ دوم) 139 باب و 149 باب مدرسۀ تعلیمات ثانوی (دبیرستان) است. علاوه بر آن، 21 باب مکتب خصوصی نیز با 329 معلم و 8,363 دانش‌آموز در ولایت قندوز فعالیت دارند.

موسسۀ تربیۀ معلم قندوز نیز با 618 دانشجو و 53 استاد مشغول ارائۀ خدمات علمی است. در این ولایت یک دانشگاه دولتی دارای 8 دانشکده مشغول فعالیت است. تعداد محصلین دانشگاه دولتی قندوز در سال 1399ش 5,248 نفر بوده که از جمله 3,829 تن آنها پسر و 1,419 نفر از آنها را دختران تشکیل می‌دادند.

در مجموع، نرخ سواد در این ولایت 22 درصد است. در ولایت قندوز 7 موسسۀ تحصیلات عالی خصوصی نیز مشغول فعالیت هستند که بیش از 7,000 دانشجو در آنها مشغول تحصیل در رشته‌های مختلف هستند.

تقسیمات کشوری

ولایت قندوز دارای 9 ولسوالی (6 ولسوالی دائمی و 3 ولسوالی موقت) به‌نام‌های امام‌صاحب، خان‌آباد، چهار دره، علی‌آباد، قلعۀ ذال، دشت اَرچی و قندوز است.

گردشگری

آبدات (بناهای) تاریخی زیادی مانند بالاحصار خرد وکلان، کله مناره، تپه چهل دختران، مسجدساقی بای، زیارت خواجه مشهد، روضه مبارک امام‌صاحب، قلعه مهرنگار امام‌صاحب، تپه متصل دوره قندوز، تپه جرگزر، گل‌تپه، زیارت حضرت سلطان‌بابا، تپه ژوبین در ولسوالی علی‌آباد، تپه مرچ، مگس‌تپه، کهنه قلعه خان‌آباد و قلعۀ ذال از جمله مقاصد گردشگری در این ولایت هستند. زیارتگاهی در ولسوالی امام‌‌صاحب منسوب به رأس یحیی بن زید بن علی بن حسین است که بعد از زیارت سخی در مزارشریف، بزرگ‌ترین زیارتگاه در شمال افغانستان و از مقاصد گردشگری ولایت قندوز محسوب می‌شود. دشت آبدان در ولسوالی امام‌صاحب در ساحل جنوبی دریای آمو قرار گرفته و مقصد گردشگران زیادی از سراسر افغانستان است.

امکانات رفاهی

ولایت قندوز دارای یک میدان هوایی (فرودگاه) به‌نام همین ولایت است. در این ولایت 5 بند (سد) آبی برای تولید برق و تنظیم آب به‌نام‌های بند برق خان‌آباد، بند برق نهر نقی، بند ایرگنک، بند شاهروان ارچی و بند آب ملا کریم احداث شده‌اند. 18 درصد از مردم ولایت قندوز به برق دسترسی دارند. این ولایت دارای یک شفاخانۀ 250 بستری (تخت) در سطح زون، یک شفاخانۀ 50 بستری در ولسوالی امام‌صاحب، 15 کلینیک و 299 مرکز صحی در نقاط روستایی است. در این ولایت 11 پُسته‌خانه (ادارۀ پست) نیز وجود دارد. در ولایت قندوز در مجموع 10874 تلفن (9354 بی‌سیم و 1520 سیم‌دار) برای ایجاد ارتباط فعال هستند.

منابع

• «آشنایی با ولایت زیبای قندوز در شمال افغانستان»، وب‌سایت آی‌فیلم2، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1398ش.
• «بیست‌وسه زوج جوان با هزینۀ تاجران ملی در قندوز به خانۀ بخت رفتند»، خبرگزاری جمهور، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جشن عروسی دسته‌جمعی در ولایت قندوز»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1391ش.
• «جغرافیای تشیع در افغانستان»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1397ش.
• «جغرافیای شیعه در افغانستان»، حوزه نت: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1389ش.
• «دشت سرسبز آبدان در قندوز»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1395ش.
• «سالنامۀ احصائیوی سال 1399»، ادارۀ ملی احصائیه و معلومات افغانستان، شمارۀ 42، نسخۀ اول، فروردین 1400ش.
• «شهروندان کندوز: نوروز را دوست می‌داریم»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1389ش.
• «طویانه‌های میلیونی؛ سنت ناپسند و هزینه‌های کمرشکن»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 17 مهرماه 1401ش.
• «ظواهر معدنی ولایت قندوز»، وب‌سایت وزارت معادن و پترولیم افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «فعالیت اساسی شرکت دولتی سپین رز کندوز از سر گرفته می¬شود»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1398ش.
• «قندوز»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1401ش.
• «لایق ادارۀ قندوز چه کسی است؟»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1393ش.
• «معرفی کندوز»، خبرگزاری پژواک، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «معرفی کندوز»، وب‌سایت تفکر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1397ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم عید نوروز در افغانستان»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «واژۀ کندوز»، دیکشنری آبادیس، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز در شمال‌شرق افغانستان را بیشتر بشناسیم»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1401ش.
• «ولایت قندوز»، شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت قندوز»، وب‌سایت قاموس کبیر افغانستان، تاریخ بازدید: 25 اسفند 1401ش.
• «ولایت کندوز- نفوس و ولسوالی‌های آن»، خبرگزاری شاهد، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1400ش.
• «ولایت کندز با یک میلیون نفوس فقط یک کتاب‌فروشی دارد»، وب‌سایت تلویزیون آمو، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1401ش.