بندبازی
بندبازی؛ نوعی هنرنمایی و نمایش ورزشی بر روی بند
بندبازی، نوعی نمایش است که بازیگرِ آن، روی بند راه می‌رود و از چوبی دراز و بزرگ برای حفظ تعادل استفاده می‌کند. این گونه بازی بر روی طناب را «ریسمان‌بازی»، «داربازی»، «رسن‌بازی» و «آکروباسی» نیز می‌گویند. هنگام این نمایش ورزشی، شخص دومی بر روی زمین، به انجام اداهای خنده‌آور می‌پردازد.[۱]
پیشینه بندبازی
برخی، تاریخ پیدایش بندبازی را تا دوران نوح پیامبر، پیش برده‌اند.[۲] این بازی نمایشی، در ایران پیش از اسلام رایج بوده و در متون کهن نیز به آن اشاره شده است. در متن پهلوی «خسرو قبادان و ریدکی»، که متعلق به دوران ساسانیان است، از این بازی با نام‌های رسن‌بازی، داربازی و اندروای‌بازی، یاد شده است.[۳]
در متون برجای‌مانده از ایران پس از اسلام تا دوران صفوی نیز اشاراتی به بندبازی و بندباز با نام‌های داربازی و دارباز و نیز رسن‌بازی و رسن‌باز، وجود دارد.[۴] در دوران صفویان، اصطلاحات ریسمان‌بازی و ریسمان‌باز، مرسوم شد.[۵] در برخی از منابع نیز از واژه «مازوباز» به‌معنی بندباز استفاده شده که مازو، ریسمانی محکم، بافته‌شده از لیف خرما بوده است.[۶] پس از مدتی، اصطلاح بندبازی، در میان مردم، عمومیت بیش‌تری یافت[۷] و در مراسم‌ها و تشریفات درباری نیز رایج شد.[۸] در دوران قاجاریان نیز، بندبازی، یکی از سرگرمی‌های معمول عوام و خواص، به‌ویژه در عید نوروز بود.[۹]
روش بندبازی
برای اجرای این نمایش، میدان‌ها و بازارها، بهترین گزینه بوده است.[۱۰] در این بازی، از بند یا طنابی بلند استفاده می‌شود که معمولا، هر دو طرف آن را به دو سر تیر، میله‌ای چوبی یا فلزی یا برج و بارویی بلند متصل می‌کردند.[۱۱] برخی از بندبازها، به‌منظور جذاب‌تر شدن اجرای خود، یک سر بند را به برجی بلند بسته و سر دیگر آن را به سطحی با ارتفاع کم‌تر نصب می‌کردند تا شیبی تند در ریسمان به‌وجود آید.[۱۲] بندباز، معمولا برای ایجاد تعادل روی طناب، از چوب یا میله‌ای آهنی در دستان خود کمک می‌گرفت که به‌نام «لنگر»[۱۳] یا «میزان»[۱۴] معروف بود.
بندبازها با پای برهنه بر روی طناب راه می‌روند و برای جذب اقبال عموم، دست به کارهای خطرناک نیز می‌زنند. برای مثال، راه رفتن بر روی یک پا؛[۱۵] نصب میخ و اشیائی تیز به کف پا؛ کول کردن کودکی بر روی دوش خود؛ حمل چند سینی، چهارپایه و امثال آن؛ استفاده از میخ و چکش، تیر و کمان،[۱۶] شمشیر و تفنگ بر سر طناب.[۱۷] این اقدامات خطرناک، گاهی منجر به مرگ بندباز شده است.[۱۸]
از سده‌های 13 و 14ق، بندبازی با محبوبیت بیش‌تری روبه‌رو شد و بازیگری دیگر، به‌نام «دلقک» نیز بر روی زمین به اجرای نمایشی همزمان با بندباز، مشغول می‌شد.[۱۹]
جایگاه اجتماعی بندباز
بندبازان، همانند سایر بازیگران در جامعه، از پایگاه اجتماعی پایینی برخودار بوده و از جمله‌ی طبقات فرودست محسوب می‌شدند.[۲۰] برخی از بندبازها، از ثروت مادی برخودار بودند اما با این‌حال، جایگاه اجتماعی والایی نداشتند.[۲۱] پس از پایان نمایش بندبازی، افراد حاضر در میدان، هر یک به‌نسبت توان مالی خود، انعامی را به هنرمندان می‌دادند.[۲۲]
بندبازی در نقاط مختلف ایران و دنیا
در شمال ایران، بندباز با نام‌هایی همچون «لافندباز» (ریسمان باز)، «پهلوان» و «ریسمان‌باز» شناخته می‌شود.[۲۳] دلقک نیز در این مناطق به «یالانچی پهلوان»، «شیطان» یا «شیطانک» معروف بوده است.[۲۴] در این نوع از معرکه‌بازی‌ها در شمال ایران، علاوه‌بر یالانچی و لافندباز، افرادی دیگر در قالب سرناچی و دهل‌زن (نقاره‌زن) نیز حضور داشتند.[۲۵]
این بازی نمایشی، از دیرباز در نقاط مختلف دنیا، رایج بوده است. بندبازی در هند، روسیه و مصر نیز از قدمتی بسیار، برخوردار است.[۲۶] بندبازی، در کشور عثمانی نیز از بخش‌های اصلی جشن‌های سلاطین محسوب می‌شد. در منطقه آناتولی، بندبازان ماهر، هر 40 سال یک‌بار برای نمایش هنرهای خود جمع می‌شدند.[۲۷] واژه بندباز، به «چامباشچی» در میان مردم ترک‌زبان شرقی، «گنباز» در قفقاز، ترکیه و مصر و به «اِسلَکلاینینگ» در زبان انگلیسی معروف است.
سبک‌های مختلف بندبازی امروزی
بندبازی (بندلغزی) دارای سبک‌های مختلف و شناخته‌شده‌ای در جهان است، مانند:
- هایلاین: فنی‌ترین نوع بندبازی است که به‌منظور حفظ تعادل در ارتفاع بیش از 10 متر صورت می‌گیرد. این نوع از بندبازی معمولا بین صخره‌ها و دره‌ها اجرا می‌شود. بندباز، علاوه بر حفظ تعادل هنگام راه رفتن روی تسمه، باید از نظر روانی با ارتفاع بالای بند نیز کنار بیاید.
- لانگلاین: لانگ در زبان انگلیسی به‌معنی طولانی است و در این سبک از بندبازی، فرد باید بین دو نقطه با بیش از 40-50 متر طول که در ارتفاع 3-4 متری از زمین است، راه برود. در این سبک، به‌دلیل طولانی بودن ریسمان، تنش و نوسان بندباز بیش‌تر می‌شود.
- تریک لاین: بخشی از نمایش بندبازی است که فرد باید روی طنابی به پهنای 5 سانتی‌متر (که به‌شدت کشیده شده و حالتی کشسانی یافته) راه رفته و به اجرای حرکات نمایشی بپردازد. این سبک، دارای مسابقات جهانی است.
- بندبازی شهری: این نوع از بندبازی، در داخل شهر و معمولا بین دو ساختمان بلند، دو برج یا پل اجرا می‌شود.
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه بندبازی، سایت واژه‌یاب.
- ↑ كاشفی، فتوت‌نامـۀ سلطانی، ۱۳۵۰ش، ص325-330.
- ↑ متن‌های پهلوی،]بی‌تا[، ص۳۲، بند ۶۲.
- ↑ كلیله و دمنه، ۱۳۴۳ش، ص۲۴۷؛
كاشفی، فتوت‌نامـۀ سلطانی، ۱۳۵۰ش، ص325-326؛
نظامی گنجوی، اقبال‌نامه، ۱۳۳۵ش، ص۲۱۳؛
نظامی گنجوی، هفت پیكر، ۱۳۳۴ش، ص۱۵۵ و ۱۷۴؛
خاقانی شروانی، دیوان، ۱۳۳۶ش، 2۵۳؛
عبید زاكانی، كلیات، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۹؛
آنندراج، ۱۳۳۵ش، ذیل رسن‌باز. - ↑ منجم، تاریخ عباسی، ۱۳۶۶ش، ص۹۷؛
محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، ج1، ۱۳۶۴ش، ص78 و 163. - ↑ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجوشیرازی، ۱۳۵۱ش، ذیل ساز و باز.
- ↑ رستم‌الحكما، رستم التواریخ، ۱۳۴۸ش، ص۲۴ و ۳۴۴؛
معیرالممالك، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۲ش، ص۵۹؛
پیرزاده، سفرنامه، ج1، ۱۳۶۰ش، ص244. - ↑ منجم، تاریخ عباسی، ۱۳۶۶ش، ص۹۷؛
محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، ج1، ۱۳۶۴ش، ص78 و 163؛
فریزر، سفرنامه، ج2، ۱۳۶۴ش، ص191 و 193. - ↑ معیرالممالك، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۲ش، ص۵۹؛
ذكاء، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای كاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۳۴ و ۳۶؛
نجمی، دارالخلافـۀ تهران، ۱۳۵۶ش، ص۳۵ و ۳۵۹-۳۶۰؛
نجمی، تهران در یكصد سال پیش، ۱۳۶۸ش، ص۱۷۳-۱۷۴. - ↑ بحرالفوائد، ۱۳۴۵ش، ص۲۰۷؛
محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، ج2، ۱۳۶۴ش، ص772؛
فریزر، سفرنامه، ج2، ۱۳۶۴ش، ص184؛
میرابوالقاسمی، «بازارهای هفتگی ایران»، ج3، ۱۳۷۴ش، ص۳۳۲. - ↑ فریزر، سفرنامه، ج2، ۱۳۶۴ش، ص191؛
محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، ج1، ۱۳۶۴ش، ص78 و 163. - ↑ Chardin, Voyages, ed. L. Langles, ۱۸۱۱, V.III, P.443-444;
سیلواای فیگروا، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۲۱۶. - ↑ محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، ج1، ۱۳۶۴ش، ص78 و 163.
- ↑ كاشفی، فتوت‌نامـۀ سلطانی، ۱۳۵۰ش، ص326-327.
- ↑ شهری، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج6، ۱۳۶۸ش، ص36.
- ↑ سیلواای فیگروا، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۲۱7-218.
- ↑ فریزر، سفرنامه، ج2، ۱۳۶۴ش، ص193.
- ↑ بحرالفوائد، ۱۳۴۵ش، ص199؛
كاشفی، فتوت‌نامـۀ سلطانی، ۱۳۵۰ش، ص326. - ↑ میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۲.
- ↑ Christensen, L'Iran sous les Sassanides, ۱۹۴۴, P402-403.
میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱۲4؛
نجمی، تهران در یكصد سال پیش، ۱۳۶۸ش، ص۱۷۴. - ↑ عبید زاكانی، كلیات، ۱۳۷۶ش، ص219.
- ↑ نجمی، تهران در یكصد سال پیش، ۱۳۶۸ش، ص۱۷۴؛
میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱۲4 و ۱۳۰-۱۳۱،
میرشكرایی، «پایگاه اجتماعی نمایش‌های عـامیانه در مـازندران و گیلان»، ۱۳۵۸ش، ص۵۶. - ↑ میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱20.
- ↑ میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱20؛
میرشكرایی، «پایگاه اجتماعی نمایش‌های عـامیانه در مـازندران و گیلان»، ۱۳۵۸ش، ص۵7، حاشیه. - ↑ میرشكرایی، «بندبازی در گیلان و مازندران»، ۱۳۶۲ش، ص۱20-122.
- ↑ نظامی گنجوی، اقبال‌نامه، ۱۳۳۵ش، ص213؛
نظامی گنجوی، هفت پیكر، ۱۳۳۴ش، ص۱۴۶-۱۷۴. - ↑ اولیاچلبی، سیاحت‌نامه، ج2، ۱۳۱۴ق، ص439-440.
منابع
- آنندراج، محمد پادشاه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، ۱۳۳۵ش.
- اولیاچلبی، سیاحت‌نامه، به‌تحقیق احمد جودت، استانبول، بی‌نا، ۱۳۱۴ق.
- بحرالفوائد، به‌تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
- پیرزاده، محمدعلی، سفرنامه، به‌تحقیق حافظ فرمانفرماییان، تهران، بابک، ۱۳۶۰ش.
- خاقانی شروانی، دیوان، به‌تحقیق حسین نخعی، تهران، مرکز، ۱۳۳۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 اسفند 1400ش.
- ذكاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای كاخ گلستان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
- رستم‌الحكما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، محمد مشیری، ۱۳۴۸ش.
- سیلواای فیگروا، گارثیا، سفرنامه، ترجمۀ محمد سمیعی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش.
- شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، ۱۳۶۸ش.
- عبید زاكانی، كلیات، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، پیک فرهنگ، ۱۳۷۶ش.
- كاشفی، حسین، فتوت‌نامـۀ سلطانی، به‌تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- كلیله و دمنه، ترجمۀ نصرالله منشی، به‌تحقیق مجتبى مینوی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۳ش.
- فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجوشیرازی، به‌تحقیق رحیم عفیفی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۱ش.
- فریزر، ج. ب، سفرنامه، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، توس، ۱۳۶۴ش.
- متن‌های پهلوی، به‌تحقیق جاماسب‌آسانا، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، بی‌تا.
- محمدكاظم، عالم‌آرای نادری، به‌تحقیق محمدامین ریاحی، تهران، زوار، ۱۳۶۴ش.
- معیرالممالك، دوستعلی، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۲ش.
- منجم، جلال‌الدین، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
- میرابوالقاسمی، محمدتقی، «بازارهای هفتگی ایران»، كتاب گیلان، به‌تحقیق ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، ۱۳۷۴ش.
- میرشكرایی، محمد، «بندبازی در گیلان و مازندران»، مجموعـۀ مقالات مردم‌شناسی، تهران، دفتر اول، ۱۳۶۲ش.
- میرشكرایی، محمد، «پایگاه اجتماعی نمایش‌های عـامیانه در مـازندران و گیلان»، هنـر و مردم، تهران، س17، شماره 193، ۱۳۵۸ش.
- نجمی، ناصر، تهران در یكصد سال پیش، تهران، ارغوان، ۱۳۶۸ش.
- نجمی، ناصر، دارالخلافـۀ تهران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
- نظامی گنجوی، اقبال‌نامه، به‌تحقیق وحید دستگردی، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۳۵ش.
- نظامی گنجوی، هفت پیكر، به‌تحقیق وحید دستگردی، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۴ش.
- Chardin, J., Voyages, ed. L. Langles, Paris, ۱۸۱۱.
- Tavernier, J. B., Les Six voyages, Paris, ۱۶۷۷.
- Christensen, A., L'Iran sous les Sassanides, Copenhagen, ۱۹۴۴.