جزیره
جزیره؛ قطعه‌ای زمین خشک که اطراف آن را آب فراگرفته است.
جزیره یا آبخوست، قطعه زمین یا خشکی است که دورتادور آن آب بوده و کوچک‌تر از قاره باشد. جزیره، ممکن است به‌واسطه آب دریا، دریاچه یا حتی یک رودخانه، محصور شده باشد.[۱]
معانی دیگر جزیره
گاهی جزیره، فراتر از خشکی‌های روی زمین، به افراد یا گروه‌هایی نیز اطلاق می‌شود که از دیگران جدا شده باشند، مانند یک گروه نژادی خاص که جزیره نامیده می‌شود. به‌همین دلیل، تعابیری همچون «جزیره کردن» یا «جزیره شدن» نیز وجود دارند.[۲] همچنین، می‌توان به کاربرد جزیره، در میان اسماعیلیان دورۀ فاطمی اشاره کرد. آنها، جهان اسلام را به‌منظور دعوت به دین و مذهب خود، به 12 ناحیه جغرافیایی تقسیم کرده بودند که هر کدام را یک جزیره نامیدند. سپس، برای هر جزیره، یک حجت یا «نقیب» تعیین کردند.[۳]
واژه‌شناسی
واژه جزیره، برگرفته از ریشه عربی «جزر» به‌معنای قطع کردن و بریدن است.[۴] به‌همین دلیل، خشکی را که از زمین جدا باشد، جزیره می‌نامند. در زبان فارسی، جزیره را «آبخوست»، «آبخو» و یا «آداک» می‌خوانند.[۵]
تفاوت جزیره با قاره
هر 5 قاره‌ی موجود بر سطح زمین نیز به نوعی جزیره هستند، اما در علم جغرافیا، معمول است که تنها به قطعات کوچک خشکی، جزیره گفته و خشکی‌های بزرگ را قاره می‌نامند.[۶]
زمین‌شناسی
جزیره‌ها در علم زمین‌شناسی، به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند: 1. قاره‌ای؛ 2. اقیانوسی.
جزایر قاره‌ای، بخشی از فلات قاره هستند. فلات قاره، در واقع، بخشی از بستر دریا است که در اطراف یک خشکی بزرگ قرار گرفته باشد. عمق دریا در این مناطق، بسیار کمتر است. در این نوع از جزایر، پس از بالا آمدن آب دریا، نواحی پست ساحلی زیر آب می‌روند اما، نواحی بلند و قله‌ها از آب بیرون می‌مانند.[۷] از جمله جزایر قاره‌ای مطرح در دنیا می‌توان به جزایر گرینلند در آمریکای شمالی، گینه جدید در استرالیا، جاوه در آسیا و بابادوس در آمریکای جنوبی اشاره کرد.[۸]
گاهی، به‌وسیله نشست رسوبات دریایی، در بستر سواحل و به موازات آنها، جزایری به‌وجود می‌آیند و یا دلتاهای وسیعی مانند دلتای نیل ایجاد می‌شوند که اینها نیز از جمله جزایر قاره‌ای به‌شمار می‌روند.[۹]
جزایر اقیانوسی نیز آن دسته از جزایری هستند که بر اثر فوران آتشفشان‌های زیردریایی به‌وجود آمده‌اند. این جزایر ، همان قلل مخروطی‌شکل آتشفشانی هستند که سر از آب بیرون آورده‌اند، مانند جزایر سنت هلن در اقیانوس اطلس. گاهی نیز این جزایر بر اثر جابه‌جایی صفحات تکتونیک در زیر آب اقیانوس‌ها ایجاد می‌شوند مانند جزایر هاوایی در اقیانوس آرام و جزیره سورتزی در اقیانوس اطلس.[۱۰]
آتُل
نوعی دیگر از جزایر موجود بر روی کره زمین، جزایری هستند که در دریاهای آب گرم جهان ایجاد شده‌اند. این جزایر که «آتُل» نام دارند توسط پُلیپ‌های مرجانی در گذر زمان، ساخته می‌شوند. شکل ظاهری آتُل‌ها، به‌صورت حلقه یا نعل اسب است و مردابی را در میان می‌گیرند. متخصصان، علل ساخت این نوع از جزایر را بررسی کرده‌اند. برخی معتقدند که آتل، به‌صورت یک جزیره یا تپۀ دریایی، در اطراف یک جزیره دیگر ایجاد می‌شود. زمانی‌که به‌مرور زمان، جزیره اصلی فرونشسته و زیر آب می‌رود، تپۀ دریایی حلقه‌ای شکلی که مردابی را احاطه کرده، بر جای می‌گذارد. گروهی دیگر از متخصصان نیز بر این باورند که آتل، بر سر فلات یا تپه‌های زیردریایی ایجاد می‌شود. مرجان‌های کنارین و تپه‌های زیردریایی، هر دو در حال رشد هستند اما رشد مرجان‌ها سریع‌تر بوده و زودتر از آب خارج می‌شوند. در نتیجه، مردابی در وسط این مرجان‌ها، به‌صورت یک حلقه ایجاد می‌شود.[۱۱]
جزایر استوایی
امروزه، در حدود 45 هزار جزیره استوایی در سرتاسر دنیا وجود دارد. این جزایر، که اسم و رسم مشخصی دارند، شامل طیف بزرگی از جزایر کهن در نواحی مرکزی مانند ماداگاسکار، پاپوا و گینه جدید تا جزایری با بهترین فناوری‌های روز، از جمله سنگاپور و هنگ‌کنگ می‌شوند.[۱۲]
جزایر یخی
جزایر یخی، در نواحی قطبی کره زمین تشکیل شده‌اند که در واقع، قطعات بزرگی از یخ هستند که از یخ‌های دیگر قطبی جدا شده و به‌صورت شناور بر روی سطح اقیانوس‌ها حضور دارند.[۱۳]
معروف‌ترین جزایر ایران
بیشترین جزیره‌های ایرانی، در خلیج فارس است و تعداد آنها به 40 جزیره می‌رسد و شامل جزایر بزرگ و کوچکی همچون جزیره ابوموسی (جنوبی‌ترین جزیره ایران)، خور موسی (خور به‌معنای دریای داخل شده به خشکی)، جزیره قشم (بزرگ‌ترین جزیره ایران و تنگۀ هرمز)، جزیره مینو (بین دو شهر تاریخی خرمشهر و آبادان)، جزیره قبر ناخدا (غیر مسکونی)، جزیره بونه (غیر مسکونی)، خارک (جزیره‌ای از جنس مرجان و دارای اهمیت تجاری، اقتصادی، نظامی و تاریخی)، عباسک (خالی از سکنه)، خارکو، میرمهنا، فارسی، لاوان، کیش، هندورابی، تنب بزرگ و تنب کوچک است.[۱۴] از دیگر جزایر ایرانی، می‌توان به جزایری در دریاچه ارومیه و دریای خزر اشاره کرد، مانند جزیره آشوراده و میانکاله در دریای خزر.[۱۵]
مجمع‌الجزایر
یک گروه از جزیره‌های نزدیک به یکدیگر را «مجمع الجزایر» می‌نامند. مجمع‌الجزایر فیلیپین، کشوری است که از 7500 جزیره، تشکیل شده و تنها 2000 جزیرۀ آن مسکونی است. این جزایر، در مجموع، در حدود 300 هزار کیلومتر مربع وسعت دارند.[۱۶]
جزیره در ادبیات فارسی
جزیره، در ادبیات رسمی و شفاهی فارسی‌زبانان نیز حضور یافته است. برای مثال، سعدی در نثری در گلستان، به جزیره کیش اشاره می‌کند:[۱۷] «شبی در جزیرۀ کیش مرا به حجره خویش درآورد.»
مولانا نیز در شعر خود، این واژه را به‌کار گرفته است:[۱۸]
| شهر شهر از بهر این مطلوب گشت | نی جزیره ماند و نی کوه و نی دشت |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ۱۳۶۰ش، ج1، ص11-12 و 36 و 1228؛
فشارکی، فرهنگ جغرافیا، ۱۳۶۹ش، ص۱۵۹-۱۶۰. - ↑ عاشوری، گزیده‌ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، ۱۳۶۴ش، ص۵۱۲.
- ↑ قاضی نعمان، تأویل الدعائم، ۱۹۸۲م، ج2، ص74؛ ج3، ص48-49؛
ناصرخسرو، سفرنامه، ۱۳۵۶ش، ص۷؛
دبیرسیاقی، مقدمه و تعلیقات بر سفرنامه، 1356ش، ص۱۰. - ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق؛ ذیل واژه جزیرة؛
صفی‌پوری، منتهی الارب، ۱۳۷۷ق، ذیل واژه جزیره. - ↑ معین، ، فرهنگ فارسی، ۱۳۶۰ش، ج1، ص11-12 و 36 و 1228؛
فشارکی، فرهنگ جغرافیا، ۱۳۶۹ش، ص۱۵۹-۱۶۰. - ↑ مشیری، کلیات قاره‌ها، ۱۳۷۱ش، ص۱۹-۲۰ و ۳۳۵-۳۳۶ و ۳۵۱-۳۵۲.
- ↑ فشارکی، فرهنگ جغرافیا، ۱۳۶۹ش، ص۱79-180.
- ↑ مشیری، کلیات قاره‌ها، ۱۳۷۱ش، ص88-89 و 337.
- ↑ گنجی، «جزیره»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مشیری، کلیات قاره‌ها، ۱۳۷۱ش، ص129-134.
- ↑ فشارکی، فرهنگ جغرافیا، ۱۳۶۹ش، ص26 و 79 و 179.
- ↑ گنجی، «جزیره»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ گنجی، «جزیره»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «آشنایی با تمام جزایر ایرانی خلیج فارس»، سایت نمناک.
- ↑ «جزیره‌های ایران»، دایره‌المعارف و اطلاعات مربوط به سفر در ایران.
- ↑ «تحقیق در مورد کشور فیلیپین و تعداد جزایر آن»، سایت دانش‌چی.
- ↑ سعدی، گلستان، باب سوم، حکایت شماره 21، سایت گنجور.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر دوم، بخش 110، سایت گنجور.
منابع
- «آشنایی با تمام جزایر ایرانی خلیج فارس»، سایت نمناک، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- ابن‌منظور، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
- «تحقیق در مورد کشور فیلیپین و تعداد جزایر آن»، سایت دانش چی، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- «جزیره‌های ایران»، دایره‌المعارف و اطلاعات مربوط به سفر در ایران، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- دبیرسیاقی، محمد، مقدمه و تعلیقات بر سفرنامه، تهران، زوار، 1356ش.
- سعدی، گلستان، باب سوم، حکایت شماره 21، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- صفی‌پوری، عبدالرحیم، منتهی الارب، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ق.
- عاشوری، اسماعیل، گزیده‌ای از فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۶۴ش.
- گنجی، محمدحسن، «جزیره»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- فشارکی، پریدخت، فرهنگ جغرافیا، تهران، میرکبیر، ۱۳۶۹ش.
- قاضی نعمان، تأویل الدعائم، به‌تحقیق محمدحسن اعظمی، قاهره، بی‌نا، ۱۹۸۲م.
- مشیری، رحیم، کلیات قاره‌ها، تهران، قوس، ۱۳۷۱ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، زرین، ۱۳۶۰ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1401ش.
- ناصرخسرو، سفرنامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، ۱۳۵۶ش.