زیارت در ادیان

زیارت در ادیان؛ ملاقات پیشوایان دین یا حضور نزد قبر آنها یا اماکن مقدس با قصد تکریم.

زيارت از جملۀ مناسك دينى مسلمانان است که در اسلام وخصوصا تشيع، از جايگاه والایی برخوردار است و شامل زيارت خانه خدا، مرقد پيامبر اکرم، امامان، امام‌زادگان و صالحان می‌شود.

مفهوم‌شناسی

زيارت، به‌معناى ميل به چيزى یا ملاقات كردن و به ديدار كسى رفتن، در اصطلاح به‌معنای ميل و حركت حسى، همراه با تمایل قلب، نسبت به زيارت‌شونده است که با اكرام و تعظيم قلبى و انس روحى همراه باشد.

در قرآن كريم اين واژه فقط یک بار در معنای ملاقات كردن و روبه‌رو شدن آمده است.

زیارت در ادیان ابراهیمی

زیارت در اسلام

در اسلام، زیارت، عملی مقبول، بین شیعه و سنی است؛ با توجه به برخی از آیات قرآن، زیارت قبور در بین مسلمانان بر اساس سنت پیامبر، رایج بوده است. همچنین از عایشه، همسر پیامبر، نقل شده است که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) گاهی در آخر شب، به قبرستان بقیع می‌رفت، با ساکنان قبور، سخن می‌گفت و از خدا برای آنها طلب رحمت می‌‌کرد. همچنین او و دخترش، فاطمه به زیارت شهدای جنگ اُحُد می‌رفتند. پيامبر خدا در عمرة حديبيه، هنگامی که همراه اصحاب از منطقه ابواء عبور می‌کرد، نزد قبر مادر خود آمنه رفته، آن را ترمیم کرد و به ياد مهربانی‌ او گریست و اصحاب نیز همراه پیامبرگریستند.

پیامبر اکرم بارها مسلمانان را به زیارت خود و خاندان خود و مؤمنین دعوت کرده است. احادیثی که در منابع روایی شیعه و سنی، زیارت قبر پیامبر را امری مستحب دانسته، آن‌قدر زیاد است که در اصطلاح دانش حدیث، در حد «تَواتُر» است. در بین شیعیان، زیارت قبر پیامبر خدا و اهل‌بیت او، جایگاه ویژه‌ای دارد تا جایی که زیارت، به عنوان یکی از ویژگی‌های فرهنگ شیعه قلمداد شده است. در روایات ائمه بر استحباب زیارت خانه خدا، انبیا، پیامبر اکرم، امامان، برخی امام‌زادگان، صالحان و مومنان تاکید شده است.

زیارت درسایر ادیان ابراهیمی

زیارت اماکن مقدس از دیرباز، جزء تجربه‌های دینی و فرهنگی بسیاری از جوامع بوده است؛ اما شكل، اماكن و اشخاص زیارت‌شونده تفاوت دارند.

در یهودیت، زیارت معبد سلیمان (مرکز مذهبی یهودیان در اورشلیم)، در ابتدا واجب بود؛ اما پس از نابودی معبد، زیارت برای یهودیان یک واجب شرعی نیست بلکه تنها یک رسم آئینی است. در حال حاضر دیوار حائل غربی کوه معبد، معروف به دیوار ندبه که به اعتقاد یهودیان، از هیکل سلیمان یا معبد دوم یهودیان در شهر قدیمی اورشلیم باقی مانده، مقدس‌ترین مکان زیارتی برای یهودیان است.

زیارت در مسیحیت، برخاسته از عقیده‌ای دینی است که شامل ادای نذورات و قربانی، شرکت در مراسم مذهبی و بازدید از اماکن مذهبی و مقدس می‌شود. مقصد مسیحیان برای زیارت، ابتدا اورشلیم یا مکان‌های مربوط به مصلوب شدن و رستاخیز مسیح بوده است. اسناد نشان می‌دهد زیارت اورشلیم از ابتدای قرن دوم میلادی شکل گرفت و از قرن ۴، رواج پیدا کرد و گسترش یافت. در مسیحیت هدف از زیارت، ملاقات با خدا در مکانی است که خود را آشکار کرده است.

زیارت در آیین زرتشت

در دین زرتشت، اولین آتشکده‌ها در ایران باستان، جهت نگهداری آتش مقدس برای رفع نیاز روزمره مردم بود، ولی با گذشت زمان، این عنصر نزد مردم احترام یافت تا جایی که از گوشه و کنار به زیارت آن می‌آمدند. هم اکنون نیز در ایران مکان‌هایی به نام «پیر» در چند استان از جمله استان یزد وجود دارد که مقصد زیارتی زرتشتیان است.

کارکردهای زیارت

در فرهنگ مسلمانان، علاوه بر فضیلت و پاداشی که برای زیارت قبر پیامبر اکرم و ائمه بیان شده، کارکردها و آثار فردی و اجتماعی متعددی برای زیارت شمرده شده است، از جمله:

قطع وابستگی‌های مادی

انسان‌ها معمولاً با ترس از دست دادن داشته‌های مادی يا حسرت نسبت به نداشته‌ها، دچار ناامیدی می‌شوند و در رنج و افسردگى به‌سر می‌برند؛ اما زیارت با تقویت احساس دلبستگى به خدا و معنویت، حب دنیا را از انسان دور می‌کند و با کمرنگ شدن وابستگی مادی، آرامش به زندگی انسان بازمی‌گردد.

اميدبخشی

انسان ناامید، انگیزه‌ای برای تلاش و فعالیت ندارد، اما زائر در حریم ائمه و مؤمنان، خود را متصل به خدا می‌بیند و این احساس یا باور در او تقویت می‌شود که خدا به واسطه انسان‌های والا، توبه او را می‌پذیرد. زائر با تکیه بر پشتوانه‌هاى الهى و الگوگيرى از انسان‌هاى كامل، با نشاط و اراده قوى به زندگى هدفمند بازمی‌گردد و می‌کوشد که مشکلات را حل کند.

تعامل اجتماعی

بنابر نظر برخی از پژوهش‌گرانِ حوزه فرهنگ و تمدن، پیوند و ارتباط با دیگران، از نیازهای روانی انسان است. زيارت، زمینه نزدیکی و الفت بين انسان‌ها و اجتماعى‌شدن آنها را فراهم می‌کند تا افراد، اعتقادات، گرايش‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و عادت‌ها را از فرهنگ جامعه فراگرفته و دارای هویت و شخصيت ویژه‌ای ‌شوند.

آرامش روحی

انسان، طالب سعادت و كمال است و اگر سعادت حقیقی خويش را نشناسد، گرفتار اضطراب می‌شود. شناخت مبدأ هستی و توكل و اعتماد بر او، اضطراب انسان را برطرف می‌کند. به همین دلیل ايمان را از مؤثرترين درمان‌های اضطراب دانسته‌اند که زیارت، يكى از مصاديق آن است و موجب می‌شود که آدمی بر اضطراب خود غلبه كند.

الگوپذيرى

انسان برای داشتن زندگی همراه با سعادت نیازمند الگوی رفتاری مناسب است. یکی از کارکردهای زيارت را آشنا کردن انسان با الگوهاى مناسب دانسته‌اند. زائر با حضور در اماكن مقدس، ارتباط با انسان‌هاى كامل را تجربه کرده و تلاش می‌کند ایشان را در رفتار و گفتار، الگوى خود قرار دهد.

تقویت دین

اجتماع در زيارتگاه‌ها و آموختن معارف دينى و عمل به دستورات دينى، سبب تقويت دين زائران مى‌شود. زیارت‌نامه‌ها حاوی مسائل اعتقادی و باورهای دینی است که خواندن آن‌ها، در معرفت‌افزایی و آشنایی زائر با معارف دینی و تعمیق اعتقادات او بسیار مؤثر است. سایر مناسک زیارت مانند تلاوت قرآن، دعا و نماز نیز موجب تقویت دین‌داری می‌شود. زیارت، نشانۀ ولایت‌پذیری، احترام به جایگاه خاندان پیامبر، پیروی از راه آنها و زنده نگهداشتن نام، فرهنگ و آموزه‌های آنان است.

آداب زیارت

به مجموعه‌ای از رفتارها و گفتارها که در احادیث بیان شده تا در هنگام زیارت رعایت شود، آداب زیارت گفته می‌شود؛ از جمله:

1. غسل کردن پیش از زیارت؛
2. پرهیز از کلام بیهوده در طول مسیر؛
3. با وضو و طهارت بودن؛
4. پوشیدن جامه‌های پاک و تمیز؛
5. حرکت با آرامش و وقار، همراه با خضوع و خشوع و تفکر درباره عظمت زیارت؛
6. خوشبو نمودن خود، مگر در زیارت امام حسین؛
7. گفتن ذکر تکبیر، تحمید، تسبیح، تهلیل و صلوات در حین راه رفتن؛
8. خواندن زیارت‌نامه‌های معتبر؛
9. آهسته زیارت خواندن؛
10. به جا آوردن نماز زیارت؛
11. تلاوت قرآن و خواندن دعا و هدیه آن به روح زیارت‌شونده.

زیارت‌های سفارش شده

زيارت خانه خدا (کعبه) در مكه مكرمه، زيارت مسجد و قبر رسول اكرم در مدينه، زيارت ائمه، زیارت فاطمه معصومه و زیارت قبور مؤمنین، از جمله زیاراتی است که در روایات بر آنها تاکید شده است.

منابع

• ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
• ابن‌قولویه، جعفر ‌بن محمد، کامل الزیارات، نجف، المطبعة المبارکة المرتضویه، [بی‌تا].
• ابوداوود، سلیمان ‌بن الاشعث، سنن أبی‌داود، تحقیق محمد محی‌الدین، بیروت، مکتبة العصریة، [بی‌تا].
• احمدى، محمدرضا، بررسی ابعاد روانشناختی حج و اثربخشی آن بر سطح دین‌داری و سلامت روانی حجاج، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388ش.
• بابایی، حبیب‌الله، «درآمدی بر شاخصه‌های تمدنی در اربعین»، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی لقاء الحسین، تهران، دانشگاه امام صادق، 1396ش.
• جلالی، غلام‌رضا، «زیارت در تمدن‌ها و ادیان دیگر»، نشریه زائر، سال نهم، شماره 12، 1381ش.
• جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، تهران، آموزش انقلاب اسلامی،1372ش.
• چراغی، مریم، «تبیین جایگاه و جغرافیای زیارت در دیانت مسیحی»، قم، هفت آسمان، شماره 97، 1399ش.
• حر‌ عاملی، محمد ‌بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
• دادستان، پريرخ، روان‌شناسى مرضى تحوّلى، تهران، سمت، 1380ش.
• رهبر، محمدتقی و مؤمن، ماجده، «حج در آیین یهود»، فصلنامه میقات حج، دوره 10، شماره 40، 1381ش.
• راغب اصفهانی، حسین ‌بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت،‌ دار الشامیه، ۱۴۱۲ق.
• «زیارت»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• سبحانی، اسرافیل «آثار روانشناختی زیارت در سلامت روانی و زندگی انسان»، ماهنامه معرفت، ش205، 1393ش.
• سبحانی، جعفر، آثار سازنده زیارت از دیدگاه آیات و روایات، میقات حج، 1387ش.
• سبکی، علی ‌بن عبدالکافی، شفاء ‌السقام فی زیارة خیر‌الانام، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۴۱۹ق.
• طبرسی، فضل ‌بن حسن، مجمع ‌البیان، قم، اسماعیلیان.
• طریحی، فخرالدین، مجمع ‌البحرین و مطلع ‌النیرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
• غیاثی، «ابعاد تمدنی نهاد زیارت در فرهنگ شیعه»، تهران، حج و زیارت، سال سوم، شماره 2 ، 1397ش.
• کلینی، محمد ‌بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• کلینی، محمد ‌بن یعقوب، فروع کافی، قم، قدس، ۱۳۸۸ش.
• محدثی، جواد، الگوهای تربیی در زیارت، تهران، فرهنگ زیارت، 1395ش.
• مسلم ‌بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، دارالحدیث، 1412ق.
• مصباح یزدی، محمد‌تقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380ش.
• موسوی، محمد، «زیارت در سیره اصحاب پیامبر خدا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
• نجفی، حافظ، «زیارت در ادیان توحیدی و نقش معنوی و تمدنی»، سایت سامانه نشریات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1401ش.