مشهد

از ویکی‌زندگی
(تغییرمسیر از شهر مشهد)

مشهد؛ مرکز استان خراسان رضوی واقع در شمال شرقی ایران

نمایی از شهر مشهد با محوریت حرم امام رضا در سال 1399ش

مشهد، کلان‌شهری در شمال شرقی ایران است که با مساحت 351 کیلومتر مربع، دومین شهر بزرگ ایران پس از تهران محسوب می‌شود. در سال 1388ش، مشهد به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» و در هفتمین اجلاس آیسسکو (2017م)، به‌عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی انتخاب شد.[۱]

پیشینه و نام‌گذاری

پیش از حضور امام علی‌ بن موسی‌الرضا، این شهر را توس، نوقان (نوغان) و سناباد می‌گفتند. پس از دفن امام هشتم شیعیان در سناباد (203ق)، این محل را «مشهد الرضا» ناميدند.[۲] شیعیان در آبادانی این شهر و حرم امام رضا بسیار کوشیدند و از دوره صفویان، بارگاهی پرشکوه در این مکان برپا کردند.[۳]

در منابع بر جای مانده از حدود 1000 سال قبل، از این شهر به‌عنوان سرزمینی که مرقد امام رضا در آن قرار دارد[۴] و نیز به‌عنوان مهم‌ترین و کهن‌ترین شهر خراسان[۵] یاد شده است؛ برای مثال، در کتاب‌های معروفی مانند «عجایب ‌المخلوقات» طوسی،[۶] «البلدان» یعقوبی،[۷] «صورة ‌الارض» ابن‌حوقل،[۸] «سفرنامه» ابن‌بطوطه و «روضات ‌الجنّات فی اوصاف مدینة هرات» زمجی اسفزاری به این شهر و مرقد امام هشتم در کنار قبر هارون‌الرشید (خلیفه عباسی) و نیز «مشهد مقدس رضوی»، اشاراتی صورت گرفته است. اِبن‌بابوَیه قمی در سده‌ی چهارم هجری، در «عیون اخبار الرضا»، یک فصل را به‌صورت کامل به توصیف مشهد اختصاص داده و در آن به نام‌های «مشهد» و «مشهد رضوی» اشاره کرده است.[۹]

مورخان بر این باورند که نام نوقان در دوره‌ی ایلخانیان به‌تدریج به «المشهد» یا «مشهد» تغییر کرده است. در همین دوره، شهر مشهد با اسامی «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شد. کلمه «مشهد» برای اولین‌بار در قرن دهم میلادی با نام «المشهد» در کتاب مَقدِسی دیده شده است.[۱۰] حمدالله مستوفی نیز از اولین افرادی است که نام «مشهد» را در کتاب خود (در 740ق)، به‌کار برده است.[۱۱] کلاویخو، فرستاده پادشاه اسپانیا در دوره تیمور لنگ، نیز از مشهد به‌همین نام و به‌عنوان شهر زیارتی با خیل عظیمی از زائران یاد کرده است.[۱۲]

با گسترش روزافزون شهر مشهد، امروزه دیگر از نام‌های قدیمی آن مانند نوقان و قریه سناباد و سایر روستاهایی که با نام مشهد امام رضا عجین شده بودند، خبری نیست و تنها نام توس هنوز به‌واسطه‌ی وجود آرامگاه فردوسی، شاعر بلندآوازه‌ی ایرانی، پابرجا است.[۱۳]

نقش مشهد در انقلاب اسلامی

مشهد، به‌دلیل حضور مردمی دین‌مدار و انقلابی، حضور بارگاه امام رضا، وجه اشتراک‌های گوناگون و نیز ارتباطات بین‌المللی و جغرافیایی با کشورهای منطقه، نقشی مؤثر در وقوع انقلاب اسلامی در ایران و صدور آن در منطقه داشته است. فعالیت‌های انقلابی گسترده‌ای توسط مردم مشهد در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوسته که از آن جمله می‌توان به واقعۀ مسجد گوهرشاد، به توپ بسته‌شدن حرم رضوی و واقعۀ 15 خرداد 1342ش اشاره کرد. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که راهپیمایی زنان در دی ماه 1356ش، یکی از شاخص‌ترین نقاط درک انقلاب در میان مردم مشهد بوده است.[۱۴] همچنین، حضور هستۀ مرکزی روحانیت مبارز و در رأس آنها سیدعلی خامنه‌ای (رهبر انقلاب) در مسجد کرامت، به‌عنوان یکی از عوامل پیوند مذهبیون و ملی‌گرایان و نیز عامل سازماندهی فعالیت‌های انقلابی در این شهر بوده است. از دیگر عوامل انقلابی‌شدن این مردم می‌توان به وجود کانون‌های فکری در این شهر همچون کانون نشر حقایق، انجمن پیروان قرآن، جلسات پرسش و پاسخ شهید هاشمی‌نژاد و مساجد کرامت و امام حسن اشاره کرد.[۱۵]

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

شهر مشهد، در یک قرن اخیر، از رشد جمعیتی بالایی برخوردار بوده است. جمعیت مشهد از 241,989 نفر در 1335ش (چهارمین شهر پرجمعیت ایران) به 1,887,405 نفر در 1375ش[۱۶] و به 2,070,604 نفر در 1384ش[۱۷] رسید. امروزه، مشهد با جمعیت 3,001,184 نفر (در 1395ش) دومین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌شود.[۱۸] بر اساس آمار اعلام‌شده توسط مرکز آمار ایران، جمعیت قابل توجهی از مهاجران افغانستانی در مشهد سکونت دارند. این مهاجران پس از حمله‌ی شوروی و طالبان، در بازه‌ زمانی سال‌های 1358 تا 1360ش، به ایران پناه آورده‌اند. در حقیقت، طی سال‌های اخیر، نزدیک به 5 میلیون افغانستانی به ایران مهاجرت کرده و به استان خراسان و اغلب به شهر مشهد وارد شده‌اند. پس از جنگ ایران و عراق نیز جمعیتی از مهاجرین عراقی وارد ایران شده و بنا به اعتقادات دینی و مذهبی خود، شهر قم یا مشهد را برای سکونت انتخاب کردند. بر اساس آماری که اداره کل اتباع و امور مهاجرین استانداری خراسان اعلام کرده، 95 درصد از مهاجرین این استان، در مشهد اقامت گزیده‌اند.[۱۹]

بیشترین جمعیت از مردم مشهد را فارسی‌زبانان تشکیل داده و بقیه ساکنان این شهر نیز به زبان‌های ترکی، کُردی، شمالی و عربی سخن می‌گویند.[۲۰]

اقوام و زبان‌ها

زبان مردم مشهد، زبان فارسی با گویش مشهدی است. کارشناسان، گویش مشهدی را بازماندۀ لهجۀ توس قدیم می‌دانند که از ارزش بالایی برخوردار است. علاوه بر آن، لهجۀ مشهدی، با لهجۀ هراتی نزدیکی بسیاری داشته و سرشار از واژه‌های اصیل و کهن فارسی است. برخی، این لهجه را (پس از لهجۀ سبزواری)، عصاره‌ای از فارسی دری می‌دانند. در گویش مشهدی، کلماتی از گویش‌های دیگر مانند عربی، ترکی، مغولی، افغانستانی، پشتون، کُردی، انگلیسی، هندی، روسی و فرانسوی نیز وجود دارند.[۲۱]

دین و مذهب

اکثریت مردم مشهد، مسلمان و شیعه‌ی دوازده امامی هستند. اقلیت‌های مذهبی به‌صورت پراکنده و اندک در این شهر سکونت دارند. برای مثال، محله‌ای به‌نام «محله جدید» در مشهد هست که در گذشته محل سکونت یهودیان در این شهر بوده است. ارمنیان نیز در دوران قاجار از طریق تجارت وارد خراسان و سپس در مشهد ساکن شدند. گروهی دیگر از آن‌ها، از سمت آذربایجان و اصفهان به این شهر نقل مکان کردند.[۲۲]

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

شهر مشهد از طرف شمال و شرق، توسط شهرهای مرزی درگز، کلات و سرخس، و از غرب با شهرستان‌های چناران و نیشابور و از جنوب با تربت‌جام، فریمان و تربت حیدریه احاطه شده است.[۲۳] این شهر، در فاصله 880 کیلومتری از تهران (پایتخت ایران) و در فاصله‌ی 70 کیلومتری از مرز کشور ترکمنستان قرار دارد. همچنین، میانگین ارتفاع مشهد از سطح دریا 1050 متر برآورد شده است.[۲۴]

رشته‌کوه‌ها

مشهد، در بین دو رشته‌کوه هزارمسجد و بینالود محاصره شده است.[۲۵] رشت‌ کوه هزارمسجد در سمت شمال شرق و شرق این شهر قرار داشته و مهم‌ترین قلۀ آن «اژدرکوه» نام دارد. رشته‌کوه بینالود نیز در سمت غرب و جنوب غربی این شهر قرار گرفته است.[۲۶]

آب‌وهوا

آب‌وهوای این شهر متعادل، متغیر و تقریبا سرد و خشک است. مردم مشهد، در طول سال، درجه‌ی حرارتی بین منفی 15 درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا 35 درجه سانتی‌گراد بالای صفر را تجربه می‌کنند.[۲۷]

گردشگری

حضور حرم امام رضا در این شهر، مشهد را به یکی از مراکز گردشگری ایران و قطب گردشگری مذهبی تبدیل کرده است. سالانه، بیش از 27 میلیون زائر ایرانی و حدود 2 میلیون زائر خارجی، به این شهر سفر می‌کنند. جاذبه‌های گردشگری در این شهر را می‌توان به جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی تقسیم کرد.

جاذبه‌های مذهبی

مهم‌ترین جاذبه گردشگری مذهبی در این شهر، حرم امام رضا است که سالانه میلیون‌ها مسافر و زائر ایرانی و خارجی را به خود جذب می‌کند.[۲۸] مجموعه آستان قدس رضوی، شامل صحن‌ها، رواق‌ها، موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مسجد گوهرشاد از مهم‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های معماری ایرانی - اسلامی در ایران و جهان اسلام است. دیگر مساجد، حسینیه‌ها و امام‌زاده‌ها نیز از جمله اماکن پربازدید توسط مسافران هستند. مسجد هفتادودوتن، مصلی طرق، آرامگاه پیر پالاندوز، آرامگاه شیخ نخودکی، گنبد خشتی، گنبد سبز، آرامگاه خواجه ربیع، امام‌زاده ناصر در طرقبه، آرامگاه یحیی در جاده سرخس، آرامگاه خواجه اباصلت و خواجه مراد در جاده فریمان از جمله‌ی این اماکن مذهبی هستند.[۲۹]

جاذبه‌های تاریخی

ازجمله اماکن تاریخی در مشهد، می‌توان به آرامگاه نادرشاه افشار، آرامگاه فردوسی در توس، ایستگاه راه‌آهن، گنبد هارونیه و خشتی در مشهد اشاره کرد.[۳۰]

جاذبه‌های طبیعی

شاندیز، طرقبه، زُشک، پارک ملت، روستای کَنگ، نُغُندَر، جاغَرق، چالیدَره، پارک جنگلی وکیل‌آباد، باغ وحش وکیل‌آباد، آبشار اُرتُکند، پارک جنگلی نه‌دره، پارک کوهسنگی، آبشار قره‌سو، دره اَخلَمَد، فِریزی، سد اَرداک، هفت‌حوض، چشمه گیلاس و چشمه گلاب نیز از جمله اماکن طبیعی و جذاب برای گردشگران در شهر مشهد هستند.[۳۱]

آموزش و پژوهش

دانشگاه‌ها

شهر مشهد، به‌واسطه‌ی دارا بودن دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی متعدد از جمله دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه آزاد و سایر دانشگاه‌ها، به‌عنوان دومین قطب علمی و آموزشی ایران شناخته شده است. همچنین، مشهد در 1387ش، توسط سازمان بین‌المللی کلان‌شهرهای جهان، پس از مونترال کانادا، به‌عنوان دومین مقر آموزشی این سازمان انتخاب شد.[۳۲]

مدارس

ساخت مدارس نیز در این شهر، قدمتی طولانی دارد. نخستین مدارس به شیوه‌ی مدرن در دوران ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. میرزا حسن رشدیه در 1267ش، پس از مخالفت‌های شدیدی که در راستای ساخت مدارس در تبریز با آن روبه‌رو شد، به مشهد آمد و مدرسه‌ای بزرگ به‌راه انداخت. پس از آن، مدارس بسیاری در سطح شهر مشهد و استان خراسان بنا گردید. امروزه، اداره کل آموزش‌ و پرورش مشهد، 7 ناحیه‌ی این شهر به‌علاوه‌ی ناحیه تبادکان را تحت پوشش خود دارد.[۳۳]

حوزه‌های علمیه

حوزه علمیه مشهد در شمار بهترین مدارس علمی در جهان تشیع محسوب می‌شود. این مدرسه علمیه، در قرون اول ظهور اسلام تأسیس و با گذر زمان تکمیل شده و بر رونق آن افزوده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران، این مدرسه و سایر مدارس دینی این شهر، بازسازی شدند.[۳۴] از دیگر مدارس علمی و کهن در این شهر می‌توان به مدارس عباس‌قلی خان، پریزاد (منسوب به پریزاد، ندیمه گوهرشاد)،[۳۵] رضوان، دودر، نواب، پیر مراد، آیت‌الله صدوقی، میرزا جعفر و مدرسه بزرگ آیت‌الله میلانی[۳۶] اشاره کرد.

مراکز تحقیقاتی

مراکز تحقیقاتی و پارک‌های علم و فناوری بسیاری در شهر مشهد بنا شده‌اند. مراکزی مانند پژوهشکده‌ی محیط‌های خشک، پژوهشکده‌ی علوم و صنایع غذایی، پژوهشکده‌ی بوعلی، پژوهشکده‌ی کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی، پژوهشکده‌ی اقبال جهاد دانشگاهی، پژوهشکده‌ی تربیت بدنی و علوم ورزشی مشهد، پژوهشکده‌ی اقلیم‌شناسی و پارک علم و فناوری خراسان رضوی که در 1381ش آغاز به کار کرد، از آن جمله هستند.[۳۷]

موقوفات مشهد

سابقه و گسترۀ موقوفات در شهر مشهد، به‌دلیل حضور حرم امام رضا در این شهر، نشان از توجه شیعیان و واقفان به مشهد دارد. زنان و مردان بسیاری، در طول تاریخ، ضمن ارادت به امام هشتم شیعیان، موقوفاتی را در اختیار آستان قدس رضوی قرار داده‌اند؛

  1. موقوفات زنان: گوهرشادبانو (در دورۀ تیموریان)، از جمله زنان مؤثر و مهم در تاریخ ایران است که منشأ خدمات و خیرات بسیاری بوده است. او، ضمن ساخت مسجد زیبای گوهرشاد در جوار حرم امام رضا، برخی موقوفات دیگر از جمله 61 دکان، مزرعه سعدآباد، مزرعه سرده و امثال آن را نیز وقف مصارف مربوط به این مسجد کرد. در دورۀ صفویان نیز بانوانی خَیّر بودند که بخشی از املاک و مزارع خود را وقفِ مصارف حرم مطهر در مشهد کردند که از آن جمله می‌توان به آهو خانم، قمرنساخانم و فاطمه خانم اشاره کرد. در دورۀ قاجار نیز بانوانی واقف بودند که بخشی از اموال خود را وقف اموری همچون روشنایی حرم، دارالشفا، تعزیه‌داری و کمک به فقرای مشهد کردند.[۳۸]
  2. سایر موقوفات: هرچند، بیشتر وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی، مساجد و مدارس مشهد، در طول تاریخ، بر اثر جنگ، غارت و مخالفت از بین رفته است، اما هنوز هم بخشی از منابع که به موقوفات مشهد اشاره داشته‌اند، باقی مانده که از آن جمله می‌توان به تاریخ بیهقی (دورۀ غزنویان)، تاریخ عالم‌آرای عباسی (دورۀ صفویان)، طومار علی‌شاه افشار (دورۀ افشاریان)، طومار عضدالملک (دورۀ قاجاریان)، فهرست نوروزعلی بسطامی، مطلع‌الشمس (دورۀ قاجاریان)، کتابچۀ صدیق‌الدوله (آثار‌الرضویه)، جزوۀ خطی عهد ناصری، جزوۀ محمد ولی خان اسدی، وقف‌نامه‌های آستان قدس، کتابچۀ مختاربک و مجموعۀ اوقاف خراسان اشاره کرد که در آنها به موقوفات افراد در دوره‌های مختلف اشاره شده است.[۳۹]

فرهنگ و هنر

آداب و رسوم

مشهد، از دورۀ صفویان (به‌عنوان اولین پایتخت انتخابی توسط حکومت صفوی)، همواره فرهنگ عزاداری‌های آیینی، پرده‌خوانی و روضه را در خود حفظ کرده و به نقاط دیگری از ایران نیز انتقال داده است. از جمله آیین‌های این شهر می‌توان به فرهنگ «شله‌خوران» و «مراسم باران‌خواهی» اشاره کرد.[۴۰]

موسیقی

کارشناسان بر این باورند که موسیقی بومی مشهد، هیچ‌گاه، به شادی موسیقی مناطق شمالی و جنوبی ایران نبوده است. در دوران قبل از اسلام در مشهد نیز موسیقی، بیشتر به‌عنوان عبادت مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ مانند موسیقی همراه با رقص طلب و تمنای باران، رقص شکر و رقص برداشت محصول. امروزه، موسیقی خراسان، یکی از اصیل‌ترین انواع موسیقی در ایران است که با آهنگ‌ها و ملودی‌های مختلفی در میان مردم خراسان نواخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین موسیقی‌های شهر مشهد، آوازهای زیبای فرهنگ کُرمانج در این شهر است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در موسیقی مشهد «دوتار» است.[۴۱]

سوغات و صنایع محلی

زعفران، زرشک، نبات، هل، خشکبار، ادویه، قالی و گلیم و نمد، انگشتر فیروزه و عقیق از سوغاتی‌های معروف شهر مشهد است.[۴۲] از جمله صنایع محلی این شهر نیز می‌توان به پوستین‌دوزی، فرش‌های دستبافت مشهدی، گلیم‌بافی، نمدبافی، ارغوان‌بافی، سماورسازی، آینه‌کاری، سنگ‌تراشی، تابلو نقره، مهر و تسبیح و سجاده، جام چهل‌کلید، چرم دست‌دوز، عطر مشهدی، شعربافی، خلعت یا کفن اشاره کرد.[۴۳]

غذاهای محلی

دیگچه، شیشلیک، شله‌مشهدی، پلو مخلوط، آش لخشک، دیزی سنگی، یتیمچه، آش ماست، رشته پلو، کوکو شیرین و چنگالی (دسری مشهدی) از خوراکی‌های مخصوص مردم در مشهد است. شله‌مشهدی، که از جمله غذاهای آیینی این شهر نیز محسوب می‌شود، در فهرست آثار معنوی ایران، به ثبت رسیده است.[۴۴]

موزه ها

در شهر مشهد، حدود 15 موزۀ فعال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موزه فردوسی و شاهنامه (توس)، موزه مجموعه فرهنگی آرامگاه نادری، موزه بزرگ خراسان، موزه تاریخ حرم رضوی و موزه سکه اشاره کرد.[۴۵]

مشاهیر

مشهد، در طول تاریخ، همواره یکی از خاستگاه‌های اندیشه‌های سترگ و مردان و زنان بزرگ، در ایران بوده است. افرادی همچون فردوسی، شیخ طبرسی، حر عاملی، امام محمد غزالی، خواجه نظام‌الملک، محمدتقی بهار، علی شریعتی، محمدرضا شجریان،[۴۶] شیخ طوسی، سیدعلی سیستانی، سیدحسن طباطبایی قمی، میرزا جواد آقا تهرانی، محمدرضا حکیمی خراسانی، سیدعلی خامنه‌ای (رهبر ایران)، حسین وحید خراسان، مهدی اخوان ثالث، محمد واعظ‌زاده خراسانی، میرزا مهدی اصفهانی، احمد کافی، محمدمهدی رکنی یزدی و سید محمدمهدی میلانی از این خطه برخاسته‌اند.[۴۷]

زیرساخت

ترابری

شهر مشهد، از طریق دو مسیر در دامنه‌های شمالی و جنوبی رشته‌کوه البرز و از مسیر راه‌های زمینی درجه یک که اغلب به‌صورت بزرگراه هستند به تهران و سایر شهرهای بزرگ ایران متصل شده است. مشهد، از طریق خطوط ریلی نیز به نقاط جنوبی، مرکزی و غربی ایران وصل است. علاوه بر آن، مشهد، از مسیر شهر مرزی سرخس با کشور ترکمنستان ارتباط داشته و از طریق مسیر جدید ریلی تربت‌حیدریه - خواف و خواف تا مرز افغانستان، به‌طور مستقیم به این کشور نیز متصل شده است.[۴۸] فرودگاه بین‌المللی مشهد، شبکه‌ی ارتباطی گسترده‌ای با داخل و خارج از ایران دارد و از موقعیت ممتازی برخوردار است. حمل‌ونقل داخلی مشهد نیز توسط سامانه‌ی تاکسیرانی، اتوبوس‌رانی و مترو (قطار شهری) صورت می‌گیرد.[۴۹]

بهداشت و سلامت

پیش از ساخت بیمارستان امام رضا در شهر مشهد، چندین درمانگاه متعلق به آستان قدس رضوی وجود داشت.[۵۰] امروزه، مراکز تخصصی بسیاری در مشهد مشغول به فعالیت و خدمت‌رسانی هستند. بیمارستان تخصصی قلب و عروق جوادالائمه، بیمارستان تخصصی چشم خاتم‌الانبیاء، بیمارستان تخصصی کودکان دکتر شیخ، بیمارستان فوق‌تخصصی رضوی و مراکز تخصصی دندانپزشکی از آن جمله هستند. همچنین، درمان سه‌بُعدی بیماران سرطانی در مراکز درمانی امام رضا و امید مشهد صورت می‌گیرد.[۵۱] این شهر، همچنین در زمینه‌ی پیوند اعضا، فعالیت‌های گسترده‌ای دارد و از مراکز اصلی آن در ایران محسوب می‌شود.[۵۲] مشهد، امروزه، یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری سلامت و توریسم‌درمانی در ایران است.[۵۳]

امکانات رفاهی

تأسیس کارخانجات، توسعه‌ی مراکز آموزشی از نظر کیفی و کمی، تأسیس دانشگاه‌ها، مراکز فرهنگی، کتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی و نیز مراکز تفریحی، گردشگری و خدماتی و زیارتی، در دهه‌های اخیر، این شهر را به بزرگترین کانون شهرنشینی و مدنیت در منطقه و برخی کشورهای آسیای مرکزی تبدیل کرده است.

اماکن تفریحی

در شهر مشهد، طی سال‌های اخیر چندین پارک درون شهری، فضای سبز و پارک آبی ساخته شده است. مانند: پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان‌پارک خورشید، پارک بانوان، پارک ریحانه (مختص بانوان)، باغ ملی، پارک پردیس قائم، پارک بزرگ وحدت، پارک بسیج، پارک امت، پارک میرزاکوچک‌خان، پارک مینیاتوری، باغ گل‌ها، سرزمین موج‌های آبی، پارک آبی ایرانیان، پارک ساحلی آفتاب و سرزمین موج‌های خروشان.[۵۴]

اماکن تجاری

از مهم‌ترین مراکز خرید در مشهد نیز می‌توان به بازار رضا، مجتمع تجاری پروما، بازار بین‌المللی، آرمیتاژ گلشن، بازار خیام، مجتمع آلتون، مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال، زیست خاور، یاقوت مصلی، بازار مرکزی، شهر شب، مجتمع تجاری تک، مجتمع تابان و رویال سنتر اشاره کرد.[۵۵] نمایشگاه بین‌المللی مشهد نیز به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و فعال‌ترین نمایشگاه‌های سراسر ایران، از مهم‌ترین مراکز تجاری این شهر محسوب می‌شود.[۵۶]

پانویس

  1. «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا.
  2. صدرالمتالهین لاهیجانی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، 1386ش، ص33.
  3. افشارسيستاني، پژوهش در نام شهرهاي ايران، چ2، 1382ش، ص577.
  4. حدودالعالم من المشرق الي المغرب، 1362ش، ص90.
  5. قلقشندي، جغرافياي تاريخي ايران در قرن نهم هجري، ج2، 1384ش، ص100.
  6. طوسي، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات، چ2، 1382ش، ص245 و 246.
  7. يعقوبي، البلدان، 1408ق، ص47 و 70.
  8. ابن‌حوقل، صورةالارض، 1345ش، ص169.
  9. ماهوان، تاریخ مشهدالرضا، ۱۳۸۳ش، ص152 و 153.
  10. بارتولد، تذكره جغرافيايي تاريخي ايران، چ3، 1372ش، ص133.
  11. مستوفي، نزهة القلوب، 1333ق، ص151.
  12. كلاويخو، سفرنامه، چ3، 1374ش، ص192 و 193.
  13. جعفري، گيتاشناسي ايران، ج3، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، 1379ش، ص313.
  14. «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز.
  15. «مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  16. نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، 1382ش، ص111 و 193.
  17. مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، 1382ش، ص104.
  18. نورالهي، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، 1382ش، ص268.
  19. صاحبی، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز.
  20. «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا.
  21. «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  22. «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.
  23. مؤسسة گيتاشناسي، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي كشور، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
  24. سازمان حمل و نقل و پايانه‌هاي كشور (وزارت راه و ترابري)، 1380ش، ص133 و 134.
  25. سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي كوه‌هاي كشور، ج4، چ1، 1379ش، ص30 و 202 و 225.
  26. «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  27. «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  28. «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز.
  29. «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  30. «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  31. «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  32. «مشهد به عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر.
  33. «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری.
  34. پسندیده، حوزه علمیه خراسان، ۱۳۸۵ش، ص358-367.
  35. «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  36. شریف رازی، گنجینه دانشمندان، 1352ش، ج7، ص89.
  37. «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان.
  38. «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز.
  39. «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون.
  40. «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  41. «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون.
  42. «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر.
  43. وکیلی، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو.
  44. «15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت.
  45. «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی.
  46. «شهر مشهد»، ویکی فقه.
  47. «مشهد»، ویکی شیعه.
  48. سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، 1384ش.
  49. «مشهد»، ویکی سفر.
  50. «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا.
  51. «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا(ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف.
  52. «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی.
  53. «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  54. «مشهد»، ویکی سفر.
  55. «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد.
  56. «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد».

منابع

  • «15 غذای معروف و سنتی مشهد»، وب‌سایت گردشگری الی گشت، تاریخ بارگذاری: 15 تیر 1401ش.
  • ابن‌حوقل، صورة الارض، ترجمة جعفر شعار، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1345ش.
  • «از اولین روزنامه تا اولین سینما در مشهد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 9 شهریور 1393ش.
  • «از پایتخت معنوی تا پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ بارگذاری: 23 شهریور 1394ش.
  • افشار سيستاني، ايرج، پژوهش در نام شهرهاي ايران، چ2، تهران، روزنه، 1382ش.
  • بارتولد، تذكره جغرافيايي تاريخي ايران، ترجمة حمزه سردادور، چ3، تهران، توس، 1372ش.
  • «بازار و مراکز خرید»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
  • «پایگاه اینترنتی نمایشگاه بین‌المللی مشهد»، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
  • پسندیده، محمود، حوزه علمیه خراسان، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵ش.
  • «تاریخچه تأسیس مدرسه در مشهد»، خبرگزاری مشهد فوری، تاریخ بارگذاری: 9 دی 1397ش.
  • جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1379ش.
  • حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق منوچهر ستوده، تهران، طهوري، 1362ش.
  • «درمان سه‌بعدی سرطان در بیمارستان امام رضا (ع) مشهد/ راهکارهای جلوگیری از سرطان»، جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ بارگذاری: 9 بهمن 1391ش.
  • دفتر تقسيمات كشوري، نشرية عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري، تهران، دفتر تقسيمات كشوري (وزارت كشور)، 1384ش.
  • سازمان نقشه‌برداري كشور، نقشة راه‌هاي ايران، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1384ش.
  • سازمان حمل و نقل و پايانه‌هاي كشور (وزارت راه و ترابري)، اطلس جاده‌هاي ايران، ويرايش دوم، تهران، همشهري، 1380ش.
  • سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، فرهنگ جغرافيايي كوه‌هاي كشور، چ1، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1379ش.
  • «سوغات خراسان رضوی هفت‌سین توشه گردشگران نوروزی»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 5 فروردین 1394ش.
  • شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1352ش.
  • «شناسنامه پارک»، وب‌سایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پارک علم و فناوری خراسان، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • «شهر مشهد»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • صاحبی، مرضیه، «مهاجرت افغان‌ها برای همسایه دردسرساز شد/ سرنوشت خاکستری اتباع خارجی در مشهد»، وب‌سایت مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: 23 تیر 1393ش.
  • صدرالمتالهین لاهیجانی، محمد بن محمدعلی، تاریخ و جغرافیای شهر مشهد، تهران، انصار، 1386ش.
  • طوسي، محمد بن محمود، عجايب المخلوقات و غرايب الموجودات، چ2، تهران، علمي و فرهنگي، 1382ش.
  • «فرهنگ بومی مشهد»، وب‌سایت چمدون، تاریخ بارگذاری: 8 مهر 1399ش.
  • قلقشندي، احمد بن علي، جغرافياي تاريخي ايران در قرن نهم هجري، ترجمة محجوب الزويري، تهران، وزارت امور خارجه (مركز چاپ و انتشارات)، 1384ش.
  • كلاويخو، سفرنامه، ترجمة مسعود رجب‌نيا، چ3، تهران، علمي و فرهنگي، 1374ش.
  • «گردشگری مذهبی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
  • «گردشگری تاریخی و فرهنگی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
  • «گردشگری تفریحی و طبیعت گردی»، پورتال گردشگری و زیارت شهر مشهد، تاریخ بازدید: 4 آذر 1400ش.
  • «گویش‌های محلی»، دانشنامه مشهدالرضا، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • «لزوم نجات گردشگری سلامت از گرداب چالش‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 18 اردیبهشت 1401ش.
  • ماهوان، احمد، تاریخ مشهدالرضا، مشهد، ماه‌نشر، ۱۳۸۳ش.
  • مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
  • «مروری بر پیشینه لهجه مشهدی»، وب‌سایت شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 1 اسفند 1398ش.
  • مستوفي، حمدالله، نزهة القلوب، به‌تحقیق گاي لسترنج، ليدن، بريل، 1333ق.
  • «مشهد 1357ش در آینۀ تاریخ انقلاب اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 14 بهمن 1397ش.
  • «مشهد به‌عنوان مرکز آموزش متروپلیس انتخاب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 15 آبان 1387ش.
  • «مشهد به‌عنوان قطب پیوند عضو در کشور نیازمند حمایت بیشتر دولت و خیران است»، وب‌سایت صدا و سیمای خراسان رضوی، تاریخ بارگذاری: 18 مهر 1393ش.
  • «مشهد»، ویکی سفر، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • «مشهد»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان مشهد»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد، تاریخ عباسی، به‌تحقیق سیف‌الله وحیدنیا، تهران، وحید، ۱۳۶۶ش.
  • «موزه‌ها و اماکن فرهنگی، تاریخی خراسان رضوی مشهد»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، تاریخ بازدید: 15 شهریور 1401ش.
  • مؤسسة گيتاشناسي، اطلس گيتاشناسي استان‌هاي كشور، تهران، گيتاشناسي، 1383ش.
  • «موقوفات زنان از صفویه تا قاجار در مشهد»، خبرگزاری شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 5 اردیبهشت 1401ش.
  • «نقش مشهد در پیروزی انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر کشورهای جهان اسلام»، وب‌سیات شهرآرا نیوز، تاریخ بارگذاری: 17 بهمن 1400ش.
  • نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
  • وکیلی، زیبا، «با صنایع دستی مشهد آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 22 شهریور 1400ش.