زرشک

زرشک؛ درختچه‌ای با ساقه‌ی خاردار و میوه‌ی قرمز ترش‌مزه با مصارف درمانی و خوراکی.

زرشک، درختچه‌ای با چوب قهوه‌ای، قرمز یا زردرنگ و برگ‌های بیضی‌شکل و دندانه‌دار و گل‌های خوشه‌ای زرد رنگ است که میوه‌ی کوچک بیضی‌شکل با رنگ قرمز و مزه ترش دارد. ریشه‌، برگ و میوه‌ی این گیاه خواص درمانی و خوراکی دارد.^[۱] زرشک با نام‌های زارج، زراج، زرک، زراک، امبرباریس، انبرباریس و برباریس نیز شناخته می‌شود.^[۲]

انواع زرشک و محل رویش آن‌ها

تاکنون حدود ۵۰۰ گونه زرشک شناسایی شده است.^[۳] هفت گونه از این گیاه در نقاط مختلف ایران رشد می‌کند. این گیاه دو نوع میوه‌ی هسته‌دار و بدون هسته دارد.^[۴] زرشک بی‌دانه درختچه‌ای به ارتفاع حدود ۳ متر است که در عرض جغرافیایی ۵/۳۲ درجه شمالی کشت می‌شود. زرشک زرافشانی گونه‌ای از زرشک وحشی دانه‌دار است که در مناطق مختلف ایران از جمله آذربایجان، لرستان، فارس، تهران، گرگان، قوچان و کلات رشد می‌کند. زرشک زالزالکی درختچه‌ای با ارتفاع ۱ الی ۳ متر است که میوه‌هایی به طول ۱۱ میلی‌متر و عرض ۵ الی ۹ میلی‌متر دارد. این میوه‌ها در ابتدا قرمز و به تدریج سیاه می‌شوند. این گونه از زرشک در شهرهای خراسان، قزوین، کرج، طالقان، فیروزکوه و رامیان کشت می‌شود.^[۵]

ترکیبات شیمیایی زرشک

در تمامی اجزای درختچه زرشک آلکالوئیدهای بربرین، آکسیاکانتین و بربامین وجود دارد. در میوه آن مقدار زیادی اسید مالیک و اسید تارتاریک وجود دارد که عامل ترشی آن است. میوه زرشک دارای حدود ۴ درصد مواد قندی و مقداری صمغ است.^[۶]

خواص زرشک

زرشک طبیعت سرد و خشک داشته و در طب سنتی از آن به‌صورت جوشانده، قرص، تنتور و دم‌کرده استفاده می‌شود.^[۷] این گیاه قابض، صفرابر، تقویت‌کننده قلب و ضد تب بوده و به درمان بیماری‌های کبدی،‌ قطع خون‌ریزی و رفع بواسیر خونی کمک می‌کند. آب زرشک برای بیماری حصبه و دم‌کرده آن برای بیماري‌های دهانی مفید هستند.^[۸] ریشه و پوست ساقه درختچه زرشک خواصی از جمله صفرابر، مسهل، تقویت‌کننده و پاک‌کننده کبد و بهبود عملکرد دستگاه گوارش، کمک به درمان یرقان و یبوست، کمک‌کننده به بهبود نقرس، بهبود رماتیسم، بهبود واریس، بهبود ورم طحال دارد. دم کرده ترکیب پوست ساقه زرشک و زردچوبه، جهت لاغری و تنظیم قند خون مفید است.^[۹] برگ زرشک جهت درمان اسهال‌های مزمن، مفید است. جویدن برگ‌های آن سبب استحکام لثه و دندان و بهبود آنژین و گلودرد می‌شود.^[۱۰] میوه زرشک بدون دانه بر روی سیستم عصبی بدن و فشار خون بالا اثرات سودمندی دارد. آب میوه زرشک برای درمان زردی کودکان، کاهش تری‌گلیسیرید و کلسترول خون و درمان کبد چرب مفید دانسته شده است.^[۱۱]

زرشک در غذا

میوه زرشک نوعی چاشنی غذا محسوب می‌شود و در انواع غذاهای ایرانی به‌کار می‌رود. یکی از معروف‌ترین غذای تهیه شده با زرشک، زرشک پلو با مرغ است.^[۱۲] زرشک در انواع غذاهای دیگر مانند خورش ترشه سماق مازندرانی، نان اگاردک و کوکو سبزی به‌کار می‌رود.^[۱۳]

پانویس

↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه زرشک؛ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۷؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۰؛ نفیسی، پزشکی‌نامه، ۱۳۵۵ش، ص۸۷.
↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه زرشک.
↑ فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.
↑ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۷-۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۰-۱۴۱؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج۱، ص۵۸؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵؛ بیرونی، الصیدنة، ۱۳۷۰ش، ص۷۴.
↑ فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.
↑ «ترکیبات شیمیایی زرشک»، سایت میهن نهال.
↑ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۲؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵؛ جرجانی، الاغراض الطبیة، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۳۴۳.
↑ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۲؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵-۱۶۶؛ جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۸۶و۲۰۴؛ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۶۸؛ فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.
↑ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۹؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۴؛ زرگری، ج۱، ص۶۰؛ رازی، ج۲۰، ص۵۳.
↑ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۴؛ زرگری، زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج۱، ص۶۱.
↑ موسوی، «بررسی اثر عصاره آبی زرشک سیاه بر کبد چرب و میزان تری‌گلیسیرید خون»، ۱۳۹۸ش، ص۱۱۴۲.
↑ دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۷۸۰.
↑ «چه غذاهایی با زرشک می‌توان درست کرد»، سایت بدان ایرانی.

منابع

ابن‌سینا، قانون، به‌ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
بیرونی، ابوریحان، الصیدنه، به‌تحقیق عباس زریاب، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۰ش.
«ترکیبات شیمیایی زرشک»، سایت میهن نهال، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیه، به‌تحقیق حسین تاج‌بخش، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۴ش.
جرجانی، اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، به‌تحقیق محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ۱۳۸۲ش.
«چه غذاهایی با زرشک می‌توان درست کرد»، سایت بدان ایرانی، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، تهران، کردگاری، ۱۳۸۹ش.
دریابندری، نجف، کتاب مستطاب آشپزی، تهران، کارنامه، ۱۳۸۴ش.
زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۵ش.
عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویه، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
فرهادی چیتگر، محمد و دیگران،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، نشریه پژوهش‌های صنایع غذایی، شماره ۱، ۱۳۹۳ش.
معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۲۲ خرداد ۱۴۰۱ش.
موسوی، عبدالمجید و محمدی، موسی‌الرضا، «بررسی اثر عصاره آبی زرشک سیاه بر کبد چرب و میزان تری‌گلیسیرید خون»، مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد، شماره ۱، ۱۳۹۸ش.
میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
نفیسی، علی‌اکبر، پزشکی‌نامه، تهران، خیام، ۱۳۵۵ش.

[1] معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه زرشک؛ خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۷؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۰؛ نفیسی، پزشکی‌نامه، ۱۳۵۵ش، ص۸۷.

[2] عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه زرشک.

[3] فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.

[4] خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۷-۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۰-۱۴۱؛ زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج۱، ص۵۸؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵؛ بیرونی، الصیدنة، ۱۳۷۰ش، ص۷۴.

[5] فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.

[6] «ترکیبات شیمیایی زرشک»، سایت میهن نهال.

[7] خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۲؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵؛ جرجانی، الاغراض الطبیة، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۳۴۳.

[8] خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۸؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۲؛ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۵-۱۶۶؛ جرجانی، ذخیره خوارزمشاهی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۸۶و۲۰۴؛ ابن‌سینا، قانون، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۶۸؛ فرهادی چیتگر،‌ «ارزیابی خواص فیزیکی و شیمیایی سه گونه زرشک بومی ایران»، ۱۳۹۳ش، ص۶۴.

[9] خوش‌بین، گیاهان معجزه گر معرفی ۲۵۰ گیاه دارویی، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۳۹؛ میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۴؛ زرگری، ج۱، ص۶۰؛ رازی، ج۲۰، ص۵۳.

[10] میرحیدر، معارف گیاهی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۴۳-۱۴۴؛ زرگری، زرگری، گیاهان دارویی، ۱۳۴۵ش، ج۱، ص۶۱.

[11] موسوی، «بررسی اثر عصاره آبی زرشک سیاه بر کبد چرب و میزان تری‌گلیسیرید خون»، ۱۳۹۸ش، ص۱۱۴۲.

[12] دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۷۸۰.

[13] «چه غذاهایی با زرشک می‌توان درست کرد»، سایت بدان ایرانی.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]