جنگل‌های هیرکانی

جنگل‌های هیرکانی؛ جنگل‌هایی زیبا و مؤثر در اکوسیستم جهانی.

جنگل‌های هیرکانی، از جمله جنگل‌های مشهور در دو کشور ایران و آذربایجان هستند که به‌عنوان میراثی طبیعی در سازمان جهانی یونسکو (در 2019م) به ثبت رسیده‌اند. این جنگل‌ها، نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری چرخۀ زندگی گیاهان و جانوران ایفا کرده‌اند.

نام‌گذاری

واژۀ هیرکان، گویش محلی واژۀ گرگان است. این جنگل‌ها، در دورۀ هخامنشیان به جنگل‌های «ورکان» معروف بوده‌اند.

تاریخچه

زمین‌شناسان، قدمت این نوع از جنگل‌ها را به 40 میلیون سال پیش (دورۀ سوم زمین‌شناسی) نسبت داده‌اند. جنگل‌های هیرکانی، در حقیقت، موزه‌هایی طبیعی هستند که در طول میلیون‌ها سال پدید آمده است. در سال‌های اخیر، در این جنگل‌ها، فسیل‌های گیاهی و جانوری با قدمت چند هزار ساله پیدا شده است. پژوهشگران، جنگل‌های هیرکانی در این منطقه را از جمله مناطقی می‌دانند که از عصر یخبندان جان سالم به در برده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

جنگل‌های هیرکانی یا جنگل‌های مختلط کاسپی هیرکانی، به‌عنوان یک زیست‌منطقه، با مساحت 2,125,000 هکتار است که در حدود 2 میلیون هکتار از آن در ایران، در حاشیۀ جنوبی دریای مازندران و کنارۀ شمالی البرز قرار گرفته‌اند. این جنگل‌ها، بخش‌هایی از 6 استان شمالی ایران مانند آذربایجان شرقی، گیلان، اردبیل، گلستان، سمنان، مازندران و برخی از نقاط خراسان شمالی را در بر گرفته‌اند.

آب‌وهوا

جنگل‌های هیرکانی، در موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت، دارای آب‌وهوای مختلفی است. کارشناسان، آب‌وهوای این جنگل‌ها را به سه دستۀ کلی تقسیم کرده‌اند:

1. خشک تابستانی
2. مرطوب پاییزی
3. معتدل زمستانی

پوشش گیاهی

امروزه، با وجود انقراض برخی از انواع گیاهان در این منطقه، هنوز 150 گونۀ گیاهی بومی در این جنگل‌ها دیده می‌شود. زمین‌شناسان، از حضور 80 نوع درخت، 50 نوع درختچه و انواع مختلفی از گیاهان بومی در این مناطق سخن گفته‌اند. درختان با برگ‌های سوزنی، پهن‌برگ و نیز درختان همیشه سبز، از جملۀ درختان در این جنگل‌ها هستند؛ مانند درختان راش، انجیر، شمشاد، خُرمندی، لیلکی، لَرگ، انجیلی، نمدار، زبان گنجشک، توسکا، افرا و نارون. علاوه بر آن، درختان میوه‌ای همچون زغال‌اخته، آلو، سیب وحشی، انار، زالزالک و تمشک نیز در این جنگل‌ها رویش دارند. برخی از پژوهشگران، درختان هیرکانی را با توجه به محل رویش آنها، دسته‌بندی کرده‌اند:

1. جلگه و ارتفاعات پایین (پوشش گیاهی بلوط شمشادستان، توسکاستان، توسکا لرگستان و جامعۀ انجیلی)؛
2. دامنه‌های متوسط (دارای پوشش گیاهی انجیلی ممرزستان و بلوط ممرزستان)؛
3. دامنه‌های مرتفع (راشستان و راش- ممرزستان)؛
4. ارتفاعات فوقانی و مرز جنگل (شامل گونه های غالب اوری، لور، سور سابینا و کامونیس).

منابع آبی

کارشناسان، جنگل‌های هیرکانی را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان معرفی کرده‌اند. این جنگل‌ها، همچون سدی بزرگ در برابر سیلاب‌های گسترده هستند.

حیات‌وحش

گونه‌های جانوری مختلفی در این جنگل‌ها زندگی می‌کنند که از آن جمله می‌توان به پرندگانی همچون عقاب، شاهین، جغد، اردک خاکستری، بلدرچین، قرقی و کرکس؛ بیش از 70 نوع ماهی و جاندارانی دیگر همچون خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، شغال، خارپشت، سمور، خرگوش، گوزن، مرال و اسب‌چه خزری (از کمیاب‌ترین حیوانات منطقه) اشاره کرد.

خطرات طبیعی و انسانی

امروزه، به دلایل متعددی همچون چرای بی‌رویه، برداشت غیر قانونی از منابع جنگلی، ساخت‌وساز، تصرف غیر قانونی زمین‌ها، توسعۀ بی‌رویۀ کشاورزی، انتقال آب دریای خزر به دشت‌های کویری و مرکزی ایران و آتش‌سوزی، بخش‌های زیادی از جنگل‌های هیرکانی از بین رفته و همچنین، برخی از انواع گونه‌های حیوانی و گیاهی در آن نیز منقرض شده‌اند. کارشناسان، از انقراض 51 درصد از پوشش گیاهی این جنگل‌ها سخن گفته‌اند. امروزه، تنها، 10.3 درصد از این جنگل‌ها، به‌عنوان مناطق حفاظت‌شده تحت نظارت سازمان‌های محیط‌زیستی قرار گرفته‌اند؛ مانند بولا، جنگل واز، کجور نوشهر، پلنگ دره، چهارباغ چالوس، گشت رودخان و سیاه رودبار گیلان. علاوه بر آن، در طول سالیان اخیر، قوانین زیادی به‌منظور حمایت از این منابع ارزشمند تدوین و به تصویب رسیده‌اند.

ویژگی‌ها

جنگل‌های هیرکانی، از مهمترین منابع طبیعی در جهان و منبع اصلی تأمین اکسیژن در ایران و منطقه محسوب می‌شوند. بسیاری از پژوهشگران، جنگل‌های هیرکانی را بخشی از ثروت بزرگ جهانی می‌دانند که نقش قابل توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. موقعیت خاص این جنگل‌ها و قرارگرفتن آنها در میان دریا و کوهستان، محیطی ویژه را برای پیدایش برخی از گونه‌های نادر گیاهی و حیوانی فراهم کرده است. برخی، مهمترین ویژگی این جنگل‌ها را طبیعت بکر و شگفت‌انگیز آنها می‌دانند.

کارکردها

گروهی از پژوهشگران، به کارکردهای جنگل‌های هیرکانی در ایران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بررسی فسیل‌های گیاهی و جانوری در این مناطق و دست‌یابی به اطلاعات ارزشمند در علوم زیست‌شناسی و زمین‌شناسی؛
2. داشتن طبیعت بکر و پوشش‌های گیاهی و جانوری متنوع و در نتیجه جذب گردشگران با سلایق مختلف به این منطقه؛
3. تأثیرگذاری بر اکوسیستم جهان و منطقه (از طریق تولید اکسیژن و تعادل آب‌وهوای منطقه)؛
4. جلوگیری از سیل.

گردشگری

بسیاری از کارشناسان معتقدند که جنگل‌های هیرکانی را می‌توان به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین ظرفیت‌های گردشگری در ایران به شمار آورد. سرمایه‌گذاری بر روی این جنگل‌ها می‌تواند بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به این مناطق جذب کرده و این جنگل‌ها را به یکی از منابع درآمدزایی در قسمت‌های شمالی ایران تبدیل کرد. از مشهورترین جنگل‌های هیرکانی در ایران می‌توان به جنگل‌های «الیمستان»، «ابر شاهرود»، «بولا ساری»، «واز»، «کجور نوشهر»، «لیسار»، «چهارباغ چالوس»، «خشکه‌داران تنکابن»، «فندوقلو اردبیل»، «پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز»، «منطقۀ حفاظت‌شده سیاه‌کشیم»، «منطقه حفاظت‌شدۀ لیسار» و «پارک ملی گلستان» اشاره کرد.

مسیر دسترسی

برای رفتن به طبیعت هیرکان، لازم است تا خود را به یکی از استان‌های شمالی ایران برسانید. بهترین گزینه در میان تمامی استان‌های شمالی ایران، استان مازندران است؛ زیرا بخش زیادی از این جنگل‌ها در این استان قرار گرفته‌اند.

منابع

• «آشنایی با جنگل‌های هیرکانی ایران»، وب‌سایت آریانا سیر دالاهو، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• «آشنایی کامل با جنگل‌های هیرکانی»، وب‌سایت سفر مارکت، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• «آشنایی کامل با جنگل‌های هیرکانی»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• بهزادی‌منش، مینا، «جنگل هیرکانی؛ قدیمی‌ترین جنگل‌های دنیا در ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بارگذاری: 17 آذر 1397ش.
• «جنگل هیرکانی کجاست؟»، وب‌سایت ایران گرد، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• «جنگل‌های هیرکانی: راهنمای سفر به یادگار دوران ماموت‌ها در ایران»، وب‌سایت جاباما، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.
• شهدوست، نیلوفر، «جنگل‌های هیرکانی گیلان»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: 1 مهر 1401ش.