شعر فارسی

شعر فارسی؛ سخن آهنگین و خیال‌انگیز به زبان فارسی.

شعر فارسی، نماد هویت و میراث فرهنگ دیرپای ایرانیان است که در طول تاریخ نقش اساسی در تولید معرفت و معنویت، بازتولید سبک زندگی ویژۀ فرهنگ ایرانی و دفاع از ارزش‌های ایران فرهنگی در کشورهای فارسی‌زبان داشته است. شعر فارسی همواره سرشار از سویه‌های تعلیمی بوده و آن‌گاه که با آموزه‌های دینی و به‌ویژه اسلامی درآمیخته، سبکی از زندگی را بازنمایی کرده است که بر خداباوری، حکمت، عرفان و اخلاق، استوار است.

مفهوم‌شناسی

شعر در لغت به‌معنای دانایی و ژرفانگری آمده و سرود، نظم، سخن دارای وزن و قافیه، بیت، چکامه و چامه نیز خوانده شده است. در اصطلاح، تعریف‌های گوناگونی برای شعر ارائه شده است:

1. صناعت برآمده از انفعالات نفسانی و برانگیزندۀ خیال؛
2. کلام دارای عنصر خیال و تألیف‌شده از اقوال موزون و دارای قافیه؛
3. سخن آهنگین در پیوند عاطفه و خیال؛
4. سخن موزون و خیال‌انگیز که دارای قصد و معنا باشد.

پیشینه

سروده‌های زرتشت به‌ گویش «گاهانی» از زبان اوستایی را زمینه‌ساز شعر فارسی دانسته‌اند. همچنین منظومه‌های «ایانکار زریران» و «درخت آسوری» از دوران اشکانی و نیز اشعار «مانوی» در فارسی میانه، نزد ادب‌پژوهان جایگاه ویژه‌ای دارند. نخستین شعر به زبان فارسی امروزی را مربوط به دوران حکومت «یعقوب لیث صفاری» در سیستان دانسته‌اند که وی از شاعران دربار خواست تا به‌جای اشعار عربی، به زبان فارسی، شعر بخوانند.

مراحل تکامل شعر فارسی

1. دورۀ آغاز

دورۀ آغاز و اولین شعر فارسی امروزی مورد اختلاف است؛ بسیاری از محققان، دورۀ صفاریان را دورۀ آغاز شعر فارسی و «ابوحفص حکیم بن احوض سغذی سمرقندی» را اولین شاعر می‌دانند. اما به‌باور برخی دیگر، نخستین شعر فارسی را «عباس مروزی» در دورۀ طاهریان، هنگام ورود مأمون به مرو و در مدح او سروده است. از «حنظلۀ بادغیسی» و «فیروز مشرقی» نیز به‌عنوان نخستین شاعران پارسی‌گو نام برده شده است.

2. دورۀ رشد

رشد شعر فارسی از خراسان قدیم آغاز شد. پشتیبانی فرمانروایان ایرانی از زبان فارسی موجب شد که در این دوره شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی و دقیقی بلخی پدیدار شدند. فردوسی، بزرگ‌ترین حماسه‌سرای ایران، نیز در پایان این دوره جای می‌گیرد.

3. دورۀ تثبیت

با روی کار آمدن غزنویان ترک‌نژاد، از رونق شعر پارسی کاسته نشد و آنها به‌ویژه محمود غزنوی از پشتیبانان جدی شعر فارسی بودند. در این دوره سرایندگان بزرگی مانند فرخی سیستانی و عنصری بلخی ظاهر شدند و شعر فارسی را تثبیت کردند.

4. دورۀ گسترش جغرافیایی

از آغاز پادشاهی سلجوقیان، جنبش سرایش شعر فارسی به نواحی مرکزی و غربی ایران و شبه‌قارۀ هند کشیده شد. در این عهد شاعران بزرگی مانند ناصر خسرو بلخی، قطران تبریزی، فخرالدین اسعد گرگانی و اسدی طوسی پدیدار شدند.

5. دورۀ اوج شکوفایی

در سدۀ ششم هجری قمری، سرایندگان بزرگی مانند عطار نیشابوری، نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، انوری ابیوردی و ظهیر فاریابی، شعر فارسی را متحول کردند، اما سدۀ هفتم هجری، با ظهور سعدی شیرازی و مولانا جلال‌الدین بلخی، دوران اوج شعر فارسی محسوب می‌شود. پس از سعدی و مولانا، شعر فارسی در سراشیبی افول قرار گرفت، اما در سدۀ هشتم هجری با ظهور حافظ شیرازی، شعر فارسی دوباره اعتلا پیدا کرد.

6. دورۀ رکود

از سدۀ نهم هجری، نوآوری‌های شعر فارسی، محدود شد. روند نزولی شعر فارسی در دوران قاجاریه، تا مرز رکود يا حتي توقف كامل، پیش رفت؛ گرچه در همین دوران، شاعراني مانند ناظم‌الشعراء طالقاني ظهور کردند که فصلي نو در مرثيه‌سرايي گشودند.

7. دورۀ ظهور شعر نو (نیمایی)

در پایان دوران قاجاریه، دورۀ «شعر نو» فرا رسید و سهراب سپهري، مهدي اخوان ثالث و فريدون مشيري، سبک شعر نو را ترویج کردند. برخی صدرالدین عینی شاعر تاجیک را اولین شاعر شعر نو می‌دانند اما به نظر اکثر ادیبان «نيما يوشيج» (1274-1338ش) اولین کسی بوده كه به‌طور جدي به اين سبك پرداخته و آن را در پهنۀ کشورهای فارسی‌زبان رایج کرده است.

ارکان شعر فارسی

شعر فارسی از ارکان زیر تشکیل شده است:

1. بیت؛ کمترین مقدار شعر یک بیت است و واحد شعر محسوب می‌شود.
2. مصراع؛ کمترین مقدار سخن موزون یک مصراع (نیم‌بیت) است و هر بیت از دو مصراع تشکیل شده است.
3. قافیه؛ کلمات هم‌آهنگ آخر بیت‌ها با حروف پایانی یکسان، «قافیه» نامیده می‌شوند.
4. وزن؛ آهنگ یکسان در تمام مصراع‌های یک شعر، وزن شعر نامیده می‌شود.
5. ردیف؛ واژگان هم‌معنی و مستقلی که در پایان مصراع‌ها تکرار می‌شود ردیف نام دارد.

قالب شعر فارسی

قالب در شعر کهن فارسی، شکل ظاهری است که قافیه به شعر می‌بخشد. طول هر مصرع، چیدمان هجاهای هر مصرع، تعداد ابیات، آرایش مصرع‌ها، قافیه‌آرایی آنها و عاطفۀ انتقالی شاعر به خواننده، عوامل تعیین کنندۀ قالب ظاهری شعر است.

قالب‌های شعر سنتی فارسی

1. مثنوی: اشعار طولانی و دارای یک وزن است که هر بیت قافیۀ خاص خود را دارد. مثنوی به‌دلیل امکان نوکردن قافیه در هر بیت برای سرودن منظومه‌های بلند مناسب است. مثنوی از قالب‌های مخصوص شعر فارسی است و در همه ادوار از آن استفاده می‌شده است.
2. قصیده: شعری است دارای یک وزن و قافیه که هر دو مصرع بیت اول آن هم‌قافیه هستند.
3. غزل: اشعاری است بر یک وزن و قافیه که دو مصرع بیت اول آن هم قافیه‌اند. فرق آن با قصیده در وحدت موضوع کل غزل است.
4. مسمط: مجموعه اشعاری است مرکب از بخش‌های کوچک با مصراع‌های مساوی و هم‌وزن اما با قافیه‌های مختلف.
5. قطعه: مجموعه‌ شعری است دارای یک وزن که فقط مصراع‌های دوم آن دارای قافیه است و بیت‌ها مصرّع نیستند.
6. ترجیع‌بند و ترکیب‌بند: اشعاری هستند متشکل از چند قسمت مجزی به‌نام «بند» و بندها از لحاظ وزن و تعداد بیت با هم برابرند اما قافیۀ مستقل دارد. در ترجیع‌بند در پایان هر بند یک بیت واحد تکرار می‌شود اما در ترکیب‌بند در پایان هر بند تک‌بیت‌های مختلف با قافیه‌های متفاوت می‌آید.
7. مستزاد: شعری است که پس از هر مصراع آن جمله‌ای کوتاه و موزون می‌آید که اگر حذف شود به وزن اصلی شعر لطمه‌ای وارد نمی‌شود.
8. رباعی: شعری است دارای چهار مصراع با یک مفهوم که وزن آن «لاحول ولا قوة الا بالله» است.
9. دوبیتی: دوبیتی مانند رباعی است که دارای وزن «مفاعیلُن، مفاعیلُن، مفاعیل» است.

تأثیر شعر فارسی بر سبک زندگی

1. تولید سرمایۀ معرفتی و معنوی

از تأثیرات شعر فارسی بر سبک زندگی، تولید سرمایه‌های معرفتی و معنوی است که تبلور آن در اشعار حکمت‌آمیز و معرفت‌آموز شاعران برجسته‌ای مانند فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی و حافظ دیده می‌شود.

2. احياي فرهنگ و تمدن ايرانی و اسلامی

شعر فارسی، نقش مهمی در احیا و شکوه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی در گذشته داشته است. برای مثال، شاهنامۀ فردوسی، به‌نظر همه صاحب‌نظران، احیا‌کنندۀ زبان فارسی دانسته شده و درون‌مایۀ اصلی آن را ایران‌دوستی و آزادی‌خواهی مردم ایران تشکیل می‌دهد. همچنین، فرهنگ دینی و ملی ایران از شاهنامه تأثیر گرفته و در این کتاب تفکر شیعی، اسلامی و ایرانی به‌هم پیوند خورده و آداب و سنن ایرانی از جمله شادی مردم در عید نوروز نشان داده شده است.

3. دفاع از هویت ایرانی و اسلامی

بعد از پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان و اقبال نخبگان ایرانی به زبان عربی، زبان فارسی رو به ضعف نهاد. شعر فارسی، نمایندۀ پایداری هویت ایرانی و زبان فارسی در برابر سلطۀ خلفای اموی و عباسی بود.

4. ترویج معارف مذهبی تشیع

شعر فارسی در ایران از قرن ششم تا نهم هجری قمری، معارف و داستان‌ها و فضائل اهل‌بیت را در دل خود جای داده و از این طریق باورهای مذهبی تشیع را میان مردم ترویج کرده است. به‌نظر کارشناسان، بر خلاف نگاه عموم که حکومت صفویان را مروج شیعه در ایران می‌دانند، این شعر فارسی بوده که در ترویج و گسترش مذهب شیعه نقش اساسی داشته است.

5. ترویج حس وطن‌دوستی و آزادی‌خواهی

در دوران مشروطه که اواخر دوران شعر کهن فارسی است، ادبیات نقش مهمی در تریج حس وطن‌دوستی، آزادی‌خواهی و انقلاب مشروطه داشت. برای مثال، عارف قزوینی با سرودن تصنیف «از خون جوانان وطن لاله دمیده است» در ایجاد میهن‌دوستی، روحیۀ انقلابی و آزادی‌خواهی و تهییج مردم برای شرکت در انقلاب نقش مهمی داشت و این شعر، نماد آزادی‌خواهی ایرانیان شد.

6. مشروعیت‌بخشی به حاکمان

جامعۀ ایران از جمله جوامعي است که بيشترين انس را با ادبيات داشته است. به‌همین دلیل بيشترين «شاهان شاعر» در تاريخ جهان را نيز مي‌توان در ميان حاكمانِ ايراني يافت؛ زيرا شعر فارسی برای آنها، در ميان مردم مقبوليت ايجاد می‌کرد.

درون‌مایه‌های اصلی شعر فارسی

1. عارفانه

عرفان و تصوف، از مضمون‌های اصلی در شعر فارسی است که شاعران عارف یا عارفان شاعر، مانند سنایی غزنوی، مولانا، عطار و حافظ سروده‌اند و این مضامین، تأثیر مهمی در سبک زندگی، معنویت‌افزایی، اخلاق و رفتار روزمرۀ مردم داشته است.

2. عاشقانه

از درونمایه‌های اصلی شعر فارسی، داستان‌های عاشقانه بوده که با جامعیت و هدفمندی روایت شده است. برای مثال، عشق پاك زنانه «بيژن و منيژه»، در مقابل عشق ناپاك زنانه «سياوش و سودابه» قرار دارد و عشق پاك مردانه «ليلي و مجنون» در مقابل عشق ناپاك مردانه «خسرو و شيرين» ديده مي‌شود.

3. تاریخ و اساطیر

با توجه به قدمت تاریخی زبان فارسی، بخش مهمی از شعر فارسی را تاریخ و اساطیر ایران قدیم شکل می‌دهد. شاعران فارسی‌گوی، از گذشتۀ دور با استفاده از عناصر تاریخ و اسطوره‌ای در جهت غنابخشی به شعر فارسی، تلاش کرده‌اند. بعد از ورود اسلام و آغاز دوران جدیدی در شعر فارسی نیز شاعران با استفاده از اساطیر، به شعر فارسی تحول بخشیدند. برای مثال، فردوسی به‌عنوان احیاگر زبان فارسی، با خلق شاهنامه، اساطیر تاریخی ایران فرهنگی را جاودانه کرده است.

4. مدیحه و مرثیۀ شاهان

درون‌مایۀ بخش زیادی از شعر فارسی، مدح یا مرثیۀ پادشاهان و حاکمان است که بیشتر در قالب قصیده و مثنوی سروده شده ‌است. مدح به‌صورت معمول، معطوف به بزرگان دین، شاهان و ملازمان با نفوذ دربار می‌شود که شاعران درباری به‌خصوص در دوره‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان رواج داشت و شاعران جهت امرار معاش به آن می‌پرداخته‌اند.

5. فضای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی روز

بخش از درون‌مایه‌های شعر فارسی، به‌ویژه شعر نو را مسائل فرهنگی و فضای سیاسی و اجتماعی روز تشکیل می‌دهد. برای مثال در شعر نیمایی، اخوان و شاملو و شاعران دورۀ مشروطه مانند فرخی یزدی، عارف قزوینی و میرزادۀ عشقی، به‌فضای سیاسی و اجتماعی جامعه و استبداد و اختناق شدید واکنش نشان داده و موضع گرفته‌اند.

سبک‌های مهم شعر فارسی

سبک‌های شعر فارسی همیشه تابع دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی و انتقال مرکز ادبی از جایی به‌جایی بوده و در طول تاریخ سبک‌های متفاوتی در شعر فارسی پدید آمده است.

1. سبک خراسانی

سبک خراسانی از اواسط سدۀ سوم تا پایان سدۀ پنجم هجری در شعر فارسی و در سیستان و خراسان بزرگ رواج داشته که ویژگی مهم و عمومی آن سادگی در بیان و وضوح در معنای شعر است.

2. سبک عراقی

سبک عراقی از سدۀ هفتم تا سدۀ نهم هجری طول کشید و اغلب در عراق عجم یعنی اصفهان و دیگر نواحی مرکزی ایران مانند فارس و کرمان رواج داشت و به‌همین دلیل این سبک در دوران اخیر سبک عراقی نام گرفت. ویژگی عمومی و مهم این سبک، زیبایی در بیان و ابهام در معنی است.

3. سبک هندی

سبک هندی که از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به‌مدت صد و پنجاه سال در ایران و هند و آسیای صغیر معمول بود، در نتیجۀ انقلاب‌های اجتماعی به‌وجود آمد که ویژگی اصلی و عمومی آن، تحقق خیال در بیان و معنا است؛ یعنی شاعر به‌صورت توجهی ندارد و تمرکز اصلی وی به معنا است. این سبک در دوران صفویه رایج شد؛ زیرا با روی کار آمدن آنها و رسمی شدن مذهب شیعه، شاهان صفوی جز شعرهای مذهبی به دیگر انواع شعر درباری، عرفانی و عاشقانه بی‌توجهی کردند و این باعث شد که شعر دیگر در انحصار طبقۀ خاصی نباشد و اصناف گوناگون مردم به شعر روی آوردند

4. سبک شعر نو

در دوران معاصر و بعد از پدید آمدن شعر نو، چهار سبک گفتاری (روایت از طریق گفت‌وگو و با بیان صمیمی و عاطفی)، پنداری (برجستگی معنا در ذهن مخاطب با زبان نمادین)، رفتاری (با مضمون مطالبه‌جو و تهییجی) و دیداری (به‌تصویر کشیدن موضوع شعر با شگردهای بصری) به‌وجود آمد.

پدر شعر فارسی

در ادبیات فارسی، رودکی سمرقندی به «پدر شعر فارسی» مشهور شده است؛ رودکی در دورۀ شکوه فرهنگ و تمدن ایران قدیم در قرن چهارم هجری قمری می‌زیست و شعر فارسی را با شیوۀ جدید و مضمون‌های ابداعی سرود و نقش مؤثری در رشد و گسترش ادبیات فارسی داشت.

نمونه‌ای از شعر فارسی

نظامی گنجوی در مجموعه مخزن‌الاسرار، چنین سروده است:

ای همه هستی زتو پیدا شده		خاک ضعیف از تو توانا شده
زیرنشین عَلَمَت کاینات		ما بتو قائم چو تو قائم بذات
هستی تو صورت پیوند نی		تو بِکَس و کَس بتو مانند نی
آنچه تَغَیُّر نپذیرد توئی		وانکه نمردست و نمیرد توئی
ما همه فانی و بقا بس تراست		ملک تعالی و تقدس تراست
خاک به فرمان تو دارد سکون		قبه خضرا تو کنی بیستون
جز تو فلک را خم چوگان که داد		دیگ جسد را نمک جان که داد
چون قدمت بانک بر ابلق زند		جز تو که یارد که اناالحق زند
رفتی اگر نامدی آرام تو		طاقت عشق از کشش نام تو
تا کرمت راه جهان برگرفت		پشت زمین بار گران برگرفت
گرنه زپشت کرمت زاده بود		ناف زمین از شکم افتاده بود
عقد پرستش زتو گیرد نظام		جز به تو بر هست پرستش حرام
هر که نه گویای تو خاموش به		هر چه نه یاد تو فراموش به
ساقی شب دستکش جام تست		مرغ سحر دستخوش نام تست
پرده برانداز و برون آی فرد		گر منم آن پرده بهم در نورد
عجز فلک را به فلک وانمای		عقد جهان را ز جهان واگشای
نسخ کن این آیت ایام را		مسخ کن این صورت اجرام را
حرف زبان را به قلم بازده		وام زمین را به عدم بازده
ظلمتیان را بنه بی نور کن		جوهریان را ز عرض دور کن
کرسی شش گوشه بهم در شکن		منبر نه پایه بهم در فِکَن
حقه مه بر گل این مهره زن		سنگ زحل بر قدح زهره زن
دانه کن این عقد شب‌افروز را		پر بشکن مرغ شب و روز را
از زمی این پشته گل بر تراش		قالب یک خشت زمین گو مباش
گرد شب از جبهت گردون بریز		جبهه بیفت اخبیه گو برمخیز
تا کی ازین راه نوروزگار		پرده‌ای از راه قدیمی بیار
طرح برانداز و برون کش برون		گردن چرخ از حرکات و سکون
آب بریز آتش بیداد را		زیرتر از خاک نشان باد را
دفتر افلاک شناسان بسوز		دیده خورشید پرستان بدوز
صفر کن این برج ز طوق هلال		باز کن این پرده ز مشتی خیال
تا به تو اقرار خدایی دهند		بر عدم خویش گواهی دهند
غنچه کمر بسته که ما بنده‌ایم		گل همه تن جان که به تو زنده‌ایم
بی دیَتَست آنکه تو خون ریزیش		بی بدلست آنکه تو آویزیش
منزل شب را تو دراز آوری		روز فرو رفته تو باز آوری
گرچه کنی قهر بسی را ز ما		روی شکایت نه کسی را ز ما
روشنی عقل به جان داده‌ای		چاشنی دل به زبان داده‌ای
چرخ روش قطب ثبات از تو یافت		باغ وجود آب حیات از تو یافت
غمزه نسرین نه ز باد صباست		کز اثر خاک تواش توتیاست
پرده سوسن که مصابیح تست		جمله زبان از پی تسبیح تست
بنده نظامی که یکی گوی تست		در دو جهان خاک سر کوی تست
خاطرش از معرفت آباد کن		گردنش از دام غم آزاد کن

منابع

• ابراهیمی، رقیه، «سبک خراسانی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• ابراهیمی، رقیه، «سبک عراقی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• ابراهیمی، رقیه، «سبک هندی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «ادبيات فارسي و نسبت آن با تاريخ و فرهنگ ايران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۹۵ش.
• «انواع قالب‌های شعری»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1393ش.
• بابایی، اعظم، «ادبیات عرفانی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «داستان‌هاي عاشقانه در ادبيات كلاسيك ايران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1393ش.
• بهداروند، ارمغان، «مروری کوتاه بر کارکرد اسطوره در شعر فارسی»، پایگاه نقد شعر، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «به زبانی شعر بگو که بدانم؛ چند افسانه دربارۀ اولین شعر فارسی بعد از اسلام»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1395ش.
• «جهان ادب شیعی فارسی در قرن نهم هجری»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱ فروردین ۱۳۹۴ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «رهبر انقلاب: ویژگی ممتاز شعر فارسی تولید سرمایه‌های معرفتی و معنوی است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «رودکی»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «زندگی‌نامۀ کامل حکیم ابوالقاسم فردوسی، همسر و فرزندان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• زیرکی، مهدی، «شعر»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• سلطانی مقدم، حمیده، «مدح»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «فردوسی»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
• «فلسفه و حکمت در شعر پارسی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1395ش.
• مظفریان، علیرضا، «ویژگی‌های بنیادی سبک‌های شعر فارسی»، مجلۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ 71، پاییز و زمستان 1391ش.
• ناتل خانلری، پرویز، وزن شعر فارسی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
• «نگاهی به تاریخچۀ شعر فارسی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• نظامی، خمسه، مخزن الاسرار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 خرداد 1402ش.