عارف قزوینی

عارف قزوینی؛ شاعر آزادی‌خواه، نویسندۀ انقلابی و تصنف‌ساز مشهور ایرانی.

عارف قزوینی، ترانه‌سرا، تصنیف‌ساز و موسیقی‌دان نامدار ایرانی بود که با ترانه‌های اجتماعی و سیاسی خود نقش مهمی در آگاهی و بیداری افکار عمومی و پیروزی انقلاب مشروطه داشت. سروده‌ها و تصنیف‌های مشهور وی به‌دلیل درونمایۀ اجتماعی، پرداختن به فرهنگ و تمدن ایرانی، ایجاد حس وطن‌دوستی و شور انقلابی، تا هنوز مورد احترام مردم ایران بوده و الهام‌بخش است.

زندگی‌نامه

«میرزا ابوالقاسم»، معروف به عارف قزوینی، در 1259ش در قزوین به دنیا آمد. وی ادبیات فارسی و عربی را در زادگاه خود فراگرفت و موسیقی را نزد «میرزاصادق خرازی» آموخت. عارف قزوینی با اصرار پدر، مدتی پای منبر «میرزاحسن واعظ» از واعظان مشهور قزوین نشست و به نوحهخوانی مشغول شد، اما بلافاصله بعد از فوت پدر، نوحه‌خوانی را رها کرد. وی در ۱۲۷۷ش به تهران آمد و به‌دلیل صدای خوبی که داشت، مورد توجه شاهزادگان قاجار قرار گرفت و «مظفرالدین شاه» خواست او را جزء افراد «فراش‌خلوت‌« (فرش‌کنندۀ اتاق مخصوص پادشاه) دربار درآورد، اما وی قبول نکرد و به زادگاه خود بازگشت. عارف قزوینی قبل از اینكه به سن 20 سالگی برسد ازدواج كرد اما این وصلت با نارضایتی خانوادۀ همسر وی همراه بود؛ زیرا با تفكرات انقلابی این هنرمند موافق نبودند. او سرانجام تن به طلاق همسر خود داد و بعد از آن، هرگز ازدواج نكرد. عارف قزوینی از 18 سالگی به خوانندگی تصنیف مشغول شد.

ویژگی‌های اخلاقی

عارف قزوینی را شاعری احساساتی و زودباور توصیف کرده‌اند که با هر امیدی تا سرحد جنون پیش می‌رفت و در دوستی‌های خود حد و مرزی قایل نبود، اما با کمترین بی‌مهری و اختلافی، دوستی را بهم می‌زد و به مقابله بر می‌خواست. عارف، نقص‌های خود را در زندگی از کسی پنهان نمی‌کرد و همین بهانه به دست مخالفان وی می‌داد. عارف در نهایت آزادگی زندگی کرد و مردی غیرتمند بود. او برای مال و ثروت ارزشی قایل نبود و هرگز زیر بار منت کسی نمی‌رفت. از دروغ بیزار بود و هرچه در دل داشت، بر زبان می‌راند.

زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی

دورۀ زندگی عارف قزوینی، اوج استبداد سیاسی، فساد اجتماعی و ولنگاری فرهنگی دوران قاجار بود. در چنین شرایطی جنبش مشروطه‌خواهی شکل گرفت و عارف قزوینی که خود شاهد ستم شاه و دربار بود، از همان ابتدای زمزمه‌های انقلاب، همگام با دیگر آزادی‌خواهان و برخی روحانیان به مشروطه‌خواهی روی آورد و ذوق و استعداد خود را در خدمت آزادی و انقلاب به کار گرفت؛ از جمله، عارف بیست روز بعد از اعدام شیخ فضل‌الله نوری در ۱۳۲۷ق و در نمایشی که در خانه ظهیرالدوله به نفع قربانیان آتش‌سوزی بازار برگزار شد، غزلی سرود که مورد اقبال عمومی قرار گرفت.

جایگاه اجتماعی

الف) ادبی

1. وارد کردن مفاهیم انقلابی در ادبیات

عارف قزوینی در شمار شاعران برجستۀ عصر مشروطه است که توانست با موج نوجویی همراه شود و برای نخستین بار با جسارت هنری، مفاهیم وطن‌دوستی، آزادی سیاسی و اجتماعی و ستیز با بی‌عدالتی و واپس‌ماندگی را در شعر فارسی وارد کرد.

2. ایجاد جنبش تازه در ادبیات فارسی

عارف قزوینی در کنار دیگر شاعران دروان مشروطه به ادبیات بی‌تفاوت عصر بازگشت روح تازه بخشید و جنبشی بزرگ و گسترده را در تاریخ ادبیات فارسی پدید آورد.

3. خلق ادبیات انتقادی

عارف قزوینی در حوزۀ مضمون‌پردازی در ادبیات فارسی، از مدح شاه و درباریان به‌ستایش میهن و آزادی و تفکر انتقادی گرایید و در حوزۀ زبان نیز کهن‌گرایی، تکلف و فاضل‌نمایی را به‌فراموشی سپرد تا بتواند زبان گویای مردم باشد.

4. مردمی کردن شعر و ادبیات

عارف قزوینی با آزمون و خطای خود و جسارتی که در برخی هنجارگریزی‌های ادبی از خود نشان داد، راه را برای سرایندگان آینده هموار کرد تا بتوانند ادبیات مردمی را به آرمان‌های خود نزدیک سازند و مفاهیم اجتماعی، سیاسی و انتقادی را به‌ شیوه‌ای سنجیده‌تر و هنری در شعر خود بگنجانند.

ب) هنری

1. تصنیف‌سرایی میهنی

در زمینۀ هنر موسیقی عارف قزوینی را پیشرو و مبدع «تصنیف‌سرایی میهنی» می‌دانند. ذوق سرشار او در ملودی‌پردازی، شاهکارهایی کم‌نظیر را در تاریخ موسیقی معاصر پدید آورده که تا هنوز با گذشت چند دهه تازگی دارد. برای مثال، تصنیف او با «از خون جوانان وطن لاله دمیده»، بارها توسط خوانندگان مشهور ایران مانند محمدرضا شجریان، سالار عقیلی، علی‌رضا قربانی، عبدالله دوامی و عسگر عبدالله‌یف (در تفلیس) اجرا شده است و بعد از انقلاب مشروطه، همیشه الهام‌بخش حرکت‌های انقلابی و جریان‌های عدالت‌طلبانه بوده است.

2. برگزاری نخسین کنسرت در ایران

عارف قزوینی را از نخستین افرادی می‌دانند که در ایران کنسرت برگزار کرد و علاقه داشت که اجراهای او مردمی باشد. کنسرت‌های عارف قزوینی همیشه پر رونق و پر ازدحام بود. عارف در خصوص تصنیف و تصنیف‌سازی عقیده داشت که تصنیف نباید تحریر داشته باشد تا مردمی که صدا و تحریر ندارند، بتوانند به‌راحتی از پس اجرای آن برآیند.

فعالیت‌های سیاسی

1. مشارکت اثرگذار در انقلاب مشروطه

عارف قزوینی در ۱۲۸۲ش، هنگامی که زمزمه‌های انقلاب مشروطیت به گوش می‌رسید با غزل‌ها و تصنیف‌های خود با درون‌مایه‌های سیاسی و اجتماعی به موفقیت مشروطیت کمک کرد؛ در حالی که در آن زمان، تنها ۲۳ سال داشت.

2. نوشتن مقاله‌های انتقادی در مطبوعات

عارف قزوینی پس از «استبداد صغیر» (1287-1288ش)، در مطبوعات ایران نوشته‌های انتقادی منتشر می‌کرد. وی در تیر ۱۲۹۴ش در روزنامۀ ارشاد، ادعا کرد که دوازده‌هزار خروار غله، ظرف دو سال در انبار تقلب شده‌ و حاضر است این ادعا را با اسناد معتبر ثابت کند و اگر اثبات نتوانست، مجازات وی تیرباران باشد. این ادعای او باعث بحث‌های زیادی در مجلس شورای ملی شد تا جایی که «شیخ اسدالله محلاتی» یکی از نمایندگان مجلس از «امیرنظام قراگوزلو» وزیر اقتصاد دربارۀ ادعای عارف توضیح خواست.

3. شرکت در اعتراض‌های سیاسی

عارف قزوینی، همواره به رویدادهای سیاسی واکنش اعتراضی نشان می‌داد. برای مثال در خاکسپاری کلنل «محمدتقی پسیان» فرمانده ژاندارمری خراسان که حکومت شبه خودمختار جمهوری خراسان را تشکیل داد اما مدت کوتاهی بعد توسط قوام‌السلطنه، رضاخان و فرج‌الله خان سرکوب و اعدام شد، به عاملان این حادثه انتقاد کرد. او هنگام اعدام پسیان این شعر را سرود:

این سر که نشان سرپرستی است		امروز رها ز قید هستی است
با دیدۀ عبرتش ببینید		که‌این عاقبت وطن‌پرستی

است

آثار

1. دیوان

از عارف قزوینی یک دیوان شعر به‌جا مانده که چاپ برلین است و در آن ۱۶۴ غزل، قصیده و مثنوی وجود دارد.

2. تصنیف‌ها

عارف قزوینی حدود 28 تصنیف سروده است که تصنیف‌های‌ «از خون جوانان وطن لاله دمیده»، «دیدم صنمی، سرو قدی، روی چو ماهی»، «ای امان از فراقت امان» و «هنگام می‌فصل گل و گشت چمن شد»، از جمله تصنیف‌های ماندگار او است.

درون‌مایۀ اصلی آثار

الف) فرهنگ و تمدن ایران

در آثار و سروده‌های عارف قزوینی، فرهنگ و تمدن ايران با تمام جنبه‌هاي آن حضوري پر رنگ دارند؛ یعنی ايران با تمام ارزش‌ها و پيروزي‌ها و شكست‌های آن، همچنین جغرافیا و تاریخ، اساطیر، زبان و مذهب مردم ایران، دغدغة اصلي سروده‌ها به‌ویژه تصنیف‌ها و ترانه‌های عارف قزويني بوده است.

ب) انتقاد از وضع موجود

روح کلی سروده‌های او را انتقاد از وضع موجود شکل می‌دهد و در پشت همة اين انتقادات به دنبال يافتن ايراني بر اساس الگوهاي فرهنگ بومی بود كه ريشه در دل تاريخ ايران داشت.

ج) اهداف ملی

به باور محققان، عارف قزوینی در گزينش مؤلفه‌هاي یادشده در آثار او، اهداف ذیل را دنبال می‌کرد:

1. شناساندن بن‌مايه‌هاي ملي، مدني و ديني ايران در گذر تاريخ؛
2. نشان دادن پايبندي به فرهنگ غني ایران؛
3. تلاش در جهت حفظ هويت تاريخي؛
4. نشان دادن عظمت و اهمیت استقلال سياسي كشور.

د) وطن‌ستایی

عارف قزوینی، روحیۀ وطن‌دوستی و وطن‌ستایی را زنده و به نسل‌های بعد منتقل کرد. این در زمانی بود که روحیۀ وطن‌دوستی در ایران به‌شدت ضعیف شده بود؛ او در غزلی با مطلع و ردیف ایران می‌گوید:

به مرگ راضیم از وضع نامنظم ایران

زپا فكنده مرا سخت غصه و غم ایران

درگذشت

عارف قزوینی در دوم بهمن 1312ش دیده از جهان فروبست و در آرامگاه بوعلی سینا در همدان به خاك سپرده شد.

افتخارات

1. شاعر ملی ایران

به‌دلیل نقش برجستۀ عارف قزوینی در تحول ادبیات انتقادی و انقلابی و سرودن تصنیف‌های ماندگار و خلق آثار موسیقی میهنی، بسیاری از پژوهشگران به وی لقب شاعر ملی ایران را داده‌اند.

2. نماد هنری جنش آزادی‌خواهی

موفقیت کم‌نظیر تصنیفهای عارف در پیشبرد آرمان‌های جنبش مشروطه، گسترش روح میهن‌پرستی، آزادگی و آزادی‌خواهی در ایران، باعث شده است که وی به‌عنوان «نماد هنری جنش آزادی‌خواهی» شناخته شود.

3. جایزۀ ملی عارف

جایزه ملی عارف قزوینی، رویدادی است که به دلیل پاسداشت وی در قزوین و برای انتخاب بهترین‌های تصنیف‌سازی برگزار می‌شود.

آثار تولیدشده دربارۀ عارف قزوینی

دربارۀ شخصیت، فعالیت‌ها، اشعار، ترانه‌ها و تصنیف‌های عارف قزوینی، آثار زیادی در قالب مقاله، یادداشت، شعر و کتاب نوشته است. برای مثال می‌توان به دو عنوان کتاب «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی» توسط «هما میوانی» و «سرایندۀ رهایی ایران؛ یادنامۀ عارف قزوینی» با تلاش «مهدی به‌خیال» اشاره کرد.

نگاه‌های انتقادی به عارف

برخی، عارف قزوینی را از نظر داشتن نقاط ضعف اخلاقی و رفتاری مورد انقاد قرار داده‌اند و هوسبازی‌ها و عشق‌بازی‌های وی در جوانی را مطرح کرده‌اند. اما بعضی دیگر در دفاع از وی، صراحت لهجه، راستی، روحیۀ آزادگی و افشاگری‌های وی را علت اصلی دشمنی‌ها و تهمت‌ها علیه او می‌دانند. به‌نظر آنها، دربار قاجار، محلی برای فساد و به دام اندختن آدم‌ها بود و عارف قزوینی نیز به‌همین دلیل، همیشه از نزدیک شدن به محیط دربار دوری می‌کرد؛ چنانکه پیشنهاد فراش خلوت شدن را با واکنش تند و گفتن الفاظ رکیک، رد کرد.

منابع

• «ابوالقاسم عارف قزوینی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «بررسی تصنیف از خون جوانان وطن لاله ‌دمیده؛ با كاروان شعر و موسیقی رادیو فرهنگ»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1399ش.
• «تأثیر اتفاقات سیاسی و اجتماعی بر تصنیف‌سرایی/ عارف، شیدا و بهار اضلاع اصلی تصنیف‌سرایان نوین»، خبرگزاری ایلنا، 29 آذر 1399ش.
• «جایزۀ ملی عارف در قزوین برگزار می‌شود؛ جایی برای رقابت آهنگسازان»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قزوین، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۹۹ش.
• جمعی از نویسندگان، «خنیاگر میهن: زندگی، نقد، تحلیل و گزیدۀ اشعار عارف قزوینی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات، تاریخ بازدید: 30 اردیبشهت 1402ش.
• دلاویز، مسعود، «انعکاس ریشه‎های تمدن ایرانی در شعر عارف قزوینی»، مجلۀ پژوهش‌هاي نقد ادبي و سبك‌شناسي، شمارۀ 3، تابستان 1395ش.
• «عارف قزوینی ترانه‌سرای دوران مشروطه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ بهمن ۱۳۹۳ش.
• «عارف قزوینی؛ شاعری وطن‌پرست و سرشار از شور انقلابی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۷ش.
• «نگاهی به زندگی و آثار عارف قزوینی»، وبلاگ مجلۀ تاقچه، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «یادی از سرایندۀ از خون جوانان وطن»، مردم‌سالاری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲ بهمن ۱۳۹۷ش.