تیر
تیر، چهارمین ماه از سال خورشیدی در تقویم ایرانی.
تیر یا سرطان (فارسی دری)، ماه چهارم از سال خورشیدی و اولین ماه از فصل تابستان است.[۱] برخی تیر را سیزدهمین روز از ماه چهارم سال می‌دانند.
تیر در نجوم
برج فلکی تیرماه، برج سرطان است. این برج، چهارمین برج فلکی از دایرة البروج بوده و نماد آن خرچنگ است.
پیشینه
برخی از پژوهشگران، واژه تیر را برگرفته از واژه «تیریه» و به‌معنی «تیزرو» دانسته‌اند.[۲] در سنت زردشت، تیر را همان تیشتر می‌دانند.[۳] برخی دیگر، تیر را ایزدی ایرانی و غیرزردشتی (خدای برکت و باروری) می‌دانند که در غرب ایران پرستش می‌شد.[۴] مورخان این ایزد را با «نبو» خدای بابلی مشابه می‌دانند، زیرا نشان نبو در آسمان، عطارد بوده، دبیر الهی سرنوشت‌ها، خدای دبیران و کشاورزی و خدای دانایی و خرد نیز بوده است. در منابع اسلامی نیز برای تیر صفاتی بیان شده که با ایزد ایرانیان باستان همخوانی دارد؛ برای مثال، تیر را سیاره دبیران (اهل قلم)، دبیر فلک،[۵] فلک علم و معرفت[۶] و حامی کشاورز می‌دانند. پژوهشگران، دلیل این اشتراکات را أثرپذیری ایرانیان سمت غرب از بابلی‌ها دانسته‌اند. با حمله اسکندر به ایران، ایرانیان از فرهنگ یونانی، اثر پذیرفتند و تیر با هرمس، یعنی خدای باروری و تجارت[۷] یکی شد.[۸]
تیر در گاه‌شمار ایرانی
تیر در تقویم‌های مختلف ایرانی با اسامی متفاوتی ذکر شده است. برای مثال، در تقویم کاپادوکیه‌ای (در منطقه ترکیه امروزی که از گاه‌شمار اوستایی نو الهام گرفته) نام ماه چهارم را «تیری»، در تقویم ارمنی آن را «تری»، در تقویم سیستانی کهن «تیرکیانوا»،[۹] در تقویم خوارزمی «جیری» و در تقویم رسمی دولت ساسانی «تیشتر»[۱۰] ثبت شده است. همچنین، در تقویم یزدگردی و برخی دیگر از تقویم‌های پس از اسلام در ایران، تیر را یکی از ماه‌های پاییزی و مقارن با آبان در نظر گرفته‌اند.[۱۱]
جشن‌های تیر ماه
در ماه تیر، از دیرباز، جشن‌های مختلفی برپا می‌شده است، که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: «جشن نیلوفر» مصادف با روز ششم ماه (خرداد روز)؛[۱۲] «جشن تیرگان» مصادف با روز سیزدهم تیرماه و همزمان با روز تیر انداختن آرش؛[۱۳] «گاهنبار دوم» (میدیوشم) مصادف با 11-15ام تیر ماه که اهوره‌مزدا، پس از آفرینش آب، در این روزها درنگ کرد.[۱۴]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تیر، سایت واژه‌یاب.
- ↑ بویس، تاریخ کیش زرتشت، اوایل کار، ۱۳۷۴ش؛
بویس، هخامنشیان، ۱۳۷۵ش، ص50. - ↑ بندهش، ۱۳۶۹ش، ص۴۹ و ۱۱۶؛
گزیده‌های زادسپرم، ۱۳۶۶ش، ص9. - ↑ بویس، تاریخ کیش زرتشت، اوایل کار، ۱۳۷۴ش، ص96.
- ↑ بیرونی، الآثار الباقیة، ۱۳۸۰ش، ص۲۷۱؛
ناصرخسرو، دیوان، ۱۳۵۷ش، ص۱۰۱-۱۰۲. - ↑ شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، ۱۳۸۲ش، ص۵۸.
- ↑ Grant, Who’s Who in Classical Mithology, 2002, P173-174.
- ↑ بویس، تاریخ کیش زرتشت، پس از اسکندر گجسته، ۱۳۷۵ش، ص۴۲۰.
- ↑ بیرونی، الآثار الباقیة، ۱۳۸۰ش، ص52.
- ↑ خرده اوستا، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۴ و ۲۴۱.
- ↑ عبداللهی، تاریخِ تاریخ در ایران، ۱۳۶۶ش، ص۳۶۴؛
تقی‌زاده، بیست مقاله، ۱۳۸۱ش، ص۱۹-۲۰؛
روح‌الامینی، «جشن تیرگان، تیر ما سیزه‌شو، تیر و جشن»، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۸۴ - ↑ بیرونی، الآثار الباقیة، ۱۳۸۰ش، ص270.
- ↑ شهمردان بن ابی‌الخیر، روضة المنجمین، ۱۳۸۲ش، ص44.
- ↑ بهرامی، جشن‌های ایرانیان، ۱۳۸۲ش، ص۴۹.
منابع
- بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، توس، ۱۳۶۹ش.
- بویس، مری، تاریخ کیش زرتشت، اوایل کار، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، توس، ۱۳۷۴ش.
- بویس، مری، هخامنشیان، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، توس، ۱۳۷۵ش.
- بویس، مری و گرنر، فرانتز، تاریخ کیش زرتشت، پس از اسکندر گجسته، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران، گستره، ۱۳۷۵ش.
- بهرامی، عسکر، جشن‌های ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
- بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به‌تحقیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش.
- تقی‌زاده، حسن، بیست مقاله، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
- خرده اوستا، به‌تحقیق ابراهیم پورداود، تهران، فروهر، ۱۳۸۰ش.
- روح‌الامینی، محمود، «جشن تیرگان، تیر ما سیزه‌شو، تیر و جشن»، چیستا، س7، شماره 10، ۱۳۶۹ش.
- شهمردان بن ابی‌الخیر، روضة المنجمین، به‌تحقیق جلیل اخوان زنجانی، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۲ش.
- عبداللهی، رضا، تاریخِ تاریخ در ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۶ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1401ش.
- گزیده‌های زادسپرم، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، دانشکده علوم توانبخشی، ۱۳۶۶ش.
- ناصرخسرو، دیوان، به‌تحقیق مجتبى مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷ش.
- Grant, M. and J. Hazel, Who’s Who in Classical Mithology, London/ New York, 2002.