عطار نیشابوری

آرامگاه عطار نیشابوری

عطار نیشابوری؛ عارف بزرگ و از چهره‌های درخشان عرصۀ ادبیات فارسی.

عطار نیشابوری، از مفاخر علمی، فرهنگی و دینی ایران و از قله‌های بلند ادبیات فارسی محسوب می‌شود. شعر عرفانی و معناگرا در دنیای ادب فارسی که از سنایی غزنوی آغاز شده بود توسط عطار نیشابوری به مرحلۀ كمال رسید و در آثار جلال‌الدین مولوی بلخی اوج گرفته است. به باور صاحب‌نظران، اندیشه و آثار عطار در دنیای ماشینی و بی‌روح امروز، میانبری به سوی سبک زندگی انسانی است، روح افسردۀ انسان امروز را درمان ‌می‌کند و جویندگان راه حقیقت را به مقصد می‌رساند.

نام‌گذاری

این شاعر پر آوازۀ ایرانی با نام اصلی «محمد»، کنیۀ «ابوحامد»، لقب «فریدالدین» و تخلص «عطار» در منابع ثبت شده است. عطار نیشابوری، گاهی «فرید» را نیز به‌عنوان تخلص خود به کار برده است؛ اما شهرت اصلی او از قرن هفتم به این سو، بیشتر عطار و «عطار نیشابوری» بوده، به‌گونه‌ای که این شهرت نام و عناوین دیگر او را تحت‌الشعاع قرار داده است. به نظر محققان علت شهرت وی به عطار این بوده که او دکان «داروفروشی» (عطاری) داشته و طبابت نیز می‌کرده است.

زندگی‌نامه

عطار نیشابوری در۵۳۷ق یا 540ق در روستای «کدکن» یا «شادیاخ» نیشابور به دنیا آمد. پدر او عطار (داروفروش) بود. وی از دوران کودکی، مقدمات علوم زمان خود را آموخت و به فراگیری علوم دینی همچون تفسیر قرآن، احادیث و فقه نیز اشتغال ورزید. سپس آموزش مهارت‌های ادبی پیشرفته، دانش فلسفی و حکمت، کلام و ستاره‌شناسی را نیز آغاز کرد. عطار بعد از وفات پدر، کار عطاری را ادامه داد، اما در جوانی دچار انقلاب روحی شد که مسیر زندگی وی را به‌صورت عمیق دگرگون کرد.

خاستگاه اندیشه‌ای و تربیتی

1. تجربۀ شخصی و انقلاب درونی

یکی از خاستگاه‌های مهم تربیتی و شخصیتی عطار نیشابوری، تجربۀ معنوی و رویداد شهودی در زندگی شخصی او بوده که در ظاهر رازآلود به نظر می‌رسد؛ به نقل مورخان، روزی درویشی به مغازۀ عطار می‌رود و در راه خدا از وی چیزی می‌خواهد. بعد از تکرار خواستۀ خود، وقتی جوابی از عطار نمی‌شنود، با لحن اعتراض‌آمیز به عطار می‌گوید که هنگام مرگ چگونه دست از این دنیا بر می‌دارد. عطار جواب می‌دهد همان‌گونه که درویش از دنیا خواهد رفت، او نیز می‌رود. سپس درویش از عطار می‌پرسد که آیا می‌تواند مانند وی از دنیا برود و او پاسخ مثبت می‌دهد. بعد از آن درویش کاسۀ چوبی خود را زیر سر نهاده و با گفتن لفظ «اللّه» از دنیا می‌رود. عطار با دیدن این صحنه منقلب می‌شود و از مغازه بیرون می‌رود و روش زندگی خود را برای همیشه تغییر می‌دهد.

2. همنشینی با عرفا

عطار نیشابوری بعد از آن تجربۀ شخصی و تحول روحی، همنشینی با عارفان و سالکان راه حقیقت را اختیار کرد و به ریاضت و مجاهدت با نفس خود مشغول شد؛ به‌ویژه نزد عارف مشهور آن زمان «رکن‌الدین اَکّاف» رفت و به دست او توبه کرد. او چندین سال نزد این عارف ماند و شخصیت عرفانی و معنوی وی شکل گرفت.

3. سفرهای معناگرا

عطار مانند بسیاری از عارفان، بخشی از عمر خود را در سفرهای معنوی گذراند؛ از مکه تا ماوراءالنهر به مسافرت پرداخت و بزرگان دینی زیادی را زیارت کرد. او در این سفرها پخته شد و به کمال رسید. وی پس از آنکه جوانی خود را صرف علم‌آموزی و تجربه‌اندوزی کرده بود، در دوران پیری، مشغول سرودن و نوشتن آثار منظوم و منثور خود شد. بخش زیادی از محتوای آثار وی را تجربه‌های حاصل از این سفرهای معناگرا تشکیل می‌دهد.

مذهب

برخی از محققان با توجه به اشعار عطار دربارۀ فضیلت خلفا، ابوحنیفه و شافعی، مذهب وی را اهل سنت دانسته‌اند، اما او اشعار بسیاری در فضیلت امام علی، امام حسن و امام حسین و اهل‌بیت سروده که موجب شده است پژوهشگران بسیاری وی را شیعه بدانند. از جمله قاضی نورالله شوشتری، به‌دلیل اخلاص، ارادت و نحوۀ ستایش عطار از امام علی، وی را شیعۀ پاک و خالص معرفی کرده است.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی

نیشابور، زادگاه عطار به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و قرارداشتن در شاه‌راه خراسان بزرگ، همواره محل رویدادهای مهم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی بوده است. در زمانۀ عطار نیز این خطه از خراسان با طغیان غز‌ها (گروهی از مهاجمان غارتگر در زمان سلطان سنجر که خراسان را به تصرف آوردند) و حملۀ مغول همراه شد؛ او کشتار، درد، شکنجه‌ها، تجاوزها، خرابی‌ها و وحشت را در اطراف خود می‌دید و همین عامل به گفتۀ محققان بعد‌ها باعث مرگ‌اندیشی و درداندیشی بسیار در عطار شد. همچنین حوادث مرگبار و در آتش‌سوختن مراکز علمی در سروده‌ها و نوشته‌های وی به‌عنوان بخشی از تاریخ اجتماعی خراسان بازتاب پیدا کرده است. عطار، درمانی را كه برای جامعۀ فاجعه‌زدۀ خود تجویز کرد، عشق به وطن و ایمان به خدا بود و لذا عشق و ایمان در آثار او موج می‌زند.

جایگاه

تأثیر اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری در شكل‌دهی به عرفان اسلامی باعث شده است که وی به‌عنوان نماد فرهنگ و هنر ایرانی شناخته شود. وی در غزل و شعر فارسی از جایگاه بسیاری بالایی برخوردار است و در کنار سنایی و مولانا از قله‌های ادبیات فارسی محسوب می‌شود. او در آثار خود كوشیده است اندیشۀ عرفانی را تجلی بخشد تا چراغ راه سبک زندگی آیندگان باشد. وی یكی از حاملان بزرگ فلسفۀ اشراق نیز محسوب می‌شود و از این نظر جایگاه بلندی در تاریخ تفکر و فرهنگ ایرانی و اسلامی دارد. عطار به‌عنوان ترویج‌کنندۀ عرفان اجتماعی و معطوف به زیست‌جهان عملی مردم و آشنایی‌دادن مخاطبان با حلاج، ابراهیم ادهم و ابوسعید ابوالخیر نقش برجسته دارد. عطار نیشابوری در آثار خود، امكان زبانی جدیدی را برای انتقال مفاهیم عرفانی ارائه كرده است؛ وی اولین کسی است که عرفان را به‌معنی عمیق آن وارد ادبیات فارسی کرد و مفاهیم عرفانی را به‌صورت عملی مورد توجه قرار داد. او باور داشت که اصطلاحات و واژه‌ها بدون عمل اهمیت چندانی ندارند. غزل‌های عطار، از مصادیق مهم تكامل غزل عرفانی فارسی محسوب می‌شود. به نظر پژوهشگران در ادبیات كلاسیك بعد از «دیوان شمس تبریزی» غزلیات عطار مهم‌ترین نمونه‌های غزل عرفانی فارسی است. حتی محققان عطار را استاد مولوی خوانده و دیوان شمس مولوی را اوج و تكامل غزل‌های عطار دانسته‌اند.

سیرۀ عملی و اخلاقی

عطار نیشابوری، شاعری وارسته و بامناعت طبع بالا بود. او هرگز برای مال دنیا و کسب جایگاه سیاسی و اجتماعی، قصیده‌سرایی نکرد و بلکه رفتار قدرتمندان را همواره مورد انتقاد قرار می‌داد. او تحت تأثیر تمایلات زاهدانۀ خود به شعر و وعظ و تحقیق گرایش پیدا کرد و برخلاف بسیاری از شاعران به مجالس اشراف و حاکمان وقت علاقه‌ای نشان نداد. او خود می‌گوید: «به عمر خویش مدح کس نگفتم** دری از بهر دنیا من نسفتم». عطار چه در خلوت و چه در میان مردم، همیشه به یاد خدا و شریعت‌محور بود. زندگی پاک و سیرۀ عملی انسان‌دوستانه داشت و با همه علاقه‌ای که به عرفان داشت، انسان منزوی نبود و نسبت به جامعۀ خود احساس مسئولیت عمیقی داشت.

آثار

عطار نیشابوری آثار منظوم و منثور زیادی دارد و برخی از محققان تعداد آنها را برابر به تعداد سوره‌های قرآن؛ 114 اثر دانسته‌اند. مجموع اشعار عطار بالغ بر ۲۹۶۴۷ بیت است که آکنده از حکایات و قصص و مضامین بلند و عرفانی است. تنها در مصیبتنامه، اسرارنامه و منطق الطیر ۸۹۷ حکایت جذاب و آموزنده وجود دارد. بسیاری از مضامین سروده‌های عطار از قرآن و حدیث سرچشمه می‌گیرد. از جمله مهم‌ترین آثار وی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. تذکرة الاولیاء

این کتاب شامل حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی بوده که از «امام جعفر صادق»، امام ششم شیعیان، آغاز می‌شود و عطار سخنان و کرامات بسیاری از آن امام نقل کرده است. این کتاب در طول تاریخ مورد اقبال مخاطبان و بسیار اثرگذار بوده است.

2. دیوان اشعار

دیوان عطار شامل بیشترین غزلیات عاشقانه و عارفانه و همچنین قصاید و ترجیع‌بندهای عطار است.

3. منطق الطیر

این کتاب که به «مقامات طیور» نیز شهرت دارد، از شاهکار ماندگار زبان و ادب فارسی و مورد توجه شعرای بزرگ ایران و جهان است.

4. مظهر العجایب

مثنوی مظهر العجایب را عطار در شأن انسان کامل نوشته و مصداق آن را امام علی قرار داده است. از نظر عطار این کتاب بهترین و ارزشمند‌ترین اثر وی محسوب می‌شود.

5. هفت وادی عرفان

عطار در این کتاب، هفت وادی (مرحله) عرفان را به این ترتیب شرح می دهد: وادی طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فنا.

6. آثار دیگر

عطار چند اثر معروف دیگر نیز دارد که که قابل استفاده برای عوام و خواص است. مانند: مصیبت‌نامه، الهی‌نامه، اسرارنامه، مختارنامه، خسرونامه، دیوان غزلیات و قصاید، جواهرنامه و شرح القلب.

ویژگی آثار

کلام عطار در آثار منظوم او بسیار لطیف، گیرا، سبک، ساده و از الفاظ نامأنوس خالی است و بیان گرم، شیرین و اثرگذار دارد. به نظر پژوهشگران سادگی گفتار او وقتی با سوز دل عرفانی همراه می‌شود، بسیار تأثیرگذار است. عطار در مثنوی منطق‌الطیر با بیان رموز عرفان، سالك این راه را قدم‌به‌قدم تا مقصود همراهی می‌کند. وی در سرودن غزل‌های عرفانی بسیار توانا است و اندیشۀ ژرف او به بهترین شكل در این اشعار نمود یافته است. وی برای بیان مقصود خود از تمثیلات و حكایت‌های كه حیوانات قهرمان آن هستند، بهره جسته است. محققان مثنوی منطق‌الطیر را از مهم‌ترین آثار در ادب فارسی می‌دانند. عرفان معتدل، میل به شریعت و ساختار نمادین شعرها، از دیگر ویژگی‌های شعری این شاعر بلندآوازه ایرانی محسوب می‌شود.

اثرگذاری‌ها

الف) ادبیات

1. عطار در معرفی فرهنگ و اندیشۀ اسلامی و ایرانی به جهان اثرگذار بوده و آثار ادبی او به تاریخ، فرهنگ و زندگی اجتماعی ایران و جهان معنویت بخشیده است؛
2. عطار نیشابوری در ارتقای شعر و ادب فارسی، اثرگذار بوده و به نظر محققان تحول و پیشرفت شعر عرفانی وامدار عطار است.
3. به نظر پژوهشگران کتاب «تذكره الاولیاء» عطار منبعی ارزشمند و غنی به شمار می‌رود كه بر پیشرفت ادبیات عرفانی بسیار تأثیر گذاشته است. سخن اصلی عطار در شعرهای او برپایه یافته‌های او در زمینه عرفان محسوب می‌شود.
4. . تمامی شاعران هم‌دوره و بعد از وی، در سبك عراقی از شعرهای عطار الهام گرفته‌اند.
5. حکایات و تمثیل‌های عرفانی عطار با پذیرش مخاطبان در تمام دوره‌ها روبه‌رو بوده است و حتی امروزه نیز در تلطیف زندگی روزمره و اشراب معنوی روابط اجتماعی اثرگذار است.
6. ادبیات تعلیمی عطار در سال‌های اخیر برای کودکان در قالب قصه‌های کودک و نوجوان بازنویسی شده است. برای مثال چاپ پنجاه‌ونهم قصه‌های برگزیده ا‌ز آثار عطار در مجموعۀ «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب»، اثر مهدی آذریزدی در 1395ش منتشر شده است.

ب) هنر

1. نوشته‌ها و افکار عطار در عرصۀ هنر نیز در داخل و خارج از ایران اثرگذار بوده و آثار هنری زیای در ارتباط با آثار او خلق شده است. برای مثال مهم‌ترین نمایشنامۀ اقتباسی از منطق الطیر عطار در غرب توسط «ژان کلود کریر» فرانسوی نوشته شده و کارگردانان مشهوری چون «پیتر بروک» آن را به اجرا درآورده‌اند.
2. هنر ایران نیز همواره از آثار عطار اقتباس کرده و برای مثال روایت‌های زیادی از منطق الطیر و تذکرة الاولیاء دستمایۀ خلق آثار با شکوهی در سفال‌گری، پارچه‌بافی، سنگ‌تراشی، فرش و نگارگری قرار گرفته است.
3. در بین حکایات مختلف کتاب منطق الطیر، «روایت شیخ صنعان» بیش از بقیه مورد توجه قرار گرفته و در نسخه‌های مصور بیش از همه تصویر‌سازی شده است. این قصه که بلندترین قصۀ کتاب منطق الطیر است، به‌دلیل ظرفیت‌های بصری و روایی که دارد، در هنرهای مختلف مورد اقتباس قرار گرفته و در سفالینه‌های منقوش گذشته تا نمایشنامه‌ها و نقاشی‌های معاصر به تصویر درآمده است.
4. یکی از هنرمندان برجسته‌ای که در دورۀ معاصر با الهام از مفاهیم و آثار عطار نیشابوری به خلق اثر پرداخته است، استاد محمود فرشچیان، هنرمند نگارگر ایرانی است که دو اثر خود یعنی «شیخ صنعان و دختر ترسا» و نیز تابلو «سیمرغ» را با بهره گرفتن از کتاب منطق‌الطیر خلق کرده است.
5. غزل‌های عطار در هنر موسیقی اصیل ایرانی بازتاب پیدا کرده و اثرگذار بوده است. به‌عنوان مثال یکی از مشهورترینِ آنها غزلی است که به گوش بسیاری از ایران امروز آشنا بوده و علی‌رضا افتخاری آن را با همراهی سه‌تار «جلال‌ ذوالفنون» به زیبایی خوانده است:

«ای دل اگر عاشقی، در پِی دلدار باش**بر در دل روز و شب منتظر یار باش»

نظر دیگران

دربارۀ عظمت و جایگاه عطار، بزرگان ادب با زبان شعر و نثر اظهار نظر کردهاند. برای مثال:

1. صائب تبریزی

مستان ز فیل مست محابا نمی‌کنند		زور فلک به مردم هشیار می‌رسد
خواهد رسید رتبه صائب به مولوی		مولوی به رتبه عطار می‌رسد

2. سیف فرغانی

دی زاهد وعابد بدم وعاشقم امروز		آن شد که کهن بود کنون خلق جدیدم
سیفم که بریدم زهمه نسبت خود لیک		در گفتن طامات چو عطار فریدم

3. فیض کاشانی

کشف اسرار حقایق را بقدر فهم خود		هرکسی در پردۀ اشعار می‌گوید سخن
گاه مولانا و گه عطار و گاهی مغربی		گه ز شوقش قاسم انوار می‌گوید سخن

4. مولانا

من آن مولای رومی ام که از کِلکَم شَکِر ریزد		و لیکن در سخن گفتن غلام شیخ عطارم
عطار روح و سنایی دو چشم او		ما از پی سنایی و عطار می‌رویم
هفت شهر عشق را عطار گشت		ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم

5. شیخ محمود شبستری

مرا از شاعری خود عار ناید که در صد قرن چون عطار ناید اگرچه زین نمط صد عالم اسرار بود یک شمه از دکان عطار

6. شفیعی كدكنی

به نظر شفیعی كدكنی شعر عرفانی به یك اعتبار با سنایی آغاز می‌شود و درعطار به مرحلۀ كمال می‌رسد و اوج خود را در آثار جلال‌الدین مولوی می‌یابد.

7. محمود صلاحی

محمود صلاحی می‌نویسد که ارادت عطار به ائمه شیعه تا آن جا است كه «تذكره الاولیای» خود را به سبب تبرك با ذكر مقامات و كرامات امام جعفر صادق آغاز کرده و در بخش نود و هفتم با ذكر مقامات و كرامات امام محمد باقر پایان می‌بخشد.

درگذشت

به باور برخی از محققان عطار در سال ۶۱۸ق در حملۀ مغول‌ها شهید شده است، اما برخی دیگر معتقدند که وی در سال ۶۲۷ق به صورت عادی درگذشته است.

یادبودها و بزرگداشت‌ها

1. آرامگاه

جهت یادبود و بزرگداشت مقام و شخصیت عطار، آرامگاه باشکوهی در دورۀ تیموری توسط «امیر علی‌شیر نوایی» بر روی قبر وی ساخته شده که هر ساله پذیرای علاقمندان به ادب و فرهنگ ایرانی است و از جاذبه‌های گردشگری مذهبی محسوب می‌شود.

2. روز ملی

به‌دلیل آوازۀ بلند عطار در ادبیات کلاسیک ایران و جهان، 25 فروردین ماه در تقویم رسمی ایران «روز ملی عطار» نام‌گذاری شده است و هر ساله در این روز از مقام عرفانی، وی تجلیل به عمل می‌آید. پژوهشگران تجلیل از عطار در این روز را تجلیل از حکمت و عرفان می‌داند. گلباران آرامگاه عطار، ارائه پژوهش‌هایی دربارۀ این شاعر، نمایشگاه کتاب و خوشنویسی و شب شعر از جمله برنامه‌هایی است که در این روز برگزارمی‌شود. همچنین هنر نمایشی تئاتر هفت شهر عشق، تئاتر خياباني نقل‌هاي عطار، كارگاه آزاد خوانش غزليات عطار و نمايشنامۀ «سي مرغ تا سيمرغ» در جوار آرامگاه اين عارف بزرگ برگزار می‌شود.

3. ثبت در لیست مشاهیر جهانی

نام عطار نیشابوری و ابونصر فارابی در سال ۲۰۲۱م به‌عنوان مشاهیر جهانی در لیست بزرگداشت سازمان بین‌المللی یونسکو ثبت شده است.

4. تندیس و سردیس

به‌دلیل محبوبیت، شهرت، اثرگذاری و هویت‌بخشی عطار نیشابوری به فرهنگ و ادبیات فارسی، مجسمه‌ها و سردیس‌های بسیار از وی ساخته شده و در برخی شهرهای بزرگ ایران از جمله زادگاه وی و نیز در کشور ارمنستان و تاجیکستان نصب شده است.

5. نام‌گذاری‌ها

در سراسر کشور اماکن مختلف مانند فرهنگسرا، مدرسه، خیابان، میدان و کوچه به نام عطار نام‌گذاری شده است.

ترجمه و تصحیح آثار عطار در غرب

خاورشناسان اروپایی از نیمۀ دوم سدة هجدهم میلادی به ترجمه و تصحیح آثار عطار پرداختند. آلمان‌ها نخستین مترجمان آثار عطار بودند؛ اما فرانسویان نقش مهم‌تری در معرفی عطار به غرب داشتند. برگردان فرانسوی پندنامه که «سیلوستر دوساسی» در سال 1787م انجام داد و ترجمۀ او از منطق‌الطیر در میان اروپاییان شهرت بسیار پیدا کرد. شناخت انگلیسی‌ها از عطار در نیمۀ اول قرن نوزدهم در سال 1889م آغاز شد؛ زمانی که جرالد ترجمۀ منطق‌الطیر با عنوان «کنگاشستان پرندگان» را منتشر کرد. از میان 50 ترجمه، اقتباس، نمایشنامه و پژوهش که در اروپا به چاپ رسیده است، 46 درصد سهم فرانسویان، 36 درصد سهم انگلیسی‌ها و 18 درصد سهم آلمان‌ها بوده است. فرانسویان نسبت‌ به سایر کشورها بیشتر تحت تأثیر آثار عطار قرار گرفته‌اند.

عطار پژوهشی

پژوهشگران به‌نام و برجستۀ ایرانی مانند بدیع‌الزمان فروزانفر، سعید نفیسی، عبدالحسین زرین‌کوب، تقی پورنامداریان و محمدرضا شفیعی‌کدکنی‌ و از پژوهش‌گران غیر ایرانی هامر پورگشتال، مارگارت اسمیت، دیک دیویس، فریتس مایر، هلموت ریتر و لئونارد لوئیزن و دربارۀ جایگاه، اهیمت و آثار عطار نیشابوری پژوهش کرده‌اند.

نمونه شعر

زندۀ عشق تو آب زندگانی کی خورد

زندۀ عشق تو آب زندگانی کی خورد		عاشق رویت غم جان و جوانی کی خورد
هر که خورد از جام دولت درد دردت قطره‌ای		تا که جان دارد شراب شادمانی کی خورد
جان چو باقی شد ز خورشید جمالت تا ابد		ذره‌ای اندوه این زندان فانی کی خورد
گر فصیح عالمی باشد به پیش عشق تو		تا نه لال آید زلال جاودانی کی خورد
دل که عشقت یافت بیرون آمد از بار دو کون		هر که سلطان شد قفای پاسبانی کی خورد
هر کسی گوید شرابی خورده‌ام از دست دوست		پادشه با هر گدایی دوستگانی کی خورد
جان ما چون نوش‌داروی یقین عشق خورد		با یقین عشق ز هر بد گمانی کی خورد
چون دل عطار در عشقت غم صد جان نخورد		پس غم این تنگ جای استخوانی کی خورد

منابع

• «افزایش توجه داخلی و خارجی به آثار عطار باعث خوشنودی است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
• «اندیشه عطار و تأثیر فراگیر بر ادبیات و هنر»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی، واحد هنرهای اسلامی و ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۹ش.
• «اندیشه و آثار عطار نیشابوری؛ میان‌بری به سوی آسمان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
• استعلامی، محمد، مقدمه بر تذکرة الاولیاء عطار نیشابوری، تهران، زوار، ۱۳۶۰ش.
• دولتشاهی، امیرحسین، «دربارۀ عطار نیشابوری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: فروردین ۱۳۹۹ش.
• بادکوبه‌ای هزاوه‌ای، مصطفی، زندگی شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، شرکت توسعۀ کتابخانه‌های ایران، ۱۳۷۲ش.
• جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، با تحقیق و تصحیح ولیام ناسولیس، کلکته، مطبعۀ لیسی، ۱۸۵۸م.
• حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین، توحید علمی و عینی، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۱۷ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• ذبیحی، آزاده و آذر، اسماعیل، «تأثیرپذیری اروپا از آثار و اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری»، مجلۀ پژوهشنامۀ زبان و ادب پارسی، دورۀ 12، شمارۀ 4، اسفند 1397ش.
• «رونمایی از مجسمۀ عطار نیشابوری در مشهد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۴۰۰ش.
• زرینکوب، عبدالحسین، صدای بال سیمرغ، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۹ش.
• «سردیس عطار نیشابوری در ارمنستان رونمایی شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲ تیر ۱۳۸۷ش.
• شجیعی، پوران، مسافر سرگشته، تهران، سیمای دانش، ۱۳۷۸ش.
• شمس‌نیا، محمدامین و دیگران، «اخلاق نوع‌دوستی در آثار عطار نیشابوری»، مجلۀ اخلاق در علوم و فناوری، سال هفدهم، شمارۀ 2، تابستان 1401ش.
• صائب تبریزی، دیوان اشعار، غزلیات»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 مهر 1402ش.
• «عطار از شاعری تا عارفی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۳۹۴ش.
• «عطار؛ شاعری تأثیرگذار و عارفی نوآور»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۳۹۶ش.
• «عطار شاعر و عارفی پر آوازه در ادبیات فارسی ایران»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ مطلب: ۲۵ فروردين ۱۴۰۱ش.
• «عطار نیشابوری از سرآمدان ادبیات نمادین»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۵ش.
• عطار نیشابوری، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، کاشانی، فیض، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 مهر 1402ش.
• عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، با تحقیق و تصحیح نیکلسون، انگلیس، لیدن، ۱۹۰۵م.
• عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، به قلم میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی، بهزاد، ۱۳۷۶ش.
• عطار نیشابوری، فریدالدین، دیوان عطار، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
• عطار نیشابوری، فریدالدین، مصیبت‌نامه، تصحیح دکتر نورانی وصال، تهران، زوار، ۱۳۸۳ش.
• «عطار نيشابوري، فيلسوف و شاعري حقيقت‌جو»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ فروردین ۱۳۹۱ش.
• «عطار و فارابی، ثبت جهانی یونسکو می‌شوند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۳۹۸ش.
• فاضل، قادر، فرهنگ موضوعی ادب فارسی (مصیبت‌نامه و مظهر العجایب) عطار نیشابوری، تهران، طلایه، ۱۳۷۴ش.
• فرغانی، سیف، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 مهر 1402ش.
• فروزانفر، بدیع الزمان، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران، زوار، ۱۳۸۹ش.
• قهردار، داوود، «آرامگاه عطار نیشابوری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ آذر ۱۳۹۸ش.
• کاشانی، فیض، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 7 مهر 1402ش.
• «لزوم توجه بیشتر به عطار پژوهی»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فروردین ۱۳۹۵ش.
• «منطق الطیر عطار؛ شاهکار ماندگار زبان و ادب فارسی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1401ش.
• مونسان، علی‌اصغر، «روز بزرگداشت عطار، گرامي‌داشت حمكت و عرفان است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۸ش.
• نفیسی، سعید، زندگی‌نامۀ عطار، تهران، اقبال، ۱۳۸۴ش.
• «نقش عطار در رواج عرفان تمثيلي بي بديل است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ فروردین ۱۳۹۷ش.
• همایی، جلال‌الدین، مولوی‌نامه، مولوی چه می‌گوید، تهران، هما، ۱۳۸۵ش.
• یثربی، سید‌یحیی، «جایگاه عطار در ادبیات عرفانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 قروردین 1395ش.