شمس تبریزی

شمس تبریزی، عارف بزرگ ایرانی در قرن ششم هجری.

شمس تبریزی، عارف و اندیشمند شناخته‌شده در فرهنگ ایرانی و اسلامی است. او با آگاهی از دانش‌های تفسیر قرآن، فقه، حدیث، کلام و فلسفه، معنویت را تنها راه دست‌یابی به مراتب انسانی و اصلاح اخلاق می‌دانست و معتقد بود که برای دریافت علوم باطنی باید نفس را تزکیه کرد.

نام‌گذاری

نام اصلی این عارف مسلمان، «محمد» است که در منابع با عنوان «محمد بن علی بن ملک‌داد تبریزی» یاد می‌شود. وی با لقب «شمس‌الدین» یا «شمس تبریزی» نیز شهرت دارد.

تولد

شمس تبریزی در سال ۵۸۲ق در شهر «تبریز» به دنیا آمد. شغل پدر وی پارچه‌فروشی در شهر تبریز بود. وی پدر خود را فردی «نیک‌مرد» توصیف کرده است. شمس تبریزی از کودکی دیدگاههای عرفانی داشت که برای خانوادۀ او قابل درک نبود.

تحصیل

شمس تبریزی، مردی با تحصیلات زیاد و در مطالعۀ فقه اسلامی مسلط بود. استاد معنوی وی را «شیخ ابوبکر زنبیل‌باف تبریزی» دانسته‌اند که در تکوین شخصیت عرفانی شمس، نقش زیادی داشته است. وی همچنین نزد «بابا کمال‌الدین جُندی» تحصیل کرده و به گفتۀ مولانا، شمس تبریزی، دانش عمیقی از الهیات، فلسفه، منطق، کیمیاگری (شیمی) و نجوم داشت اما دانش خود را از دید همسالان پنهان می‌کرد. پسر مولانا «سلطان ولد» در نوشته‌های خود از شمس تبریزی، به‌عنوان مردی دانشمند، خردمند و سخنور یاد کرده است.

آموزگاری قرآن

شمس تبریزی با استفاده از مهارت‌های خواندن قرآن، به کودکان درس می‌داد. او حتی روشی برای آموزش کل قرآن در سه‌ماه را به‌کار می‌گرفت.

سفرها

شمس تبریزی بیشتر عمر خود را در سیر و سیاحت گذراند و به‌همین دلیل، بسیاری او را «پرنده» خطاب کرده‌اند. وی در جست‌وجوی یادگیری معنوی در سراسر خاورمیانه از جمله بغداد، حلب، دمشق، قیصری، آکسارای، سیواس، ارزروم و ارزنجان سفر کرده است. او در سفرها هویت خود را پنهان و خود را به‌عنوان فروشندۀ دوره‌گرد معرفی می‌کرد. شمس تبریزی مانند بازرگانان در مسافرخانه‌ها اقامت می‌کرد و در اقامتگاه‌های صوفیانه نمی‌رفت.

دیدار با مولانا

شمس تبریزی در تاریخ ۲۶ جمادی‌الثانی ۶۴۲ق به دیدار «مولانا جلال‌الدین بلخی» در شهر قونیۀ ترکیه رفت. مولانا قبل از دیدار با شمس، از عالمان عادی بود که در چهار مدرسۀ مشهور قونیه درس فقه می‌داد و از احترام زیادی برخوردار بود، اما بعد از دیدار و گفت‌وگو با شمس، دگرگون شد و درس و منبر را رها کرد و به موسیقی و رقص سماع روی آورد. مردم قونیه که چهرۀ علمی و دینی مولانا را دیده بودند، با تغییر احوال او در اثر ارتباط با شمس تبریزی، ناراحت شدند. شمس حتی بر دخترخواندۀ مولانا، به نام «کیمیا خاتون» اثر گذاشت و او را دگرگون کرد. مولانا به‌دلیل علاقۀ کیمیا خاتون به شمس تبریزی، آن دو را به عقد یکدیگر درآورد. در آن زمان کیمیا خاتون، ۲۵ سال داشت و شمس تبریزی ۶۰ ساله بود.

شمس تبریزی و آثار مولانا

مولانا پیش از دیدار با شمس، یک اثر به‌نام «مجالس سبعه» داشت اما بعد از ملاقات با شمس و تحول عمیق فکری و شخصیتی، «دیوان شمس» و «مثنوی معنوی» را سرود و «فیه‌ ما فیه» را نوشت. شمس، در تولید آثار و استمرار عرفان اسلامی از طریق مولانا نقش اساسی داشته است.

سیرۀ عملی و اخلاقی

شمس تبریزی، طبع بلند، روح متعالی و جست‌وجوگر داشت. به‌همین دلیل، بیشتر اهل سفر و مهاجرت بود تا با افراد متفاوت تعامل داشته باشد و از آنها بیشتر بیاموزد. شمس به ‌منزلت خود آگاهی کامل داشت و اگر کسی او را مسخره می‌کرد، به دل نمی‌گرفت. او هر جا که درس می‌آموخت، از گرفتن مزد پرهیز می‌کرد. وی حتی از کار بدنی دریغ نمی‌ورزید ودر سفرهای طولانی خود سبد و کمربند شلوار می‌بافت، کار ساختمانی انجام می‌داد و از این طریق امرار معاش می‌کرد.

اندیشه

1. چیستی حقیقت

شمس تبریزی، «حقيقت» را نور واحد می‌دانست که در هرجایی به‌صور گوناگون، تجلی می‌یابد. از اين رو، وی تعصب مذهبی و نزاع بين فرقه‌های مختلف را کاری نادرست می‌دانست. از ديدگاه او، بين اصل اديان و فرق اسلامی تباين ذاتی وجود ندارد و اين سطحی‌نگری مردمان است که باعث نزاع‌های مذهبی می‌شود. این رویکرد سبب شده بود که وی با پيروان ساير اديان و مذاهب و گروه‌های مختلف جامعه حتی آنان که عقايد مخالف او داشتند با مدارا و احترام رفتار کند.

2. خداوند سرچشمۀ عشق عرفانی

شمس، وجود خداوند را سرچشمۀ‌ عشق می‌دانست و معتقد بود که بدون کشش و عنایت خداوند نمی‌توان به او عشق ورزید. از آن‌جا که مبدأ عشق خداوند است، بنابراین گوهر عشق قدیم و انسان حادث (مخلوق) است اما همین حادث به‌ برکت عشق می‌تواند از آلودگی‌های حسی برهد و موفق به‌دیدن حق شود.

3. انسان هدف آفرینش

شمس انسان را هدف آفرینش می‌دانست ومعتقد بود که موجودات دیگر برای خدمت به او آفریده شده‌اند. وی همۀ انسان‌ها را بی‌هیچ تفاوتی دارای بالاترین ظرفیت‌های وجودی می‌دانست و تأکید داشت که مهم‌ترین شرط رسیدن به کمالات، آگاهی انسان از مرتبۀ خود و تلاش دائمی در تزکیۀ نفس است. شمس مقام انسان را چنان بزرگ می‌داشت که به‌نظر او «ایام» از وجود انسان‌ها مبارک می‌شوند.

آثار

از شمس تبریزی «مقالات» بسیاری به‌جا مانده که شامل پرسش و پاسخ‌های میان وی و مولانا یا مریدان و منکران او است. این نوشته‌ها از ۶۴۲ق تا ۶۴5ق بر زبان شمس تبریزی جاری شده و توسط مریدان مولانا به‌صورت یادداشت‌های پراکنده جمع‌آوری شده است. همچنین مجموعه‌ای از معارف و گزیده‌های اقوال شمس را «شمس‌الدین احمد افلاکی» در «مناقب العارفین» نقل کرده است.

شمس از نگاه مولانا

مولانا، شمس تبریزی را «خسرو اعظم»، «خداوند خداوندان اسرار»، «سلطان سلطانان جان»، «نور مطلق»، «جان‌ جان جان»، «شمع نه فلک»، «بحر رحمت»، «مفخر آفاق»، «خورشید لطف»، «روح مصور» و «بخت مکرر» خوانده است.

درگذشت

درگذشت شمس تبریزی را ۶۴۵ق دانسته‌اند اما در چگونگی وفات وی، اختلاف نظر است؛ برخی معتقدند که شمس توسط سلطان ولد، پسر بزرگ مولانا کشته شده است. بعضی دیگر براین باورند که وی قونیه را ترک کرد و دیگر بازنگشت. بنابر قول سوم، شمس تبریزی از نظرها غائب شده است و بنابر قول چهارم، شمس تبریزی به‌صورت درویش ناشناس به خوی رفت و مدتی را در آنجا ماند و مریدانی در این شهر اطراف او را گرفتند. به‌گفتۀ برخی منابع، شمس در شهر خوی به ‌مرگ طبیعی از دنیا رفته است.

یادبود

1. آرامگاه

آرامگاه شمس تبریزی، در سال‌های اخیر، پس از انجام مطالعات تاريخي، بررسي اسناد و منابع معتبر موجود توسط كارشناسان و تاريخ‌پژوهان در تبريز شناسايي شده است و در حال‌حاضر از مکان‌های گردشگری و زیارتی خوی به‌شمار می‌رود.

2. روز بزرگداشت

هفتم مهر در تقویم رسمی ایران، بر اساس مصوبۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی و به‌دلیل تأثیرگذاری شمس تبریزی در فرهنگ و تاریخ ایران، به‌عنوان «روز بزرگداشت شمس» نام‌گذاری شد.

3. مسجد و مقبرۀ شمس در قونیه

جهت یادبود شمس تبریزی، در قرن سیزدهم هجری، مسجدی در شهر قونیه ساخته شده است که یک سقف ساده دارد و با یک سقف مخروطی از خارج، پوشیده شده است. در داخل مسجد، مقبره‌ای برای شمس تبریزی ساخته‌اند که به‌ شکل یک ایوان با طاقی از چوب بورسا دیده می‌شود.

4. فیلم سینمایی

دربارۀ بخشی از زندگی شمس تبریزی و مولانا، فیلم سینمایی «مست عشق»، محصول مشترک ایران و ترکیه، به کارگردانی «حسن فتحی» در حال ساخت است.

6. تئاتر

نمایش (تئاتر) «بازار عاشقان» به‌ نویسندگی «محمد ابراهیمیان» و کارگردانی «هادی مرزبان» با مضمونی عارفانه از داستان شمس و مولانا در تهران به روی صحنه رفته است.

منابع

• آذرنیوش، زهرا، «شمس تبریزی کیست، زندگی‌نامه، آثار و ارتباط با مولانا»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: ۱۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «آشنایی با زندگی‌نامۀ شمس تبریزی»، وب‌سایت معاونت علمی و دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی تهران، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1400ش.
• احمدی، مهدی، «شمس تبریزی؛ عارف و اندیشمندی سترگ در فرهنگ ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت بانک مقالات ایران، تاریخ بازدید: 20 اسفند 1401ش.
• «پیام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به هفتمین جشنوارۀ شمس تبریزی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آبان ۱۴۰۰ش.
• «درس‌گفتارهایی دربارۀ شمس تبریزی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 20 اسفند 1401ش.
• «ديدگاه شمس تبريزي؛ رهيافت انسان براي رسيدن به ذات احديت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۹۶ش.
• «سال‌روز دیدار تاریخی شمس تبریزی با مولانا گرامی داشته شد»، وب‌سایت ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی، تاریخ درج مطلب: ۹ آذر ۱۳۹۴ش.
• «شمس تبریزی کیست؟ زندگی‌نامه، آثار و اشعار»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۳۹۹ش.
• «شمس تبریزی؛ عارف و اندیشمندی سترگ در فرهنگ ایرانی- اسلامی»، دین آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۹۹ش.
• «كشف آرامگاه شمس تبريزي در تبريز»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1387ش.
• «مدارای عرفانی در اندیشه و رفتار شمس تبریزی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1399ش.
• «موانع پخش فیلم مست عشق ساختۀ حسن فتحی برطرف شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ش.
• «نگاهی به زندگی شمس تبریزی، عارف پرآوازه و استاد مولانا»، هنر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1401ش.
• «نگاهی نو به سلوک فکری و اندیشه‌های شمس تبریزی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ مهر ۱۳۹۸ش.