سنایی

نگاره‌ای از سنایی غزنویی

سنایی، عارف و شاعر مشهور زبان فارسی.

سنایی، شاعر مشهور و عارف بلندرتبۀ قرن ششم هجری و از استادان مسلم شعر فارسی است که در علوم دیگر نیز مهارت داشت. سنایی با وارد کردن درون‌مایه‌های عرفانی، اخلاقی و اجتماعی در شعر، این هنر را در خدمت دین و مردم قرار داد.

زندگی‌نامه

حکیم، ابوالمجد، مَجدُود بن آدم سنایی، در نیمۀ دوم قرن پنجم هجری، در شهر غزنی به دنیا آمد. سنایی چند سالی از دوران جوانی را در شهرهای بلخ، سرخس، هرات و نیشابور گذراند. او، زمانی ‌که در بلخ بود به زیارت کعبه رفت. بعد از سفر مکه، مدتی در بلخ ماند، در سال ۵03ش به غزنی بازگشت و یکی از بزرگان غزنین به ‌نام «خواجه عمید احمد بن مسعود» به او خانه‌ای بخشید. سنایی تا پایان عمر در غزنی، در انزوای اجتماعی به سر برد و مثنوی حدیقةالحقیقه را نوشت.

گرایش مذهبی

در گرایش مذهبی سنایی غزنوی، اختلاف نظر وجود دارد؛ بعضی با استناد به اشعار او در مدح اهل‌بیت، توصیف امام علی به «مدینة ‌العلم» و لازم دانستن اعتقاد به مذهب جعفری، او را شیعه می‌دانند؛ اما برخی دیگر معتقدند که سنایی در کتاب «حدیقة‌الحقیقة»، دیدگاهی وحدت‌گرایانه داشته و به ستایش از پیامبر اسلام، خلفای سه‌گانه، امام علی، امام حسن، امام حسین، ابوحنیفه و شافعی می‌پردازد که اظهار نظر دربارۀ مذهب او را مشکل می‌سازد. همچنین، سنایی غزنوی، اولین شاعر بزرگ اهل تصوف است.

عوامل مؤثر بر شخصیت و تحول سنایی

سفرهای متعدد و معاشرت با حکیمان، عارفان، مشایخ اهل تصوف و افراد مُهَذّب در بلخ، سرخس، مرو و زیارت مکه از عوامل مهم رشد شخصیت، تغییر و تحول فکری و معنوی سنایی است. همچنین، سنایى مدت‌ها در مرو و هرات، شاگرد و پیرو یکی از بزرگان اهل تصوف، به‌نام «شیخ ابویوسف یعقوب همدانى»، بوده و از این استاد، تأثیر زیادی پذیرفته است.

مهارت‌ها

سنایی غزنوی، در علوم ادبی، تفسیر،‌ حدیث، فقه، حکمت، عرفان، منطق، کلام، تاریخ،‌ طب و نجوم ماهر بود.

بنیانگذار شعر عرفانی

اکثر صاحب‌نظران، سنایی را پایه‌گذار شعر عرفانی می‌دانند. کاری که او آغاز کرد، توسط عطار نیشابوری تداوم یافت و در شعر جلال‌الدین محمد بلخی به اوج خود رسید.

دیدگاه سنایی

سنایی در بیان مرتبۀ انسان کامل، از پیامبران الهی و نقش آنها در هدایت بشر به‌سوی معرفت الهی بسیار سخن گفته و راه رسیدن به مقصد نهایی را در پیروی از آنها می‌داند. انسان کامل از دیدگاه سنایی با ویژگی‌های انسان کامل در عرفان اسلامی، مطابقت کامل دارد.

دیدگاه‌ مولانا دربارۀ سنایی

مولانا جلال‌الدین بلخی، در کتاب مثنوی معنوی از سنایی با عناوین «حکیم» و «حکیم غزنوی» نام برده است.

سبک شعری

سنایی دو دورۀ زندگی و دو سبک شعری دارد؛ در مرحلۀ اول، سنایى شاعر دربارى و لهوپیشه است که شوخى، هزل و استفاده از کلمات رکیک در اشعار او موجود بوده و براى رسیدن به پول، از مدح هیچکسی امتناع نمی‌ورزد. او در این دوره، تحت تأثیر سبک استادان قدیم، مانند عنصرى، فرخى و مسعود سعد قرار داشت. در مرحلۀ دوم زندگی، سنایی، به‌دلیل مسافرت‌های زیاد و معاشرت با اساتید بزرگ ادب، تغییر و تکامل روحی و معنوی پیدا کرده و سبک جدید شعری پدید آورد که درون‌مایۀ اصلی آن زهد و حکمت است.

نمونه‌ای از قصیدۀ عرفانی سنایی

ملکا ذکر تو گویم

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی		نروم جز به همان ره که توام راه نمایی
همه درگاه تو جویم همه از فضل تو پویم		همه توحید تو گویم که به توحید سزایی
تو زن و جفت نداری تو خور و خفت نداری		احد بی‌زن و جفتی ملک کامروایی
نه نیازت به ولادت نه به فرزندت حاجت		تو جلیل‌الجبروتی تو نصیر‌الامرایی
تو حکیمی تو عظیمی تو کریمی تو رحیمی		تو نمایندۀ فضلی تو سزاوار ثنایی
بری از رنج و گدازی بری از درد و نیازی		بری از بیم و امیدی بری از چون و چرایی
بری از خوردن و خفتن، بری از شرک و شبیهی		بری از صورت و رنگی بری از عیب و خطایی
نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی		نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی
نبود این خلق و تو بودی، نبود خلق و تو باشی		نه بجنبی، نه بگردی، نه بکاهی، نه فزایی
همه عزی و جلالی همه علمی و یقینی		همه نوری و سروری همه جودی و جزایی
همه غیبی تو بدانی همه عیبی تو بپوشی		همه بیشی تو بکاهی همه کمی تو فزایی
احد لیس کمثله صمد لیس له ضد		لمن الملک تو گویی که مر آن را تو سزایی
لب و دندان سنایی همه توحید تو گوی		مگر از آتش دوزخ بودش روی رهایی

درون‌مایه‌های مهم شعر سنایی

1. نقد اجتماعی

بخش عمده‌ای از درون‌مایه و اندیشۀ سنایی در قصیده‌های او، دردها، مشکلات و انتقادهای اجتماعی است. سنایی با تصویر زندگی زاهدانۀ پیامبر اسلام و صحابه، جامعۀ آرمانی خود را ترسیم و زراندوزان و حاکمان ستمگر را نکوهش می‌کند.

2. ترویج آموزه‌های عرفانی

تلاش برای تحقق گوهر حقیقی آدمی، نكوهش دنیا، مرگ‌اندیشی، توصیه به دوری از آرزوهای بی‏حد و حصر، ترویج قناعت و مناعت‌طلبی، از مضامین مهم و اصلی قصیده‌های سنایی است.

آثار

1. حدیقةالحقیقه: این مجموعه، در قالب مثنوی سروده شده‌ و محتوای عرفانی دارد. این منظومه را شریعةالطریقه، الهی‌نامه یا فخری‌نامۀ سنایی نیز خوانده‌‌اند. این اثر، مهم‌ترین اثر سنایی بوده و از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین مثنوی‌های عرفانی ادب فارسی محسوب می‌شود.
2. طریق‌التحقیق: این کتاب، در قالب مثنوی و به وزن و شیوۀ حدیقةالحقیقه سروده شده‌ است.
3. سیرالعباد الی المعاد: منظومه‌ای رمزی و عرفانی است شامل هفتصد بیت که در آن از موضوعات اخلاقی سخن گفته ‌است.
4. کارنامۀ بلخ: هنگام توقف شاعر در بلخ سروده شده و حدود پانصد بیت است که در آن به گوشه‌هایی از زندگی خود، پدر و بعضی از معاصران خود پرداخته‌ است.
5. عشق‌نامه: این اثر، حدود هزار بیت در قالب مثنوی داشته و در چهار بخش حقایق، معارف، مواعظ و حکم گرد آمده‌ است.
6. عقل‌نامه: منظومه‌ای است که در سبک و وزن عشق‌نامه و در قالب مثنوی سروده شده‌ است.
7. مکاتیب: نوشته‌ها و نامه‌هایی از سنایی که به نثر فارسی نوشته شده است.
8. تحریمة القلم: مثنوی بسیار کوتاهی در حدود صد بیت که خطاب به قلم سروده و سپس وارد بعضی مسائل عرفانی شده است.

نوآوری‌ها و تأثیرگذاری‌ها

سنایی نخستین شاعری است که مضامین و اصطلاحات عرفان و تصوف را در قالب شعر در آورده است. پیش از او، محتوای قصیده، مدح، منقبت و محور توصیف بوده است. خاقانی، در حوزۀ قصیدۀ عرفانی و مولانا، سعدی و حافظ از غزل‌های عارفانه و عاشقانۀ سنایی، تأثیر پذیرفته‌اند.

درگذشت

برخی از منابع، یکی از دو تاریخ ۵۴۵ و ۵۵۵ قمری را تاریخ درگذشت سنایی و گروهی دیگر نیز ۱۱ شعبان ۵۴۵ق را به‌عنوان تاریخ وفات او ثبت کرده‌اند.

آرامگاه سنایی در شهر غزنی افغانستان

آرامگاه

آرامگاه این شاعر عارف، در منطقه‌ای به‌نام «حکیم سنایی»، در شمال شهر غزنی امروزی، قرار داشته و زیارتگاه خاص و عام است.

منابع

• افراسیابپور، علی‌اکبر و ولی‌پور، و فلور، «انسان کامل از دیدگاه حکیم سنایی غزنوی»، نشریۀ عرفان اسلامی، شمارۀ 34، زمستان 1391ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، علم، چ2، ۱۳۸۷ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامۀ دهخدا، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1دی 1401ش.
• «زندگی‌نامۀ سنایی غزنوی»، وب‌سیات مردان پارس، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «زندگی‌نامه و سبک اشعار سنایی غزنوی»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی و آموزشی میزان هدایت، تاریخ بازدید: 1401ش.
• «سنایی و عطار؛ دیدگاه‌های فلسفی استاد غلامحسین دینانی»، وب‌سایت قدیرنیوز، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1399ش.
• «سنایی»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «سنایی غزنوی»، وب‌سایت ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 1 دی 1401ش.
• «کتاب‌شناسی سنایی؛ پایه‌گذار شعر عرفانی»، خبرگزای ایبنا، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1398ش.
• «وضعیت آرامگاه حکیم سنایی غزنوی»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۵ بهمن ۱۳۹۰ش.