خدا می‌رسونه
خدا می‌رسونه، انگارۀ برآمده از باورهای دینی درباره تامین مالی و معنوی انسان از سوی خداوند.
خدا می‌رسونه، در فرهنگ ایرانی و دین اسلام به‌معنای آن است که خداوند به‌عنوان آفریدگار و پروردگار هستی، قادر است روزی و منافع انسان‌ها را فراهم کند. این مفهوم با تلاش منافاتی نداشته و انسان‌های مؤمن در کنار تلاش، باور به رازقیت خداوند داشته و بر او توکل می‌کنند.
مفهوم‌شناسی
مفهوم خدا می‌رسونه یا خدا روزی‌رسانه، از دو بخش خدا و رساندن روزی تشکیل شده است. این اصطلاح ترکیبی در نظام توحیدی معنا می‌شود و به این باور اشاره دارد که خداوند به‌عنوان خالق و مدیر جهان، روزی و نعمت‌های مختلف را برای بندگان خود فراهم می‌کند. این روزی‌ها اعم از روزی مادی و معنوی است.[۱][۲]
ریشه‌های دینی
مفهوم خدا می‌رسونه ریشه در آموزه‌های دینی دارد. باور به‌وجود خداوند به‌عنوان رازق هستی و نیز توکل بر خداوند، در طول زمان، مردم باورمند به خدا را به کاربرد این انگاره در محاورات روزمره رسانده است.[۳][۴][۵]
رابطه رزاقیت خداوند و مفهوم خدا می‌رسونه
روزی در اصطلاح به هر چیزی گفته می‌شود که از جانب خدا، مایۀ دوام زندگی مخلوقات باشد.[۶] قرآن کریم بر رازقیت خداوند تاکید داشته و روزی جنبدگان را از ناحیۀ خداوند تضمین‌شده قلمداد کرده است.[۷] از این‌رو فرزندکشی را به‌خاطر ترس از تامین مخارج آنان، حرام کرده است.[۸] همچنین در استدلال بر ناتوانی معبودهای ساختگی مشرکان در رساندن روزی، اختیار روزی‌رسانی را مختص خداوند دانسته و مشرکان را در این اعتقاد ملامت کرده است.[۹]
نظریه ساعت‌ساز لاهوتی
برخی بر این عقیده‌اند که خداوند، عالم هستی را خلق کرده ولی در آن مداخله و فعالیتی ندارد. علت پدیدآمدن این تصویر از خداوند، «ماشین جهان» نیوتن است. ماشین جهان این تصویر را در ذهن دانشمندان قیاسی به‌همراه داشت که طبیعت همچون ماشینی خودکار یا ساعتی دقیق است که فقط برای ساخته‌شدن به صنعتگر محتاج است و پس از آن مستقلا باقی مانده و عمل می‌کند. این در حالی است که برخی دیگر این استدلال را ناقص دانسته و مقدمات آن را مخدوش می‌دانند. به‌باور اینان، این استدلال از نوع قیاس تشبیه است که از لحاظ منطقی معتبر نیست. در این نوع استدلال چه‌بسا همه گزاره‌های به‌کار رفته صادق باشند، ولی نتیجه آن صادق نباشد. طبیعت ساعت یا ماشین خودکار با طبیعت جهان هستی متفاوت است. طبیعت ساعت از قوانین ثابتی پیروی می‌کند، در حالی‌که طبیعت نظام هستی دائما در حال آفرینش بوده و هر لحظه در حال نو شدن و پدید آمدن است. روزی‌رساندن نیز از جمله این موارد است که نیازمند فیض‌رسانی دائمی از سوی خداوند است.[۱۰][۱۱]
اقسام رزق
در آموزه‌های دینی، رزق تنها به رزق مادی اطلاق نمی‌شود و به هرگونه بهره‌ای که خداوند نصیب بندگان کند، اعم از مواد غذایی، مسکن، پوشاک، علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق اطلاق می‌شود. همانگونه که دربارۀ رزق شهدا[۱۲] که رزق مادی نیست، تعبیر به رزق شده است.[۱۳]رزق در یک تقسیم‌بندی کلی به سه قسم تقسیم می‌شود.
رزق کریم
رزق کریم در چندین آیۀ قرآن به‌عنوان یکی از اقسام رزق مطرح شده است[۱۴] که به اهل ایمان که دارای عمل صالح هستند اعطا می‌شود.[۱۵][۱۶] براساس این آیه، نعمت‌های بهشت برای مؤمنان خداترس که دارای عمل صالح هستند و مردان و زنان پاکدامن، به‌عنوان پاداش الهی داده می‌شود.[۱۷]
رزق معلوم
رزق معلوم یکی از اقسام رزق است که خداوند به‌بندگان مخلَص ارزانی می‌دارد.[۱۸] این رزق که در قیامت به مخلَصین عطا می‌شود با دیگر نعمت‌های بهشتی متفاوت بوده و شباهتی به رزق دیگر بهشتیان ندارد.[۱۹]
رزق حسن
رزق حسن یکی دیگر از اقسام رزق است که روزی انسان‌هایی است که در راه خدا مهاجرت کرده‌اند، خواه شهید شده باشند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.[۲۰] این رزق به نعمت‌هایی اشاره دارد که وقتی چشم انسان به آن می‌افتد، چنان مجذوب آن می‌شود که نمی‌تواند دیده برگیرد و به غیر آن نگاه کند.[۲۱] البته این روزی اختصاص به پس از مرگ نداشته و هر نوع روزی، اعم از مادی و معنوی را شامل می‌شود.[۲۲][۲۳]
عوامل افزایش و کاهش روزی
در آیات و روایات اسلامی، عوامل مختلفی به‌عنوان عوامل افزایش‌دهنده روزی مطرح شده است که از جلمه آنها می‌توان به تلاش، [۲۴] تجارت، [۲۵] توکل بر خدا، [۲۶] قناعت، [۲۷] شکر نعمت، [۲۸] صدقه و قرض‌دادن، [۲۹] ازدواج[۳۰] اشاره کرد. برخی از عوامل نیز به‌عنوان عوامل کاهش‌دهندۀ روزی مطرح شده است که از جملۀ آنها می‌توان به بی‌کاری و تنبلی، [۳۱] گناه، [۳۲]اسراف و احتکار[۳۳] اشاره کرد.
رابطه توکل بر خداوند و مفهوم خدا می‌رسونه
توکل در لغت به‌معنای اظهار ناتوانی در کاری و اعتمادکردن به دیگری است[۳۴] و در آموزه‌های دینی به‌معنای اعتماد کامل به‌خداوند و قطع امید از غیر او آمده است، به‌گونه‌ای که تنها خداوند را مؤثر حقیقی در نظام هستی بداند و بر او تکیه کند.[۳۵] قرآن کریم در آیات متعددی به مساله توکل اشاره کرده و از آن در کنار ایمان به خدا سخن گفته است[۳۶] و در مواردی آن را لازمۀ ایمان دانسته است.[۳۷] برخی، خاستگاه توکل را شناخت صحیح خداوند و درک درست از مجموعه صفات او مانند علم، قدرت، حکمت، عزت و ربوبیت دانسته‌اند، به‌گونه‌ای که اگر انسان موحّد، ولایت خداوند را بپذیرد و به‌ربوبیت خداوند ایمان داشته باشد، وی را مرجع تمام اسباب و علل دانسته و در نتیجه همه امور خود را به خدا واگذار می‌کند.[۳۸][۳۹]
سیر تاریخی مفهوم خدا می‌رسونه در فرهنگ ایرانی
انگارۀ «خدا می‌رسونه» در فرهنگ ایرانیان به عنوان یک مفهوم مذهبی و فرهنگی، دارای ریشه‌های قدیمی است. این مفهوم بر این اعتقاد بنا شده که خداوند یک روزی و نعمت‌ها را برای بندگان خود فراهم می‌کند. در آیین زرتشتی، مفهوم روزی و رساننده آن بسیار مورد تاکید است و اهورامزدا به عنوان خالق و روزی‌دهنده انسان‌ها معرفی شده است.[۴۰]
در دوران پس از اسلام، مفهوم رزق و روزی الهی جایگاه ویژه‌ای در‌اندیشه و ادب ایرانی پیدا کرد. شاعران و عرفا اشعار فراوانی در این زمینه سروده‌اند. عطار در منطق الطیر به نقش توکل و اعتماد به روزی الهی تاکید دارد.[۴۱] نظامی نیز در لیلی و مجنون این مفهوم را به کار برده است.[۴۲] حافظ و مولوی نیز بارها به مفهوم روزی در اشعار خود پرداخته‌اند و مولوی آن را نشانه لطف الهی می‌داند.[۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷]
مولوی می‌گوید:
حمد می‌گوید خدا را عندلیب
کاعتماد رزق بر تست‌ای مجیب[۴۸]
حافظ چنین سروده است:
حافظ قلمِ شاه جهان مقسِمِ رزق است
از بهرِ معیشت مَکُن‌اندیشة باطل[۴۹]
و سعدی این گونه می‌سراید:
کریما به رزق تو پرورده‌ایم
به انعام و لطف تو خو کرده‌ایم[۵۰]
در فرهنگ ایرانی معاصر نیز مفهوم «خدا می‌رسونه» همچنان در زندگی روزمره مردم نقش مهمی ایفا می‌کند. مردم مذهبی ایران، به خداوند توکل کرده و از او روزی و نعمت درخواست می‌کنند.[۵۱]
مفهوم خدا می‌رسونه در ضرب‌المثل‌ها
مفهوم خدا می‌رسونه در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز به‌کار رفته است. ضرب‌المثل «خدا روزی‌رسونه، اما یه سرفه هم باید کرد» از جمله آنهاست. این ضرب‌المثل به این مفهوم اشاره دارد که اعتقاد به رازقیت خداوند، نه تنها منافاتی با تلاش و حرکت انسان‌ها ندارد، بلکه برای رسیدن روزی به انسان‌ها ضروری است. ریشۀ این ضرب‌المثل به این داستان برمی‌گردد که فرد ساده‌لوحی ضمانت روزی از جانب خداوند را شنیده بود، لذا وارد مسجدی شد و به‌هیچ عنوان دنبال روزی نرفت، اما هرچه صبر کرد، روزی نرسید. ناگهان درویشی وارد مسجد شد و شروع به‌خوردن غذایی کرد که در کیف خود داشت. مرد ساده‌لوح دید اگر صبر کند، غذا تمام می‌شود و سرفه‌ای کرد. درویش متوجه او شد و از غذایش به او داد. پس از سیرشدن شرح حالش را گفت. درویش نیز گفت: اگر سرفه نکرده بودی من از کجا می‌دانستم که اینجا هستی و غذا تعارف می‌کردم. شکی نیست که خدا روزی‌رسان است اما یک سرفه‌ای هم باید کرد.[۵۲]
رابطه مفهوم خدا می‌رسونه با تلاش
برخی، ضرب‌المثل‌هایی مانند خدا می‌رسونه و خدا روزی‌رسونه را بر قسمت و تقدیر بدون تلاش معنا کرده و نتیجه گرفته‌اند که این مفاهیم، ضد کارآفرینی است و باید کنار گذاشته شوند.[۵۳] برخی دیگر ریشۀ این برداشت‌ها را در بی‌توجهی به‌معنای حقیقی رازقیت خداوند و توکل بر خداوند دانسته‌اند، به‌گونه‌ای که نه‌تنها این مفاهیم، منافاتی با تلاش ندارد، بلکه با توجه به آیات قرآن کریم، [۵۴] رسیدن به‌کمال انسانی فقط در سایة تلاش محقق می‌شود.[۵۵] در روایتی از حضرت محمد آمده است که مردی عرب با تمسک به توکل، شترش را رها کرد و پیامبر به او هشدار داد که زانوی شتر را ببند و سپس توکل کن.[۵۶] براین اساس گفته شده است که توکل، حالت پیامبر و کسب و تلاش، سنت او است.[۵۷] دربارة روزی گفته شده که اگرچه خداوند روزی را تضمین کرده است؛ این تضمین به این معنا است که در عالم طبیعت، منابع تامین روزی جانداران پیش‌بینی شده است، اما برای دستیابی به آن، همانگونه که خداوند در قرآن بیان کرده است، [۵۸] باید تلاش کرد و میان مقدرشدن روزی و تلاش انسان، تضادی وجود ندارد. پیامبر اسلام نیز به‌دنبال روزی حلال رفتن را بر هر مرد و زن مسلمان واجب شمرده است.[۵۹]
مفهوم خدا می‌رسونه در فرهنگ عامه
در فرهنگ عامۀ مردم ایران و دیگر کشورهای اسلامی، مفهوم «خدا می‌رسونه» وجود دارد و یکی انگارۀ دینی تلقی می‌شود. فرهنگ ایرانی پر از باورهای مذهبی است که بر توجه به خداوند و تکیه بر او در تامین روزی و نیازهای زندگی تاکید می‌کند. بسیاری از ایرانیان در محاورات روزمرۀ خود از مفهوم «خدا می‌رسونه» یا «خدا روزی‌رسونه» به‌طور مکرر استفاده می‌کنند.[۶۰]
روزی‌جستن در فرهنگ عامه
روزی‌جستن یا برکت‌جستن در فرهنگ عامه با باورهای دینی مردم گره خورده است. مردم ایران از عناصر مختلفی مانند نمادهای جانوری، گیاهی و معنوی برای روزی‌جستن و برکت‌جستن استفاده می‌کنند. [۶۱]
نمادهای کلی روزی‌جستن در فرهنگ ایرانی
بذر و دانۀ غلات، نان و نمک، درختان، رستنی‌ها، آب، میوه‌ها، به‌ویژه میوه‌های مغزدار و پُردانه چون گردو، فندق و انار، محصولاتی مانند ماست و پنیر که با مایه تهیه می‌شود، خوراکی‌هایی مانند برنج که هنگام پخت بر حجم آنها افزوده می‌شود، خوراکی‌های نطفه‌دار مانند تخم‌مرغ و اجزاء مختلف بدن جانوران، به‌ویژه خزندگان و پرندگان مانند بز کوهی، مار، مارمولک، لاک‌پشت و کبوتر، جملگی نماد باروری یا دارای خاصیت افزایندگی قوۀ باه، حاصلخیزی و حیات‌بخشی‌اند و از مصادیق عناصر افزایش روزی به‌شمار می‌آیند. همچنین نور و روشنایی به‌سبب پیوند با اصل رویندگی و عناصر مرتبط با آن چون آیینه، برخی اجرام آسمانی چون ماه و ستاره، برکت‌زا معرفی می‌شوند. این عناصر گاه در آیین‌های مربوط به مراسم آیینی آغازِ گاه‌ها و هنگام اجرای آداب و مناسک گذار و در مراحل مختلف معیشت، کشاورزی و دام‌پروری و در باورهای مربوط به پیش‌بینی و پیشگویی‌های مربوط به روزها، فصل‌ها و سال‌ها با توسل به شیوه‌های مختلف مانند دعا و ذکر، قربانی و به کاربردن طلسم و جادو نمود پیدا می‌کنند. [۶۲]
نمودهای خارجی روزی‌جستن در فرهنگ ایرانی
سبزه در سفره هفت‌سین نماد برکت، سرسبزی، طبیعت و روزی است. خوردن انار، نماد برکت، باروری و روزی است و در گچ‌بری‌های ساسانی نیز، مظهر برکت و حاصلخیزی است. در برخی از جاها در برگزاری آیین تولد نوزاد، با کشیدن حصار آب بر دور نوزاد، پاشیدن برنج، ارزن، ماش و انواع دیگر حبوبات بر چهار گوشۀ اتاق زائو، از نمادهای گیاهی برکت‌زا برای حفظ زندگی و دیرپایی نوزاد و موجب افزایش روزی قلمداد می‌شود. در کردستان، ترکیدن کندوی غله نشانی از برکت و روزی شمرده می‌شود. تکابی‌ها، در شب چله با ریختن مقداری گندم برشته بر بام خانه، برکت و روزی را برای سالی که در پیش است، تضمین می‌کنند. زردشتیان یزد نیز در کنار آیینۀ سفرۀ نوروزی، مشتی گندم به نشانۀ برکت‌زایی و افزایش روزی می‌نهند. نمک در همراهی خمیر و نان و با توجه به اصل روشنایی و سپیدی و به‌عنوان ماده‌ای محافظ در برابر گندیدگی، خاصیتی روزی‌بخش در فرهنگ عامه است که موجب برکت‌زایی می‌شود. تاکید بر اکرام نان در احادیث و آموزه‌های دینی، برکت‌زا دانستن آن را نزد مردم دوچندان کرده است. کردها به‌وسیله نان و نمکی که کودکی بر پای دیواری در کوچه رها کرده است، گره رزق و روزی خود را می‌گشایند. در باور مردم برخی از مناطق ایران، سگ را به‌سبب خواب سحرگاهی‌اش کم‌رزق و روزی می‌دانند؛ زیرا نزد ایرانیان، سحرخیزی از اعمال پسندیده است که برکت و روزی فراوان را به‌همراه می‌آورد. به باور بیشتر مردم مناطق ایران، بردن نام خدا هنگام بازکردن کیسه برنج، گندم و دیگر محصولات، موجب برکت و افزایش روزی است. همچنین به باور برخی از ایرانیان، جارو زدن و آب‌پاشی جلو در خانه و گشودن در پیش از طلوع خورشید، موجب برکت رزق و روزی در خانه می‌شود. به باور مردم لرستان، دادن سهمی از غذا به زنان ویاردار و پیرمردانی که نسبت به خوردن غذا تمایل شدید دارند، موجب برکت محصول و روزی می‌شود. همچنین در بیشتر شهرها و روستاهای ایران، این باور وجود دارد که خرده‌غذاها و تکه‌های باقی‌ماندۀ نان در سفره را باید برای پرندگان یا مرغ و خروس‌ها ریخت. با این کار هیچ مادۀ غذایی هدر نمی‌رود و برکت و روزی فراوان خواهد شد. به باور برخی از مردم میناب، کودکی که به‌هنگام تولد، دستش مشت‌شده و بسته باشد، رزق و روزی و برکت می‌آورد. مردم تهران قدیم نان سفرۀ عقد را مایۀ ازدیاد روزی می‌دانستند و سکۀ آن را مایۀ کیسۀ پول خویش قرار می‌دادند. از این نوع باورها در میان مردم ایران فراوان است که برخی از آنها ریشه در آموزه‌های دینی یا سنت‌های صحیح دارد، اما برخی دیگر آمیخته با خرافات است.[۶۳]
پانویس
- ↑ شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 1415ق، ج7، ص166.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج9، ص18.
- ↑ سورة نحل، آیة 73؛ سورة آل‌عمران، آیة 169؛ سورة اسراء، آیة 31؛ شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 1415ق، ج7، ص166.
- ↑ سعدی شیرازی، «بوستان»، بخش 1 – سرآغاز.
- ↑ سعدی شیرازی، «بوستان»، بخش 9 – حکایت.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج3، ص214.
- ↑ سورة هود، آیة 6.
- ↑ سورة اسراء، آیة 31.
- ↑ سورة نحل، آیة 73.
- ↑ عبودیت، «تحلیل و بررسی‌اندیشه ساعت ساز لاهوتی»، 1384ش، ص1-6.
- ↑ «چه گروهی معتقدند که خداوند جهان راخلق وآن رابه حال خود رهانموده است یعنی نیازی به فیض الهی نیست؟»، مرکز ملی پاسخگویی به‌سؤالات دینی.
- ↑ سورة آل‌عمران، آیة 169.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج9، ص18.
- ↑ سورة انفال، آیة 4؛ سورة حج، آیة 50؛ سورة نور، آیة 26؛ سورة سبا، آیة 4.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج9، ص12.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج16، ص538.
- ↑ شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 1415ق، ج7، ص162.
- ↑ سورة صافات، آیة 40-41.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج17، ص204.
- ↑ سورة حج، آیة 58.
- ↑ شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، 1415ق، ج7، ص166.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1374ش، ج12، ص420.
- ↑ «تفاوت رزق حسن و رزق کریم چیست»، خبرگزاری مشرق.
- ↑ سورة نجم، آیة 39؛ سورة طه، آیة 15.
- ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج17، ص10.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج13، ص461.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج8، ص526.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ج1، ص406.
- ↑ سورة سبا، آیة 39؛ سورة حدید، آیة 12.
- ↑ متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، 1419ق، ج15، ص402.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج3، ص2704.
- ↑ شیخ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج2، ص270.
- ↑ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج13، ص461؛ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج1، ص666.
- ↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، 1399ق، ج6، ص136.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، 1383ق، ج3، ص218-219 و 226؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج19، ص78.
- ↑ سورة ملک، آیة 29؛ سورة یونس، آیة 84؛ سورة مائده، آیة 23؛ سورة شوری، آبه 36، سورة نحل، آیة 99؛ سورة انفال، آیة 2.
- ↑ سورة آل‌عمران، آیة 122؛ سورة مائده، آیة 23؛ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج19، ص188.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1417ق، ج19، ص188.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، 1383ق، ج3، ص233.
- ↑ شیرخدایی، «نام‌های خدا در اوستا و قرآن»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عطار نیشابوری، «منطق‌الطیر، عذر آوردن مرغان»، قحطی مصر و مردن مردم و گفته مرد دیوانه.
- ↑ نظامی گنجوی، «خمسه، لیلی و مجنون»، بخش 10 – یادکردن بعضی از گذشتگان خویش.
- ↑ مولانا، «مثنوی معنوی»، دفتر اول، بخش 114.
- ↑ مولانا، «مثنوی معنوی»، دفتر اول، بخش 115.
- ↑ حافظ شیرازی، «غزلیات»، غزل شماره 304.
- ↑ حافظ شیرازی، «غزلیات»، غزل شماره 39.
- ↑ حافظ شیرازی، «غزلیات»، غزل شماره 214.
- ↑ مولانا، «مثنوی معنوی»، دفتر اول، بخش 114.
- ↑ حافظ شیرازی، «غزلیات»، غزل شماره 304.
- ↑ سعدی شیرازی، «بوستان»، بخش 1 – سرآغاز.
- ↑ شهریار، «گزیده غزلیات»، غزل شماره 146 – جمع و تفریق.
- ↑ کاظمی، «معنی ضرب‌المثل “خدا روزی رسان است اما یک سرفه‌ای هم باید کرد! ” چیست؟»، وب‌سایت تاریخ ما.
- ↑ فتوحی، «20ضرب المثل ضد کارآفرینی ایرانی! ؟»، وبلاگ مجید فتوحی.
- ↑ سورة نجم، آیة 39.
- ↑ سیدقطب، فی ظلال القرآن، 1412ق، ج3، ص1476.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ص362.
- ↑ سیدجوادی و همکاران، دایرة المعارف تشیع، 1385ش، ج5، ص154.
- ↑ سورة نجم، آیة 39.
- ↑ «تضمین روزی از سوی خدا به چه معناست؟»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ «رزق و روزی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ خواجگان، «برکت»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، ج2، ص156، 1398ش.
- ↑ خواجگان، «برکت»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، 1398ش، ج2، ص156.
- ↑ خواجگان، «برکت»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، 1398ش، ج2، ص156.
منابع
- ابن‌فارس، احمد، معجم مقائیس اللغه، تصحیح: عبدالسلام محمد‌هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1399ق.
- «تضمین روزی از سوی خدا به چه معناست؟»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1398ش.
- «تفاوت رزق حسن و رزق کریم چیست»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 8 اردیبهشت 1394ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
- «چه گروهی معتقدند که خداوند جهان راخلق وآن رابه حال خود رهانموده است یعنی نیازی به فیض الهی نیست؟»، مرکز ملی پاسخگویی به‌سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1390ش.
- حافظ شیرازی، «غزلیات»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
- خواجگان، مهدی، «برکت»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج2، ص156، 1398ش.
- «رزق و روزی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1396ش.
- سعدی شیرازی، «بوستان»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
- سعدی شیرازی، «دیوان اشعار، غزلیات»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
- سیدجوادی، احمد صدر و همکاران، دایرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، چاپ ششم، 1385ش.
- سیدقطب، فی ظلال القرآن، بیروت، دار الشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.
- شهریار، «گزیده غزلیات»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل‌البیت، بی‌تا.
- شیخ صدوق، التوحید، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
- شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1415ق.
- شیخ کلینی، اصول کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
- شیرخدائی، ملیحه، «نام‌های خدا در اوستا و قرآن»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1395ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، 1417ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمة محمدباقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
- عبودیت، عبدالرسول، «تحلیل و بررسی‌اندیشه ساعت ساز لاهوتی»، در مجله بازتاب‌اندیشه، شماره 61، 1384ش.
- عطار نیشابوری، «منطق‌الطیر، عذر آوردن مرغان»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
- فتوحی، مجید، «20ضرب المثل ضد کارآفرینی ایرانی! ؟»، وبلاگ مجید فتوحی، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1395ش.
- کاظمی، انی، «معنی ضرب المثل “خدا روزی رسان است اما یک سرفه‌ای هم باید کرد! ” چیست؟»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1399ش.
- متقی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1389ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ 32، 1374ش.
- مولانا، «مثنوی معنوی»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، تصحیح: سید محمد کلانتر، نجف، مطبعة النجف، 1383ق.
- نظامی گنجوی، «خمسه، لیلی و مجنون»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.