سعدی شیرازی

سعدی شیرازی

سعدی شیرازی، شاعر و ادیب پرآوازۀ ایرانی.

سعدی شیرازی، شاعر و ادیب مشهور ایرانی است که در قرن هفتم هجری در شیراز متولد شد. سعدی به دلیل خلق آثار بی‌نظیر ادبی، در رشد و بالندگی زبان فارسی، نقش مؤثری داشته ‌است. سعدی شهرت و محبوبیت جهانی دارد و آثار او الهام‌بخش نویسندگان برجسته در جهان بوده ‌است.

نام‌گذاری

از سعدی، با ‌نام‌های «مُشَرّف‌الدین» و «مُصلِح‌الدین» یاد شده است. برخی منابع، او را «ابومحمد مصلح بن عبدالله» خوانده‌اند. «سعدی»، تخلص او است که برگرفته از نام دوستش، «اتابک ابوبکر بن سعد زنگی»، فرمانروای فارس، ‌است.

کودکی

سال تولد سعدی را بین 577 تا 601ق گفته‌اند. سعدی در شیراز متولد شد و هنوز کودک بود که پدرش درگذشت. افراد خانوادۀ او، اهل دین و دانش بودند و سعدی خود در این‌باره، گفته است:

همه قبیلۀ من، عالمان دین بودند

مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت

سعدی دانش‌آموزی را نزد پدر آغاز کرد و بعد از درگذشت پدر، علوم مقدماتی را در زادگاه خود فراگرفت.

جوانی

سعدی، در اوائل جوانی بین سال‌های 620 و 621ق برای ادامه و تکمیل تحصیلات خود به ‌بغداد رفت و در مدارس آنجا از جمله «نظامیه» بغداد درس خواند. او پس از پایان تحصیلات، طی یک‌ سفر طولانی به ‌سرزمین‌های اسلامی ازجمله «حجاز»، «شام»، «بَعلبَک» و «روم» (آسیای صغیر) رفت و در حدود سال 655ق به‌ شیراز برگشت. او در دو کتاب بوستان و گلستان، به ‌سفرهای خود به‌ بلخ، هندوستان و جاهای دیگر نیز اشاره کرده است که برخی از محققان آنها را جزء تخیلات شاعرانه و سفرهای فرضی او دانسته‌اند.

مآخذ فکری

1. اثرپذیری از قرآن و حدیث

سعدی در بستر فرهنگ و تمدن اسلامی رشد کرد که پایه‌های اساسی آن قرآن و حدیث بود؛ به‌همین دلیل، در آثار منثور و منظوم خود به‌روش‌های مختلف و در قالب صنایع بلاغی، از قرآن و حدیث استفاده کرده‌ است.

2. شاگردی نزد بزرگان

سعدی، در دوران تحصیل در بغداد، از «امام‌ محمد غزالی»، بیشترین تأثیر را پذیرفته و او را در کتاب «گلستان»، «امام مرشد» نامیده ‌است. استاد دیگر سعدی، «شهاب‌الدین سُهروَردی» است که سعدی در آموزههای عرفانی تحت تأثیر او بوده است. «ابوالفرج بن جوزی» را نیز جزء اساتید او نوشته‌اند.

3. سفرهای زیاد

او در سفرهای متعدد خود به‌ کشورهای گوناگون که حدود 25 سال طول کشید، با اساتید زیادی در رشته‌های گوناگون آشنا و همنشین شد و علاوه بر آشنایی با آداب و رسوم فرهنگ‌های مختلف، تجربۀ معنوی از این سفرها کسب کرد. او با تاجران و زائران اماکن مقدس، همراهی می‌کرد و از اوصاف پادشاهان حکایت‌های زیادی می‌شنید که در پختگی و تجربه‌اندوزی او نقش بسیار مهمی داشت.

4. فردوسی

سعدی از زبان و اندیشۀ فردوسی در شاهنامه به‌شدت تأثیر پذیرفته است. زبان و آموزه‌های مختلف شاهنامه را می‌توان در آثار او، به‌ویژه در بوستان به‌ روشنی دید. سعدی در حکمت‌ها و ضرب‌المثل‌ها، از پهلوانان و پادشاهان شاهنامه یاد کرده و میراث فرهنگ گذشته را به ‌خواننده منتقل می‌کند.

سیرۀ عملی و اخلاقی

سعدی در بیان حقایق، شهامت زیاد داشت و حاکمان و قدرتمندان زمان خود را با بیان صریح و روشن، نصیحت و به‌ عدالت و نیکوکاری دعوت می‌کرد. او، به‌ مردم مهر می‌ورزید و منادی انساندوستی و صلح بود. همچنین، موضع‌گیری سعدی در برابر رفتار همنوعان، انتزاعی و ذهنی نبود؛ بلکه جنبۀ عملی داشت. او وقتی ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی را در جامعه می‌دید، آداب و قواعد درست رفتاری را پیشنهاد می‌کرد. این رویۀ نظارت اجتماعی، در برخی از اشعار او، به‌ روشنی نمایان است:

اگر در سرای سعادت کس است		زگفتار سعدیش حرفی بس است
پند سعدی به گوش جان بشنو		ره چنین است، مرد باش و برو
سخن سودمند است اگر بشنوی		به مردان رسی گر طریقت روی

باور مذهبی

سعدی، در احکام از فقه شافعی و در اعتقادات کلامی، از کلام اشعری پیروی می‌کرد؛ اما علاقۀ شدید و صادقانه به اهل‌بیت نیز داشت. او در سلوک عرفانی، به‌ عرفان شیعه نزدیک بود.

مهارت

سعدی در علوم مختلف، از جمله لغت، ادبیات عرب، علم کلام و منطق، حکمت الهی و حکمت عملی (علم‌الاجتماع) نیز مهارت داشت.

دیدگاه‌ها

سعدی در جهان، با دیدگاه‌های انسان‌شناختی خود مشهور است. به‌ نظر سعدی، لازمۀ زندگی انسان اجتماعی، رعایت عدالت، اخلاق و پرهیز از مردم‌آزاری است که در این اشعار او آمده است:

به مردی که ملک سراسر زمین		نیرزد که خونی چکد بر زمین
چنان زی که ذکرت به تحسین کنند		چو مردی نه بر گور نفرین کنند

همچنین، سعدی اتحاد و وحدت نوع انسان را لازمۀ زندگی اجتماعی انسان می‌داند:

بنی‌آدم اعضای یک پیکرند		که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به ‌درد آورد روزگار		دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی		نشاید که نامت نهند آدمی

سبک شعری سعدی

سعدی از نمایندگان سرشناس «سبک عراقی» بود که در قرن هفتم و هشتم هجری به‌وجود آمد. از ویژگی‌های مهم این سبک، نفوذ عرفان و رواج قالب غزل است.

آثار

1. گلستان، از شاه‌کارهای سعدی است که در 8 باب به‌نام‌های: سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فواید سکوت، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تأثیر تربیت و آداب صحبت، تنظیم شده‌است‌؛
2. بوستان، این کتاب از عالی‌ترین آثار ادبی در زبان فارسی است که از 10 بخش به‌نام‌های عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه، مناجات و خاتمۀ کتاب به‌وجود آمده‌است؛
3. قصاید عربی که حدود 700 بیت دارد و شامل موضوعات غنایی، مدح، اندرز و مرثیه می‌شود؛
4. قصاید فارسی که در ستایس خدا و مدح و نصیحت بزرگان و شاهان معاصر سعدی است؛
5. مراثی، شامل چند قصیده، در رثای آخرین خلیفۀ عباسی و دیگران است؛
6. ملمعات، مثلثات و ترجیعات؛ شامل اشعاری در قالب‌های ویژه سروده شده‌است؛
7. غزلیات که به‌چهار بخش طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم تقسیم شده‌است؛
8. مجالس پنج‌گانه، شامل خطابه‌ها و سخنرانی‌های سعدی است؛
9. نصیحة‌الملوک، این اثر دربارۀ اخلاق است؛
10. صاحبیه، مجموعۀ چند قطعه فارسی و عربی که در ستایش شمس‌الدین، وزیر دانشمند عصر اتابکان است؛
11. خبیثات که مجموعه‌ای از اشعار هزل‌آمیز و لطیفه‌های رایج در عصر سعدی است.

ویژگی‌های آثار سعدی

1. ایجاز

از ویژگی‌های مهم آثار سعدی، ایجاز، یعنی گزیده‌گویی بوده که این صنعت ادبی، در نهایت زیبایی و ظرافت تخیلی در آثار سعدی بهکار رفته و به ‌زبان شعر غنای بیشتر بخشیده است.

2. سهل و ممتنع

ویژگی دیگر آثار سعدی، «سهل و ممتنع» بودن آن است؛ یعنی فهم آثار سعدی ساده و آسان به نظر می‌رسد و به‌همین دلیل، در طول هفت قرن، مردم با آن ارتباط برقرار کرده‌اند؛ اما اگر کسی بخواهد مثل آن سخن بگوید، ممتنع است.

3. استفاده از عناصر و آرایه‌های ادبی

سعدی در آثار خود از آرایه‌ها و عناصر مانند جناس، هم‌حروفی‌های آشکار و پنهان، واج‌آرایی، تکرار کلمات، تکیه‌های مناسب، موازنه‌های هماهنگ، لف‌ونشرهای مرتب به‌صورت هنرمندانه استفاده کرده که در زیبایی، هماهنگی و لطافت شعر او و جذب مخاطب کمک می‌کند.

4. طنز

سعدی با استفادۀ هنرمندانه از ظرفیت طنز، به ‌آثار خود طراوت و سرزندگی داده و نوع نگاه و تفکر خود را نیز به‌نمایش گذاشته‌ است.

5. نگاه عینی

پند و اندرزهای سعدی در آثار او، جنبۀ عینی و ملموس دارد که به‌سبک شیرین و ساده بیان شده‌ است.

میراث ماندگار سعدی

1. آموزه‌های جهان‌شمول

سعدی در آثار خود به ‌ارزش‌های مشترک جهانی مانند عشق، دوستی، صلح، احترام به‌یکدیگر و مدارا و مهربانی پرداخته است و نگاه خدا‌جویانه و انسان‌گرایانه دارد. آثار او، از میراث‌های جاویدانی برای نوع بشر است و تاریخ مصرف مشخصی ندارد.

2. اعتلای زبان فارسی

شعر و نثر سعدی، در طول تاریخ، یکی از منابع مهم و اصلی آموزش زبان و ادبیات فارسی بوده و تأثیر اساسی در رشد و غنای این زبان داشته ‌است. به‌ویژه گلستان، یکی از کتاب‌های درسی مهم بعد از قرآن در مدارس سنتی و مکتب‌خانه‌ها بوده ‌است. همچنین، حدود چهارصد ضرب‌المثل تنها از گلستان در زبان فارسی رایج است که در زندگی روزمرۀ مردم کاربرد گسترده‌ای دارد.

باز‌آفرینی هنری آثار سعدی

1. موسیقی

اشعار سعدی را آوازخوان‌های مشهور ایران مانند محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، حسامالدین سراج و دیگران خوانده‌ا‌ند.

2. ادبیات کودک و نوجوان

آثار زیادی با ‌باز‌آفرینی کتاب بوستان و گلستان سعدی، برای کودکان و نوجوانان تولید شده که از جملۀ آنها می‌توان از کتاب «سلطانی که رازش را نگه داشت»، اثر ابراهیم اکبرزاده نام برد.

3. ساخت انيميشن

26 قسمت انیمیشن برای کودک و نوجوان از کتاب بوستان سعدی ساخته شده ‌است.

دیدگاه‌های دیگران دربارۀ سعدی

1. جیمز موریه، نویسندۀ انگلیسی، سعدی را «شاعر ملی ایران» می‌نامد؛
2. محمدعلی فروغی معتقد است که سعدی هفتصد سال پیش به‌زبان امروزی سخن گفته ‌است و تا هنوز نه‌تنها مثل او، که نزدیک به او هم ظهور نکرده ‌است؛
3. سعید نفیسی، سعدی را از بزرگترین شاعران ایران و جهان می‌داند که تا کنون کسی در زبان فارسی به‌سادگی و روانی او سخن نگفته ‌است؛
4. شفیعی کدکنی باورمند است که سعدی و فردوسی، از زمان ظهور خود تا امروز، فرمان‌روایان بی‌نظیر قلمرو شعر بوده‌اند؛
5. محمدتقی جعفری، مقام ادبی سعدی را در ردیف اول ادیبان همه جوامع اسلامی می‌داند.

درگذشت

سعدی در 691ق یا 694ق در شیراز درگذشت و پیکر او در خانقاهی که در حال‌حاضر آرامگاه او است، به‌خاک سپرده شد.

نقش فرهنگی سعدی در ایران

مردم ایران بعد از هفت قرن با شعر سعدی انس دارند. بسیاری از کشورهای دیگر، از طریق آثار سعدی با ایران آشنا شده‌اند. بوستان و گلستان قرن‌ها کتاب درسی در ایران بوده است. سعدی آموزگار زبان فارسی است.

تأثیر سعدی بر فرهنگ و ادبیات جهان

1. جهان اسلام

سعدی از شعرای بانفوذ ایرانی در جهان اسلام بوده است. او در قلمرو دو امپراتوری بزرگ «عثمانی» در آناتولی و «گورکانی» در هند، که فارسی، زبان فرهنگی آنها بوده، محبوبیت بسیاری داشته و آثار او در زمان این دو امپراتوری از شرق به‌ غرب رفته است.

2. جهان غرب

آثار سعدی، به‌ویژه گلستان و بوستان، در قرن هفدهم میلادی به‌زبان‌های اروپایی ترجمه شد و مورد توجه غربی‌ها قرار گرفت. این تحول، باعث تأثیرگذاری جهان‌بینی و آموزه‌های ‌فرهنگی و ادبی سعدی، بر ادبیات و فرهنگ اروپایی و جریان روشنگری در غرب، به‌ویژه در کشور فرانسه شد. بعد از آن، نویسندگان زیادی مانند «ویکتور هوگو»، «پوئاسون دولاشابوسی یر»، «لازار کارنو»، «اوژن مانوئل»، «آنا کنتس ماتیو دونو آی»، «موریس بارس»، «لئون گی یو دوسه»، «ژان کُبس»، «لوئی اراگون»، «آلکساندر پوشکین»، «یوهان ولفگانگ فون گوته»، از نکته‌سنجی‌ها، ظرافت طبع، مطرح‌شدن ارزش‌های اخلاقی، حکایات، طنز و انتقادهای اجتماعی در سرودن اشعار، نوشتن نمایشنامه، داستان و رمان، از سعدی الهام گرفته‌اند.

3. شبه‌قارۀ هند

سعدی در شبه‌قارۀ هند نیز جایگاه برجسته‌ای دارد و آثار او به‌ویژه گلستان و بوستان، به‌وسیلۀ دانشجویان و دیگر طبقات اجتماعی، مطالعه ‌و در نصاب آموزشی مقاطع مختلف تحصیلی هندوستان و پاکستان استفاده می‌شده‌ است.

4. افغانستان

سعدی در افغانستان یکی از محبوبترین شاعران است و کتاب‌های گلستان و بوستان او، بخش عمده‌ای از منابع آموزشی در مکتب‌خانه‌های قدیمی در این کشور بوده‌ است. همچنین، بخش زیادی از کتاب‌های ادبیات در نظام جدید آموزشی افغانستان را آثار سعدی تشکیل می‌دهد.

یادبود

1. آرامگاه

آرامگاه سعدی در 1187ق به‌دستور «کریمخان زند» در محل دفن سعدی در دو طبقه بنا شد و ساختمان امروزی آن، توسط انجمن آثار ملی در 1331ش، با تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی ساخته شده ‌است. این بنای یادبود، در چهار کیلومتری شمال‌شرق شیراز، در انتهای خیابان بوستان و در کنار باغ دلگشا قرار دارد.

2. روز سعدی

در سال 1381ش، روز اول اردیبهشت ماه، بهعنوان «روز سعدی» در ایران نام‌گذاری شد.

3. درج شعر سعدی روی اسکناس

شعر «بنی‌آدم اعضای یکدیگراند/که در آفرینش ز یک گوهرند»، روی اسکناس 100 هزار ریالی ایران چاپ شده‌ است. همچنین، نقش آرامگاه سعدی در سکه‌های پانصدریالی از 1387ش حک شده ‌است.

4 تندیس

اولین تندیس سعدی در سال 1332ش، توسط «ابوالحسن‌خان صدیقی» در شیراز ساخته و نصب شد. بعد از آن دو مجسمۀ دیگر او نیز ساخته شده است.

4. تولید تمبر طلا و نقره

برای بزرگداشت نام و یاد سعدی، تمبر طلا و نقره به‌نام او، طراحی و تولید شده است.

نمونه‌هایی از ضرب‌المثل‌های سعدی

چند نمونه از ضرب‌المثل‌های سعدی که در زندگی روزمره کاربرد زیادی دارند.

1. هرکه دست از جان بشوید، هرچه در دل دارد بگوید؛
2. دروغ مصلحت‌آمیز به از راستی فتنه‌انگیز؛
3. نه هر چه به قامت مهتر، به قیمت بهتر؛
4. هر بیشه گمان مبر که خالی است، باشد که پلنگ خفته باشد؛
5. ده درویش در گلیمی بخسبد و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند؛
6. سرچشمه شاید گرفتن به بیل، چو پرشد نشاید گذشتن به پیل؛
7. پرتو نیکان نگیرد هرکه بنیادش بد است، تربیت نا اهل را چون گِردکَان بر گُنبد است؛
8. عاقبت گرگ‌زاده، گرگ شود، گرچه با آدمی بزرگ شود.

منابع

• «آثار سعدی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «آرامگاه سعدی»، وب‌سایت باشگاه گردشگری آفتاب، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «ادبیات و فرهنگی که از سعدی اعتبار گرفت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• «استفاده سعدی از شاهنامه برای انتقال فرهنگ ملی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1388ش.
• «انسان در اندیشۀ سعدی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ آذر ۱۳۹۸ش.
• انوری، حسن و دیگران، «سعدی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1396ش.
• «بررسی غزل سبک عراقی در قیمت عشق»، وب‌سایت فرهنگ و هنر، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1399ش.
• «تمبر طلا و نقره یادبود سعدی طراحی و تولید شد»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «ثبت ملی چهرۀ سعدی با طرح ابوالحسن‌خان صدیقی»، هنرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1392ش.
• ثقفی، محمد، «نگاهی به‌اندیشههای اجتماعی و سجایای اخلاقی سعدی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1388ش.
• «حکایت‌های انیمیشنی بوستان سعدی درشبکۀ امید»، وب‌سایت ایران کارتون، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «داستان‌هایی از بوستان و گلستان سعدی برای کودکان و نوجوانان»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱ شهريور ۱۳۹۶ش.
• «دلایل درج شعر معروف سعدی در پشت اسکناس 10 هزار تومانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1389ش.
• «زندگی‌نامه و دانلود بهترین کتاب‌‌های سعدی شیرازی»، وب‌سایت کتاب‌راه، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «سبک‌ زندگی در اشعار سعدي»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 1 ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• «سخندان حاذق و عاشق»، وب‌سایت روزنامۀ خراسان، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• سعادتی لیلان، داریوش و بابایی، اعظم، «سعدی»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «سعدی روح کمال شرق»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۳۹۲ش.
• سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «سعدی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «شاعری که خارجی‌ها را به ستایش واداشت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1394ش.
• شمیسا، سیروس، «تفاوت سبک عراقی، خراسانی و هندی در شعر فارسی»، وب‌سایت انصاف نیوز، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1401ش.
• «شیرازۀ ادب پارسی؛ نگاهی به‌میراث سعدی برای ایرانیان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱ ارديبهشت ۱۳۹۷ش.
• صافی، قاسم، «مقام سعدی در سِند»، مجلۀ آینۀ میراث، شمارۀ 40، بهار 1387ش.
• «ضرب‌المثل‌های گلستان سعدی»، وب‌سایت نفیر نی، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «مذهب خواجه حافظ شیرازی؟»، وب‌سایت اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• مؤذن جامی، محمدهادی، «روزگار سعدی شیراز؛ از سال‌های مسافرت تا دوران کهولت»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «می‌دانستید اشعار خیلی از تصنیف‌های خاطره‌انگیز متعلق به سعدی است؟»، وب‌سایت سیمرغ، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1389ش.
• «نخستین شاعر ایرانی که شعرش در اروپا ترجمه شده، سعدی است»، وب‌سایت لیزنا، تاریخ درج مطلب: 8 ارديبهشت 1400ش.
• «یکم اردیبهشت‌ماه، روز سعدی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «نگاهی به زندگی و آثار سعدی شیرازی»، وب‌سایت دائرةالمعارف طهور، تاریخ بازدید: 8 دی 1401ش.
• «400 ضرب‌المثل از گلستان سعدی در زبان پارسی رایج است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج طلب 9 آبان 1392ش.