بوستان (کتاب)

بوستان، کتابی مشهور از سروده‌های سعدی شیرازی به زبان فارسی.

بُوستان یا سعدی‌نامه، هنری‌ترین مثنوی اخلاقی و عرفانی در ادبیات فارسی، سرودۀسعدی شیرازی، شاعر پرآوازۀ ایرانی در قرن هفتم هجری است. این اثر در ایران و جهان، به‌ویژه در کشورهای فارسی‌ زبان از اعتبار و محبوبیت زیادی برخوردار بوده و به‌ همین دلیل، به زبان‌های زندۀ دنیا، تفسیر و ترجمه شده است.

نام‌گذاری

سعدی شیرازی، این اثر را در یکی از اشعار خود با عنوان «نام‌بُردار گنج‌» یاد کرده؛ اما به‌نام خاص آن به‌صورت صریح اشاره نکرده است. نام این اثر در نسخه‌های قدیمی، «سعدی‌نامه» و در نسخه‌های جدید، «بوستان» ذکر شده است. پژوهشگران بر این باورند که اهل ذوق برای قرینه‌سازی با نام «گلستان»، اثر دیگر سعدی، نام سعدی‌نامه را بوستان گذاشته‌اند و به‌مرور زمان نام اصلی فراموش شده است.

پیشینه

بوستان در طول سفرها و سیاحت‌های سعدی سروده شده و در 655ق به‌نام‌ «ابوبکر بن‌ سعد زنگی»، به پایان رسیده است. این اثر نخستین‌بار در 1824م در کلکتۀ هند به چاپ رسید و سپس چاپ‌های متعددی از آن در ایران و سایر کشورها عرضه شد. به گواه پژوهشگران، پاکیزه‌ترین و روان‌ترین نسخۀ بوستان را «غلامحسین یوسفی» در ۱۳۵۹ش چاپ کرده است.

وزن و قالب

این اثر در قالب مثنوی و در بحر متقارب (هم‌وزن‌ِ شاهنامه فردوسی‌) سروده شده و از نظر قالب و وزن شعری، «حماسی» ‌ و دارای 4011 بیت است.

محتوای بوستان

محتوای بوستان تمثیل‌ها، آموزه‌های اخلاقی، نکته‌های تربیتی، اندیشه‌های اجتماعی و سیاسی است که با زبان حکایت بیان شده و در یک دیباچه و ده باب ساختار یافته است. دیباچۀ کتاب در توحید، نعت‌ پیامبر اسلام و ستایش‌ خلفای‌ راشدین صورت‌بندی شده و باب‌های آن هرکدام به موضوعی ویژه اختصاص یافته که به این شرح است:

1. باب اول، در عدل و تدبیر و رأی؛
2. باب دوم، در احسان؛
3. باب سوم، در عشق و مستی و شور؛
4. باب چهارم، در تواضع؛
5. باب پنجم، در رضا؛
6. باب ششم، در قناعت؛
7. باب هفتم، در عالم تربیت؛
8. . باب هشتم، در شکر بر عافیت؛
9. باب نهم، در توبه و راه صواب؛
10. باب دهم، در مناجات و ختم کتاب.

جایگاه بوستان

بوستان از نظر اصالت ادبی و جوهر شعری، یکی از مثنوی‌های برتر زبان فارسی محسوب می‌شود. این اثر از نظر محتوا، «مدینه فاضله» سعدی نام گرفته است؛ زیرا در بوستان، ارزش‌های اخلاقی با دیدگاه‌های اجتماعی در هم آمیخته، با فرهنگ ایرانی و اسلامی ترکیب شده و جهان آرمانی را توصیف می‌کند. نشریۀ گاردین این اثر را جزء ۱۰۰ کتاب برتر تاریخ بشریت انتخاب کرده است.

نوآوری‌ها در بوستان

تلفیق شیوه‌ها، تغییر محتوا و موسیقی، نوآوری‌ سعدی در بوستان است که این اثر را نسبت به همۀ مثنوی‌های پیش از آن، برتری می‌بخشد.

هویت ایرانی و اسلامی در بوستان

سعدی در بوستان با تکیه بر سنت‌های نیک جامعۀ ایرانی و آموزه‌های اسلام، به همه عناصر تشکیل‌دهندۀ هویت فرهنگی ایرانی و اسلامی توجه نموده است. درون‌مایه‌های اصلی بوستان را سنت‌های اصیل ایرانی و اندیشه‌های جهان‌شمول اسلامی تشکیل می‌دهد و بوستان از این نظر می‌تواند معرف میراث فرهنگی ایران و اسلام باشد.

اهداف تربیتی و اخلاقی بوستان

اهداف تربیتی و اخلاقی در بوستان، نمودی برجسته دارد. سعدی عصارۀ اندیشه و خلاصۀ مطالعات خود را که حاصل سفرهای وی در میان ملت‌ها و فرهنگ‌های مختلف است، در این کتاب به‌ صورت هنرمندانه به‌نمایش گذاشته و خواننده را به عدل، تدبیر، تواضع، رضا، قناعت، احسان و عشق دعوت می‌کند.

اعتبار و محبوبیت

1. کتاب درسی

بوستان در زمان حیات شاعر از اعتبار و محبوبیت همگانی برخوردار شد و بعد از آن به‌عنوان یکی از متون آموزشی در مکتب‌خانه‌های سنتی در سراسر کشورهای فارسی‌‌زبان (ایران فرهنگی) مورد استفاده قرار گرفت.

2. آیین زندگی

بوستان‌ نه‌ فقط به‌‌عنوان‌ اثر‌ ادبی‌ و زبانی‌، بلکه‌ به‌‌عنوان‌ کتابی‌ در زمینۀ حکمت‌ و اخلاق،‌ تعلیم‌ و تربیت‌ و آیین زندگی همیشه‌ مورد توجه‌ عام و خاص در حوزۀ فرهنگی ایران قدیم و جهان بوده‌ است‌.

تأثیر بوستان بر فرهنگ و ادبیات جهان

1. حضور در کتابخانه‌های معتبر دنیا

نسخه‌های معتبر و کهن بوستان در بیشتر کتابخانه‌های معتبر دنیا در دسترس است؛ از باب نمونه، قدیمی‌ترین نسخة معتبر بوستان، در کتابخانة بنیاد بودمر تاجیکستان وجود دارد و ده‌ها نسخة دیگر نیز در کتاب‌خانه‌های ترکیه، هند و اروپا نگه‌داری می‌شود.

2. ترجمه

بوستان یا قسمت‌هایی از آن به زبان‌های زنده و معتبر دنیا، از جمله لاتین، عربی، چینی، پشتو، هلندی، ایتالیایی، انگلیسی و اسپانیایی ترجمه شده و الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان و ادیبان در سراسر جهان بوده است.

3. شرح و تفسیرها

بوستان یا بخش‌هایی از آن به زبان فارسی و زبان‌های مختلف دنیا شرح و تفسیر شده و مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله، شرح «شیخ مصطفی بن شعبان» به فارسی و شرح «سودی» به ‌زبان ترکی، از بهترین شرح‌های بوستان دانسته شده است.

نمونه‌ای از شعر بوستان

شبی یاد دارم که چشمم نخفت

شبی یاد دارم که چشمم نخفت		شنیدم که پروانه با شمع گفت
که من عاشقم گر بسوزم رواست		تو را گریه و سوز باری چراست؟
بگفت ای هوادار مسکین من		برفت انگبین یار شیرین من
چو شیرینی از من به در می‌رود		چو فرهادم آتش به سر می‌رود
همی گفت و هر لحظه سیلاب درد		فرو می‌دویدش به رخسار زرد
که ای مدعی عشق کار تو نیست		که نه صبر داری نه یارای ایست
تو بگریزی از پیش یک شعله خام		من استاده‌ام تا بسوزم تمام
تو را آتش عشق اگر پر بسوخت		مرا بین که از پای تا سر بسوخت
همه شب در این گفت‌وگو بود شمع		به دیدار او وقت اصحاب، جمع
نرفته ز شب همچنان بهره‌ای		که ناگه بکشتش پری‌چهره‌ای
همی گفت و می‌رفت دودش به سر		که این است پایان عشق، ای پسر
اگر عاشقی خواهی آموختن		به کشتن فرج‌یابی از سوختن
مکن گریه بر گور مقتول دوست		برو خرمی کن که مقبول اوست
اگر عاشقی سر مشوی از مرض		چو سعدی فرو شوی دست از غرض
فدایی ندارد ز مقصود چنگ		و گر بر سرش تیر بارند و سنگ
به دریا مرو گفتمت زینهار		وگر می‌روی تن به طوفان سپار

منابع

• «این کتاب به انتخاب نشریۀ گاردین جزو ۱۰۰ کتاب برتر تاریخ بشریت برگزیده شده است»، پایگاه اطلاع‌رسانی صدای حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1400ش.
• «بوستان سعدی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 3 اسفند 1401ش.
• دادبه، اصغر، «بوستان»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1399ش.
• سعدی، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 اسفند 1401ش.
• محمدی، پرویز، «نمود هویت اجتماعی، فرهنگی و قومی درآینه گلستان و بوستان شیخ اجل، سعدی شیرازی»، وب‌سایت سامان‌دهی منابع آموزشی و تربیتی، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1398ش.
• هوشیار، یاسر و ابوعلی، غلام‌رضا، «هویت و فرهنگ ایرانی-اسلامی در گلستان و بوستان سعدی»، مجلۀ مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دورۀ دوم، شمارۀ 1، پاییز 1395ش.
• یاحقی، محمدجعفر، «سعدی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.