سفره عقد

سفرۀ عقد، سفره‌ای نمادین و آراسته به آرزوهای نیک برای خواندن عقد ازدواج.

سفرۀ عقد، آیینی دیرینه و نمادین در فرهنگ ایرانی است که در آغاز زندگی مشترک پهن شده و عقد ازدواج بر سر این سفره منعقد می‌شود. چیدمان این سفره، انعکاس‌دهنده باورها، ارزش‌ها و هویت فرهنگی ایرانیان است. امروزه تغییر سبک زندگی، رواج تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی موجب کم‌رنگ شدن سنت‌های اصیل سفرۀ عقد شده است و آن را به یکی از عوامل افزایش هزینه‌های ازدواج و مادی‌گرایی تبدیل کرده است. بازگشت به سنت‌های اصیل، یادآوری نمادهای سفرۀ عقد، ترویج ازدواج آسان و پرهیز از تجمل‌گرایی، راهکارهایی برای اصلاح این موضوع است.

مفهوم‌شناسی

سفره، زیراندازی از جنس پارچه یا جنس دیگر است که خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها را بر روی آن می‌گذارند و در فرهنگ ایرانی نمادی از برکت، روزی و فراوانی است. عقد در اصطلاح فقهی به‌معنای ایجاب و قبول بین دو نفر برای ایجاد یک رابطه حقوقی است. سفرۀ عقد به سفره‌ای گفته می‌شود که عقد ازدواج در کنار آن منعقد می‌شود.

تاریخچه

سفرۀ عقد، آیینی دیرینه و منحصر به فرد در فرهنگ ایرانی است و در سایر فرهنگ‌ها، نظیر ندارد. البته تمایل به استفاده از سفرۀ عقد ایرانی در برخی کشورهای عربی در حال گسترش است.

ریشه‌های باستانی سفرۀ عقد

سفرۀ عقد از رسوم دیرینه و پر معنا در فرهنگ ایرانی است که ریشه آن به دوران باستان و قبل از اسلام باز می‌گردد. در آن زمان، سفره‌ای به نام «گواه» پهن می‌شد که نمادی از برکت، خوشبختی و آرزوی زندگی مشترک سعادتمند برای زوجین بود. برخی از تاریخ‌نگاران معتقدند که پیدایش سفرۀ عقد ایرانی به زمان اسکندر مقدونی و ازدواج او و سپاهیانش با زنان ایرانی به رسم زرتشت برمی‌گردد.

دگرگونی‌های تاریخی سفرۀ عقد

سفرۀ عقد در دوران باستان شامل سفره از جنس ترمه و با رنگ سبز بود که نماد حیات و جاودانگی است و محتویات سفره شامل این موارد می‌شد: گردو، بادام، فندق، نان و پنیر، نبات و تخم‌مرغ، میوه‌ها، سکه، عسل، آینه و شمعدان، قیچی، نخ و سوزن، آویشن، برنج و کتاب مقدس. در پایان مراسم، تخم‌مرغ درون سینی توسط موبد، به نشانه واگذاری اختیار دختر توسط پدر به داماد به پشت بام انداخته می‌شد. پس از ورود اسلام به ایران، برخی تغییرات در سفرۀ عقد اتفاق افتاد. در بیشتر نقاط ایران، رنگ سفره از رنگ سبز به رنگ سفید، به‌عنوان نماد پاکی و خلوص تغییر یافت و عناصری مانند قرآن کریم، مهر و تسبیح به آن اضافه شد. در دوران معاصر، تنوع در چیدمان و تزیین سفرۀ عقد مشاهده می‌شود که در موارد زیادی به تجمل‌گرایی تمایل پیدا کرده است، اما حفظ برخی عناصر سنتی و معنوی در آن، همچنان از اهمیت بالایی برخوردار است.

تأثیرپذیری سفرۀ عقد از فرهنگ‌ها و ادیان

تاریخ سفرۀ عقد نشان می‌دهد که فرهنگ‌ها و ادیان تأثیر بسزایی در روند تحول آن داشته‌اند. استفاده از نمادهای زرتشی در سفرۀ عقد، روشن کردن آتش و چرخاندن انار توسط عروس و داماد، خواندن کتاب مقدس اوستا، اجرای مراسم عقد توسط موبدان زرتشتی از تأثیرات زرتشت در سفرۀ عقد است.

سفرۀ عقد تحت تأثیر آموزه‌های اسلامی، آداب و رسوم خاص خود را پیدا کرد. اضافه شدن نمادهای اسلامی مانند قرآن کریم، مهر و تسبیح، حفظ نمادهای مورد تأیید اسلام، خواندن قرآن، اجرای دعاهای خاص اسلامی، اجرای مراسم عقد توسط عالمان دینی از تأثیرات دین اسلام در سفرۀ عقد است.

سیر تحول سفرۀ عقد از سادگی به تجمل

سفرۀ عقد در گذر زمان، از سادگی و صمیمیت به سمت تجمل و پرهزینه شدن حرکت کرده است. در گذشته، سفرۀ عقد با ساده‌ترین وسایل و با هدف برکت و خوشبختی زوجین چیده می‌شد. نان و پنیر و سبزی، آینه و شمعدان، قرآن و مهر، از جمله عناصر اصلی سفرۀ عقد در گذشته بودند؛ اما به مرور زمان، تجملات و چشم‌وهم‌چشمی به سفرۀ عقد راه پیدا کرد. استفاده از ظروف گران‌قیمت، تزئینات پرهزینه و حتی سفره‌های عجیب و غریب، جایگزین سادگی گذشته شده است. این تغییرات، نه‌تنها باعث افزایش هزینه‌های ازدواج شده، بلکه معنویت و هدف اصلی سفرۀ عقد را تحت شعاع قرار داده است.

تفاوت سفرۀ عقد و خونچۀ پای عقد

خوانچه یا خنچه یا خونچۀ پای عقد، طَبَق یا سینی مستطیل‌‌شکل چوبی و لبه‌داری است که معمولا ابعادی به‌اندازۀ یک متر در 2 متر دارد که داخل آن با چوب به اشکال هندسی تقسیم می‌شود. امروزه اندازۀ خنچه‌ها کوچکتر از گذشته است. در برخی از مناطق ایران از خونچه، به‌جای سفرۀ عقد استفاده می‌شده و هنوز هم در برخی از مناطق، به سفرۀ عقد، خونچۀ پای عقد می‌گویند. در بسیاری از مناطق ایران، تا سال‌ها همزمان با استفاده از سفرۀ عقد از خونچه نیز به‌روش دیگری استفاده می‌کردند. در این مناطق، وسایل سفرۀ عقد با آداب خاصی شبیه جهازبران، توسط خوانچه به خانۀ عروس فرستاده می‌شد.

اجزای سفرۀ عقد و معانی نمادین آنها

سفرۀ عقد به‌عنوان نماد آغاز زندگی مشترک و پیوند زوجین، در مناطق و فرهنگ‌های مختلف به‌گونه‌های متنوع پهن می‌شود که به‌برخی از اجزای رایج آن اشاره می‌شود:

• سفره سبز یا سفید: سفره سبز، نماد حیات و جاودانگی و سفره سفید، نماد پاکی و خلوص؛
• قرآن کریم و جانماز: نماد ایمان و تعهد به آموزه‌های دینی؛
• آینه و شمعدان: نماد روشنایی، صداقت، تولد و حرکت؛
• نان و پنیر و سبزی: نماد برکت، روزی، سلامتی و سرسبزی؛
• سکّه و نبات: نماد ثروت، رونق اقتصادی، شیرینی و خوشبختی؛
• تخم‌مرغ: نماد تداوم نسل و باروری؛
• گل: نماد زیبایی، شادابی و طراوت؛
• کاسه آب: نماد پاکی، صفا و تطهیر؛
• ظرف عسل: نماد شیرینی، گشایش و موفقیت؛
• نُقل و شیرینی: نماد شادکامی، خوش‌یمنی و کامروایی؛
• فندق، گردو و بادام:‌ نماد خوشبختی، ثروت و آرزوی پسرشدن فرزند نخست؛
• اسپند یا اسفند: نماد تندرستی، سعادت، شگون و شادی؛
• موارد دیگری مانند‌ نخ و سوزن، برنج، کشمش سبز، پسته، خرما، میوه‌های مختلف، انار شیرین، قیچی که در فرهنگ‌ها و مناطق، متفاوت است.

جنبه‌های فرهنگی سفرۀ عقد

دلالت‌های فرهنگی و اجتماعی سفرۀ عقد

سفرۀ عقد، فراتر از یک چیدمان زیبا و تزیینات، حامل مفاهیم و معانی ارزشمندی است که ریشه در فرهنگ، مذهب و باورهای ایرانیان دارد:

1. تعهد و پیمان: ایرانیان سفرۀ عقد را نماد تعهد و پیمان دو انسان برای زندگی مشترک می‌دانند. زوجین با قرارگرفتن در کنار یکدیگر در کنار این سفره، تعهد می‌کنند که در غم و شادی و در سختی و آسانی در کنار هم باشند.
2. برکت و معنویت: در سفرۀ عقد، با استفاده از نمادهای مذهبی، ملّی، دعا و طلب خیر و برکت، معنویت و برکت برای زندگی مشترک درخواست می‌شود. قرآن کریم، مهر، نان و پنیر و سبزی، آینه و شمعدان، از جمله نمادهای رایج در سفرۀ عقد هستند که هر کدام معنای خاص خود را دارند.
3. اصالت و فرهنگ: سفرۀ عقد، انعکاسی از اصالت و فرهنگ‌های مختلف ایرانی است. آداب و رسوم، نمادها و تزیینات سفرۀ عقد، در هر فرهنگ و مذهبی متفاوت است و نشان‌دهنده باورها و ارزش‌های آن جامعه است.

تأثیرات رسانه و مد بر سفرۀ عقد

امروزه، رسانه و مد به‌طور فزاینده‌ای بر سفرۀ عقد و آداب و رسوم مربوط به آن تأثیر می‌گذارند. شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های شنیداری و دیداری، تصاویری از سفره‌های عقد مجلل و پرهزینه را به نمایش می‌گذارند که باعث ایجاد توقعات جدید در زوجین و خانواده‌ها می‌شود که نتیجه آن دورشدن از اصالت و سادگی و افزایش تجملات و هزینه‌های ازدواج است. برخی از این تأثیرات را می‌توان در موارد زیر مشاهده کرد:

• تغییر در چیدمان سفرۀ عقد: سفره‌های عقد امروزی، به مراتب شلوغ‌تر و پر زرق و برق‌تر از گذشته هستند. استفاده از تزئینات فانتزی، گل‌های مصنوعی، رنگ‌های خاص، از جمله این تغییرات هستند.
• اضافه‌شدن اجزای جدید به سفرۀ عقد: در گذشته، اجزای سفرۀ عقد ساده‌تر و محدودتر بود؛ اما امروزه، اجزای جدیدی مانند کیک عروسی، مجسمه‌های تزیینی و حتی لوازم آرایشی و بهداشتی به سفرۀ عقد اضافه شده است.
• تغییر در آداب و رسوم: رسانه و مد، بر آداب و رسوم مربوط به سفرۀ عقد نیز تأثیر می‌گذارند. برای مثال، در گذشته، رسم بر این بود که بزرگ‌ترها در چیدن سفرۀ عقد نقش داشته باشند؛ اما امروزه، زوجین جوان تمایل بیشتری به انتخاب چیدمان و اجزای سفرۀ عقد خود دارند.
• فراموش‌شدن نمادهای سفرۀ عقد: در حالی که سفرۀ عقد، نمادی از آغاز یک زندگی مشترک پربرکت و همراه با شادکامی است، در موارد زیادی شاهد فراموش‌شدن نمادها و معانی آن در سفره‌های عقد فعلی هستیم. این موضوع، نشان‌دهنده دورشدن از اصالت و معنویت در این سنت دیرینه است.

تأثیر تغییرات سبک زندگی بر سفرۀ عقد

سبک زندگی به‌مثابه گذراندن زندگی از تولد تا مرگ است و می‌تواند بر اساس انتخاب شخصی یا تقلید از دیگران شکل گیرد. سبک زندگی اسلامی ایرانی بر اعتلای ارزش‌های انسانی تأکید داشته و رسیدن به آرامش در آن به‌عنوان یک اصل مهم در نظر گرفته می‌شود. تغییرات در سبک زندگی، امروزه بر سفرۀ عقد نیز تأثیر گذارده است. توجه به ظواهر، تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی از آثار این دگرگونی در سبک زندگی است. بازگشت به سبک زندگی اسلامی ایرانی، تأکید بر ازدواج آسان و پرهیز از چشم‌وهم‌چشمی از راهکارهای رهایی از معضلات فعلی است.

راهکارهای بازگشت به سنت‌های سفرۀ عقد

ترویج آگاهی و آموزش

یکی از راهکارهای مؤثر برای بازگشت به سنت‌های سفرۀ عقد، ترویج آگاهی و آموزش است. از روش‌های تحقق این مسأله می‌توان به آموزش‌های منظم و هدفمند در مدارس و دانشگاه‌ها، برگزاری کارگاه‌های آموزشی پیش از ازدواج و استفاده از ظرفیت‌های رسانه برای فرهنگ‌سازی مثبت اشاره کرد.

احیای سنت‌های اصیل

احیای سنت‌های اصیل از راهکارهای بازگشت به سنت‌های سفرۀ عقد است که از راه‌های مختلفی مانند استفاده از نمادهای سنتی در سفرۀ عقد، استفاده از لباس‌های سنتی، برگزاری مراسم عقد در مکان‌های سنتی یا مذهبی قابل تحقق است.

تغییر رویکردهای رسانه‌ها

تغییر رویکرد رسانه‌ها از ترویج مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی به ترویج فرهنگ اصیل اسلامی ایرانی، تأثیر زیادی در اصلاح فرهنگ جامعه دارد. تهیه و پخش برنامه‌های آموزشی، معرفی الگوهای مناسب، ترویج سادگی و اصالت و تمرکز رسانه‌ها بر معنویت و ارزش‌ها از جمله این راهکارها است.

ترویج ازدواج آسان

ازدواج آسان ازدواجی است که بدون تجملات، چشم‌وهم‌چشمی و هزینه‌های غیرضروری برگزار می‌شود. از آثار ازدواج آسان می‌توان به کاهش چشمگیر هزینه‌های ازدواج، افزایش آمار ازدواج، بازگشت به سنت‌های اصیل سفرۀ عقد و افزایش رضایت و پایداری در زندگی مشترک اشاره کرد.

منابع

• ابراهیمی، محسن، «تخم‌مرغ»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1398ش.
• بلوکباشی، علی، «اسفند»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1398ش.
• جعفری قنواتی، محمد، «سفرۀ عقد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1399ش.
• جودکی، محمدعلی، «برکت»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1400ش.
• حسین‌پور، سیدروح‌الله، «آموزش‌های لازم قبل از ازدواج»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 7 شهریور 1400ش.
• حسینی، وجیهه‌سادات، «روایتی از احیای سنت واسطه‌گری ازدواج از جوار امام رئوف تا میزبانی مساجد از سفرۀ عقد جوانان»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1402ش.
• «حقایقی جالب و خواندنی درباره اسکندر مقدونی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1400ش.
• داودی، ندا، «چشموهم‌چشمی به سبک مدرن»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 17 آبان 1389ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، «سفره»، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، «عقد»، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1403ش.
• راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، قم، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، 1404ق.
• «سایه سنگین تجمل بر سنت‌/ هزینه‌های گزاف برای یک شب چشم‌وهم‌چشمی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1401ش.
• «سفرۀ عقد ایرانی، جهانی می‌شود»، خبرگزاری جماران، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1393ش.
• «سفرۀ عقد»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1403ش.
• «سنت‌های قدیمی ازدواج در وادی فراموشی /تجمل‌گرایی یکی از دلایل افزایش طلاق»، وب‌سایت دانا، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1398ش.
• شاهسواری، معصومه و حیدری، فاطمه، «ﺣﻀﻮر زﻧﺎن در اﺳﮑﻨﺪر ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و رواﯾﺖﻫﺎ»، در مجله تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دوره 8، پاییز 1395ش، شماره 29.
• ضیایی، آراض، «آموزش و ترویج فرهنگ آسان‌سازی ازدواج در جامعه ضروری است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1387ش.
• طباطبایی، محمود، «رسانه ها نقش موثری در ترویج ازدواج دارند»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1395ش.
• علیخواه، فردین، «جایگاه سفره در جامعه ایرانی چیست؟»، وب‌سایت شهرآرانیوز، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1399ش.
• فرقانی، مهدیس، «حکایت سفرۀ عقد»، وب‌سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 12 اسفند 1386ش.
• «فلسفه کامل سفرۀ عقد»، وب‌سایت تشریفات کیمیا، تاریخ بازدید: 18 فروردین 1403ش.
• متین، پیمان، «بادام»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1398ش.
• میرحسینی، یحیی و سلیمی، مینا، «ثواب و گناه»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 15 فروردین 1403ش.
• میرزاجعفری، فاطمه، «زنجیر دست و پاگیر مشکلات فرهنگی و اقتصادی بر ازدواج جوانان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• میرعظیم، رحیم، «ازدواج‌های سنتی و اصالت‌هایی که رنگ باخت/ فرصتی برای احیای سنت پیامبر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1391ش.
• «نقش محوری رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی ازدواج»، وب‌سایت روزنامه کیهان، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1402ش.
• «هرآنچه که باید در مورد سفرۀ عقد و چیدمان آن بدانید + 23 مدل زیبا و لاکچری سفرۀ عقد»، وب‌سایت تالارکده، تاریخ بازدید: 18 فروردین 1403ش.
• هنری، گلاله، «آینه»، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1400ش.
• «13 میلیون برای چند ساعت اجاره سفرۀ عقد»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1389ش.