سگ در فقه اسلامی

سگ در فقه اسلامی؛ چارچوب تعامل انسان با انواع سگ در سبک زندگی اسلامی.

در فقه شیعه، سگ، خوک، خون، ادرار، مدفوع، مَنی، مردار، کافر، شراب و فُقّاع، ذاتاً نجس هستند. چیزهایی که ذاتاً نجس نیستند، با شرایطی در تماس با عین نجس، نجس می‌شوند و در فقه شیعه از آنها با عنوان «مُتَنَجِّس» (نجس‌شده) یاد می‌شود. انواع متنجس با مطهّرات قابل پاک‌شدن هستند، اما چیزهایی که ذاتاً نجس هستند مانند سگ، جز با استحاله قابلیت تطهیر ندارند. در فقه شیعه، برای پاک کردن ظرفی که در تماس با بزاق سگ قرار گرفته، آن را خاک‌مال کرده و سپس با آب قلیل یا کُر می‌شویند.

فقهای شیعه برای استنباط احکام از سه منبع قرآن، سنت قطعی و عقل استفاده می‌کنند و حکم شرعی به هر یک از این منابع سه‌گانه می‌تواند مستند شود.

اشاره به سگ در قرآن

قرآن، سه مرتبه در مورد سگ سخن گفته است.

الف) آیه 18 از سوره کهف در شرح داستان اصحاب کهف و سگ نگهبان همراه آنها به چند ویژگی این سگ مانند گشوده بودن دست‌ها، شکل خوابیدن، وظیفۀ نگهبانی، جانمایی سگ درون غار و فاصله‌اش با اصحاب کهف، اشاره شده است.

ب) آیه 176 از سوره أعراف به انسانی اشاره می‌کند که با وجود دستیابی به درجات بالای معنوی، به دنیاپرستی روی آورد و از مسیر حق منحرف شد. قرآن، دنیاگرایی چنین انسان‌هایی را به عطش نامحدود و بیمارگونه سگ هار تشبیه کرده است.

ج) آیه 4 از سوره مائده، صیدی که توسط سگ‌های تربیت‌شده، شکار می‌شود را حلال دانسته است.

قرآن نسبت به نجس‌بودن یا ‌نبودن سگ‌ همانند بسیاری از موارد دیگر ساکت است، برای مثال، با وجود یقینی بودن حرمت گوشت سگ در فقه اسلامی، قرآن هنگام بیان خوراکی‌های حرام، اشاره‌ای به حرمت گوشت سگ نکرده است. این رویکرد در رابطه با برخی تکالیف عبادی نیز وجود دارد و علی‌رغم امر و نهی به‌صورت کلی، نسبت به جزئیات حکم در آیات قرآن توضیحی وجود ندارد و تفصیل بیشتر بر عهده روایات قرار داده شده است. نظیر رکعات نماز، مصادیق و شرایط خمس و زکات، جهاد و احکام جزئی مطهرات.

نجس بودن سگ در روایات

مهم‌ترین دلیل نجس بودن سگ در فقه اسلامی، روایات فراوانی است که در کتب معتبر حدیثی در قالب تک‌روایت یا ابواب فقهی دسته‌بندی و بیان شده است. برخی عناوین این ابواب فقهی به این شرح است.

«بَابُ نَجَاسَة سُؤْرِ الْکَلْبِ وَ الْخِنْزِیرِ»؛

«بَابُ طَهَارَة عَرَقِ جَمِیعِ الدَّوَابِّ وَ أَبْدَانِهَا وَ مَا یَخْرُجُ مِنْ مَنَاخِرِهَا وَ أَفْوَاهِهَا إِلَّا الْکَلْبَ وَ الْخِنْزِیرَ»؛

«بَابُ نَجَاسَة الْکَلْبِ وَ لَوْ سَلُوقِیّاً»؛

«بَابُ جَوَازِ لُبْسِ جِلْدِ مَا لَا یُؤْکَلُ لَحْمُهُ مَعَ الذَّکَاة وَ شَعْرِهِ وَ وَبَرِهِ وَ صُوفِهِ وَ الِانْتِفَاعِ بِهَا فِی غَیْرِ الصَّلَاة إِلَّا الْکَلْبَ وَ الْخِنْزِیرَ وَ جَوَازِ الصَّلَاة فِی جَمِیعِ الْجُلُودِ إِلَّا مَا نُهِیَ عَنْهُ»؛

«بَابُ کَرَاهَة اتِّخَاذِ کَلْبٍ فِی الدَّارِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ کَلْبَ صَیْدٍ أَوْ مَاشِیَة أَوْ یُضْطَرَّ إِلَیْهِ أَوْ یُغْلَقَ دُونَهُ الْبَابُ»؛

«بَابُ تَحْرِیمِ بَیْعِ الْکِلَابِ إِلَّا کَلْبَ الصَّیْدِ وَ کَلْبَ الْمَاشِیَة وَ الْحَائِطِ وَ جَوَازِ بَیْعِ الْهِرِّ وَ الدَّوَابِّ».

برخی روایات، آشکارا سگ را نجس دانسته‌اند؛ اما در برخی دیگر، نشانه‌هایی بر نجس‌بودن سگ وجود دارد. مثلاً در مورد تطهیر ظرفی که سگ در آن چیزی خورده، امام دستور به خاکمال کردن آن می‌دهد که نشانۀ نجس بودن آن ظرف است.

نجس‌بودن سگ در فقه شیعه و اهل سنت

فقیهان مسلمان و به‌ويژه فقهای شیعه، سگ را یکی از نجاسات می‌دانند و این حکم بین آنها اجماعی است. تنها گروه در مذاهب اسلامی که سگ را نجس نمی‌داند مالکی‌ها ـ یکی از فِرَق اهل سنّت ـ هستند. البته آنها معتقدند احکام و دستورات مربوط به سگ، باید به‌صورت تعبّدی عمل شود. آنها با اینکه سگ را نجس نمی‌دانند، اما از روی تعبد ظرفی را که سگ لیسیده، هفت بار می‌شویند. شافعیه و حنابله نیز می‌گویند: این ظرف باید هفت بار تطهیر شود، که یک بار آن به‌صورت خاکمال است.

نگهداری سگ

مراجع تقلید، نگهداری و پرورش سگ‌های نگهبان، سگ شکاری، سگ زنده‌یاب و سگ موادیاب به خاطر فایده‌ای که بر آنها مترتب است، جایز دانسته‌اند، هرچند که نجس هستند؛ اما نگهداری و پرورش سگ‌های زینتی برای هم‌زیستی و سرگرمی اشکال دارد و نگهداری آنها در شأن مسلمانان نیست. برخی از مراجع تقلید نگه‌داشتن سگ در منزل را مکروه دانسته‌اند.

خرید و فروش سگ

با توجه به نجاست ذاتی سگ و ممنوعیت خرید و فروش اشیاء نجس، خرید و فروش سگ با توجه به انواع مختلف آن، احکام متفاوتی دارد. به نظر فقها به خاطر عدم مالیت عین نجاست، خرید و فروش سگ حرام است. این حکم مختص سگ ولگرد است و سگ شکاری و سگ نگهبان با توجه به منافعی که دارند از این حکم استثناء شده‌اند.

منابع

• «آیا سگ در قرآن نجس است؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: 7 تیر 1401ش.
• «احکام نگهداری حیوانات»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آيت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 9 تیر 1401ش.
• «احکامی که در قرآن نیامده، چگونه از آن استنباط می‌شود؟» خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1394ش.
• امام خمینی، سیدروح‌الله، توضیح‌المسائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، ۱۴۲۴ق.
• بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر حضرت آیت‌الله بهجت، ۱۴۲۸ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، ۱۴۰۹ق.
• «مساله نجاست سگ در اسلام»، سایت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 8 تیر 1401ش.
• مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیة، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۹ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، استفائات جدید، قم، امام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۷ق.
• «نجس»، دانشنامه ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 7 تیر 1401ش.