علم‌بندی در گیلان
علم‌بندی در گیلان؛ یکی از آیین‌های سنتی گیلان در ایام سوگواری ماه محرم.
آیین عَلَم‌بندی یکی از رسم‌های سنتی و رایج گیلانی‌ها در آغاز ماه محرم و ایام سوگواری شهادت امام حسین است. عَلَم در فرهنگ شیعیان، نماد آیین سوگواری است و هر دسته عزاداری، علم ویژه خود را در روز عاشورا به حرکت می‌آورد. آیین علم‌بندی معمولاً در دهۀ اول محرم و در تمام شهرها و روستاهای گیلان با کمی تفاوت در زمان شروع و آداب و رسوم، صورت می‌گیرد. رسم علم‌بندی در روستاها با پذیرایی اهالی محله همراه است. همزمان با بستن علم سوگواری، سنج و طبل می‌نوازند تا اهالی خبردار شوند که علم سوگواری محرم بسته شده و عزاداری امام حسین در مسجد محل، رسمأ شروع شده است. سپس برخی از خانواده‌ها غذاهایی را با سینی‌های بزرگ مسی (مجمعه) به مسجد محل می‌برند و عزاداران بعد از خواندن نماز و صرف غذای نذری، تا پاسی از شب به مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند.[۱]
اصطلاح‌شناسی
عَلَم یا جریده به‌معنای نشان و پرچم است.[۲] علم در جنگ، نماد شکوه و عظمت است. شیعیان نیز علم را نماد عظمت و قدرت علمدار کربلا (ابوالفضل العباس) می‌دانند.[۳] آیین علم‌بندی در اصطلاح به‌معنای بستن و آماده کردن علم برای مراسم سوگواری و عرض ارادت به امام حسین است. در گیلان مراسم علم‌بندی حداکثر تا هفتم محرم ادامه دارد و معمولاً پس از سومین روز شهادت امام حسین، علم‌ها را باز می‌کنند که به این عمل، «علم‌واچینی» می‌گویند.[۴]
پیشینه
آیین علم‌بندی در گیلان سابقه‌ای طولانی دارد. قدیمی‌ترین آیین علم‌بندی در گیلان را به منطقه ماسوله با سابقه هشتصد ساله نسبت داده‌اند؛ اگرچه برخی، پیشینه آیین علم‌بندی را به عصر صفویه بازگردانده و بر این باور هستند که این رسم در دورۀ قاجاریه، نظام‌مند شده است. آیین علم‌بندی در ۲۲ آذر ۱۳۹۱ش در فهرست آثار ملی ثبت شده است.[۵]
جنس عَلم
عَلَم درگذشته چوب بلندی به ارتفاع پنج تا شش متر بوده که آن را با پنجه‌ای فلزی از جنس برنج و پارچه‌های مشکی و رنگی می‌پوشاندند. پارچه سبز، نشانۀ مظلومیت و محبوبیت امام حسین، پارچۀ قرمز، رنگ خون و پارچۀ سفید، بیانگر سیمای نورانی امام حسین بوده است.[۶] علم‌های امروزی، لوله‌های بلند فلزی با قطرهای مختلف هستند که ارتفاع برخی از آنها به ۱۵ متر می‌رسد و از انواع سه تیغ، پنج تیغ، شش تیغ و حتی بیشتر در مراسم عزاداری استفاده می‌شود.[۷]
آداب مراسم علم‌بندی
آیین علم‌بندی تا شب هفتم محرم در گیلان به پایان می‌رسد و بعد از آن، مراسم عزاداری آغاز می‌شود. قربانی کردن، روشن کردن شمع، سینه‌زنی و پخش نذری، از مهم‌ترین آداب این آیین در استان گیلان است. این آیین سنتی در شهر تاریخی ماسوله، لاهیجان و آستانه اشرفیه از جلوه و اهمیت بیشتری برخوردار است.[۸]
آیین علم‌بندی در ماسوله
اهالی ماسوله به این آیین، «طوق‌بندی» می‌گویند. این رسم سنتی در غروب روز ششم محرم، در بقعۀ «عون بن علی»، از نوادگان امام علی برگزار می‌شود؛ هنگام غروب، مردم با صدای سنج و شیپور، بر روی پشت بام‌های چهار محله (مسجد‌بر، خانه‌بر، کشه‌سر و اسد محله) جمع شده و سپس با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی با عبور از کوچه‌های پلکانی ماسوله، راهی بقعۀ عون بن علی می‌شوند و با تجمع در حیاط آن به عزاداری و نوحه‌خوانی می‌پردازند. عزاداران، نوحۀ معروف «ای اهلِ حرم، میر علمدار نیامد» سر می‌دهند و سپس علم‌ها که نماد دست بریدۀ علمدار کربلا است و با پارچه‌های سبز و مشکی پوشیده شده، توسط هیأت امنای هر محله به بزرگان هر محل تحویل داده می‌شود. هنگام خارج کردن علم از بقعه، جلوی آن قربانی می‌کنند. بعد از آن، علم‌ها توسط دسته‌های عزاداری به مسجد محل خود برده می‌شود.[۹]
آیین علم‌بندی در لاهیجان
مراسم علم‌بندی در لاهیجان از روز اول تا ششم محرم، هر روز عصرها برگزار می‌شود. این آیین بدین‌گونه است که در ابتدا دستۀ عزاداری و سینه‌زنی با نواختن شیپور، طبل و سنج، شروع مراسم را اعلام و با مرثیه‌خوانی، مردم را جمع می‌کنند. آنها بعد از سخنرانی واعظ، به نوحه‌خوانی می‌پردازند. سپس علم‌ها را که با پارچه‌های رنگین پوشیده شده، به ستون مسجد یا تکیه‌ها می‌بندند. این مراسم در روستاهای لاهیجان با قربانی و اطعام عزاداران همراه است. سپس هر شب علم‌ها توسط جوانان نیرومند محله، پیشاپیش دسته‌های عزاداری در محلات هفت‌گانۀ شهر دور می‌زنند و به عزاداری و نوحه‌خوانی می‌پردازند تا به محل اولیۀ خود می‌رسند. پس از آن، شرکت‌کنندگان در مراسم، پذیرایی می‌شوند.[۱۰]
آیین علم‌بندی در آستانه اشرفیه
در آستانه اشرفیه، در نخستین روز محرم، هیأت عزاداران آل‌محمد و هیأت آقاسید جلال‌الدین اشرف در صحن بقعه سید جلال‌الدین اشرف جمع می‌شوند و مراسم علم‌بندی با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی توسط مداحان پیش‌کسوت آغاز می‌شود. سپس علم را در کنار ستون و ایوان ورودی امام‌زاده با پارچه‌های سبز و مشکی، بر افراشته می‌کنند.[۱۱] پیشینه این آیین در آستانه اشرفیه را تا یک‌صد سال گفته‌اند.[۱۲]
پانویس
- ↑ بشرا و طاهری، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، 1387ش، ص15-17.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه علم.
- ↑ رهبر گنجه، «علم‌چینی و علم‌واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18مهر 1397ش؛ اصلانی عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، 1374ش، ج3، ص450.
- ↑ «علم‌واچینی گیلان؛ آیینی به سادگی نیایش»، سایت لاهیک، تاریج درج مطلب: 17 آذر 1390ش.
- ↑ «آیین سنتی علم‌بندی یا طوق‌بندی ماسوله»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 22 مرداد 1400ش.
- ↑ رهبر گنجه، «علم‌چینی و علم‌واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)»، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1397ش.
- ↑ «آغاز ماه محرم با مراسم سنتی علم‌بندی در گیلان»، سایت بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا علیه السلام، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1395ش.
- ↑ «آغاز ماه محرم با مراسم سنتی علم‌بندی در گیلان»، سایت بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا علیه السلام، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1395ش.
- ↑ اصلانی عربانی، کتاب گیلان، 1374ش، ج3، ص450.
- ↑ قربانی، پیشینۀ تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، 1396ش، ص312.
- ↑ فقیه محمدی جلالی، سیمای کوچان، 1388ش، ج1، ص125-126.
- ↑ «علم‌واچینی گیلان؛ آیینی به سادگی نیایش»، سایت لاهیک، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1390ش.
منابع
- «آغاز ماه محرم با مراسم سنتی علم‌بندی در گیلان»، سایت بنیاد بین‌المللی فرهنگی هنری امام رضا علیه السلام، تاریخ درج مطلب: 12 مهر 1395ش.
- «آیین سنتی علم‌بندی یا طوق‌بندی ماسوله»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 22 مرداد 1400ش.
- اصلانی عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، تهران، گروه پژوهشگران ایران، 1374ش.
- بشرا، محمد و طاهری، طاهر، جشن‌ها و آیین‌های مردم گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، 1387ش.
- رهبرگنجه، تورج، «علم‌چینی و علم‌واچینی در روستای شاه شهیدان (عمارلو)»، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1397ش.
- «علم‌واچینی گیلان؛ آیینی به سادگی نیایش»، سایت لاهیک، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1390ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 8 مرداد 1401ش.
- فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی، سیمای کوچان، قم، بخشایش، 1388ش.
- قربانی، محمدعلی، پیشینۀ تاریخی فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، رشت، سپیدرود، 1396ش.