بازار وکیل

پرونده:بازار-وکیل.jpg

بازار وکیل؛ بازار کهن و سنتی ایرانی در مرکز شهر شیراز.

بازار وکیل شیراز، فضایی شهری است که فرهنگ و تمدن کهن ایرانی را بازنمایی می‌کند. این بازار به‌ دستور کریم‌خان‌زند، در شهر شیراز و طی بیست سال ساخته شد. این اثر تاریخی برگرفته از معماری بازار قیصر اصفهان و مرکب از چهار راستۀ چلیپایی (صلیبی‌شکل) و تاق تاقی است. بازار وکیل، بازاری به زبان رنگ‌ها است که قلب اقتصاد شیراز بود و تمام امور بازرگانی در آن جریان داشت. این بازار در شمار آثار تاریخی ایران ثبت شده است.

نام‌گذاری

کریم‌خان برای آنکه شیراز را به قطب تجاری و مالی آن روزگار تبدیل کند، بازاری بزرگ را پایه‌گذاری کرد. به‌دلیل اینکه کریم‌خان را وکیل‌الرعایا می‌گفتند، این بازار را نیز بازار وکیل نامیدند.

جغرافیا

بازار وکیل، امروزه در مرکز شهر شیراز و در نزدیکی دروازه اصفهان قرار دارد. راستۀ اصلي بازار كه در راستای محور فرهنگي - تاريخي شهر شيراز ساخته شده، از انتهاي بازار اردو، شروع و به دروازه اصفهان منتهي مي‌شده است. بازار وکیل دارای پنج در بزرگ در چهار طرف آن است. این ورودی‌ها، در خیابان‌های زند، طالقانی و لطفعلی‌خان زند واقع شده‌ است. ورودی اصلی شمالی و جنوبی بازار در خیابان زند و ضلع شرقی در میدان شهرداری قرار دارد.

تاریخچه

بر اساس اسناد تاریخی هنگامی که کریم‌خان زند برای سرکشی به شهر لار رفته بود، با دیدن بازار قیصریۀ لار، تصمیم گرفت که در شیراز، بازار بزرگی بسازد. ساخت بازار وکیل در سال 1137ش در محوطۀ وسیعی میان ارگ و اندرونی و با همکاری گروهی از معماران، صنعت‌گران و استادکاران معروف آن روزگار آغاز و پس از بیست سال تکمیل شد. برخی معتقدند که از دوران صفوی بازاری در این مکان بوده و کریم‌خان همان را توسعه داده ‌است. فرصت‌الدوله شیرازی در کتاب شیرازنامه یا آثار عجم، به وصف بازار وکیل شیراز پرداخته است.

معماری

پرونده:بازار-وکیل-شیراز.jpg

مساحت بازار وکیل حدود 21840 متر مربع است. این بازار با الهام از معماری بازار قیصریه اصفهان طراحی شده است. بنای بازار از جنس گچ، آجر و آهک ساخته شده است و ستون‌هایی از جنس سنگ تراشیده، ساختمان آن را به یکی از مستحکم‌ترین بناهای آن دوران تبدیل کرده است که در طول زمان، هیچ زلزله‌ای مشکلی برایش ایجاد نکرده است.

نکات کلی معماری بازار وکیل عبارت‌اند از:

• شکل کلی بازار وکیل شیراز دو رشتۀ شمالی - جنوبی و شرقی - غربی است که مانند صلیبی یکدیگر را قطع می‌کنند و مرکب از چهار راسته است. در تقاطع این دو رشته، چهارسوق قرار گرفته است و تقاطع چهارسوق بر روی یک هشتی قرار گرفته است.
• این بنا از نظر معماري داراي سه فضاي «گذرگاه» (فضايي براي گذر مشتریان)، «حریم مغازه» (با ارتفاع تقريبي دو پله بالاتر از سطح زمین) و «فضاي مغازه» است.
• سقف چهارسوق بازار درگذشته ارتفاعی در حدود یازده متر داشت؛ اما هم‌اکنون به‌دلیل خاکریزی کف بازار ارتفاع آن به دَه متر کاهش پیدا کرده است.
• زیر سقف چهارسوق بازار در گذشته حوض مرمرین بزرگی قرار داشت و آب آن از یک آبراه تأمین می‌شد.
• در دو طرف بازار، ۴۱ جفت مغازه وجود دارد كه جلو هر يك، سكويي از قطعات سنگي بزرگ كه بر روي آن، ترنج‌هايی برجسته حجاری شده است.
• جنس دیوارها در بازار وکیل شیراز کاهگلی بوده است که رنگ روشن آن، سبب بازگشت تابش آفتاب مي‌شد.
• تزئینات این بازار تاریخی، ترکیبی از کاشی‌کاری، منبت‌کاری، مشبک‌کاری با چوب ساج و سنگ‌کاری است.
• سقف راسته‌های بازار وکیل با ردیفی از طاق‌های گنبدی آجری، تویزه‌ها، کاربندی‌های ساده و آجرکاری‌های جناغی ساخته شده که منظری زیبا به فضای بازار بخشیده است.
• برای تهویۀ بازار، پنجره‌هایی مشبکی در گنبدها یا در پایۀ سقف‌ها بر فراز هر حجره استفاده شده که سازگار با اقلیم شیراز است.
• برای روشنایی و بهره‌مندی از نور طبیعی در بازار وکیل از حفره‌های به وجود آمده در جداره‌ها و مشبک‌ها استفاده کرده‌اند.
• شکل بازشوها و پنجره‌های بازار وکیل شیراز مستطیلی با قوسی شکل در بالا بوده است.
• دهانۀ اصلی کاروان‌سرای روغنی با مقرنس‌کاری‌های زینت یافته و اِزاره و دالان ورودی با سنگ‌های سرخ‌فام پوشیده شده است.

ساختار کلی بازار وکیل

پرونده:بازار-وکیل۱.jpg

راسته‌های اصلی بازار به شرح زیر است:

• راستۀ شمالی تا چهارسو با ۴۸ طاق با 82 حجره به نام بازار کلاهدوزان؛
• راستۀ جنوبی با چهل طاق به نام بازار بزازان (پارچه‌فروشان)؛
• راستۀ شرقی با نوزده طاق به نام بازار علاقه‌بندان (در زمان گذشته به تولید و فروش انواع روبان، نوار ابریشمی، نخ و… می‌پرداخت؛ اما در حال حاضر راسته شرقی، مرکز فروش فرش شده است)؛
• راستۀ غربی با یازده طاق به نام بازار ترکش‌دوزان (مرکز فروش انواع دست بافت و زیرانداز است)؛
• در غرب راستۀ جنوبی، بازار دیگری به نام بازار شمشیرگران وجود دارد که در آن انواع پارچه‌های دستباف عشایر یافت می‌شود؛
• بازار وکیل، پنج کاروانسرای به نسبت وسیع و پیوسته به راسته‌ها دارد که انبارها و حجره‌های بازرگانان و کارگاه‌های و صنعت‌گران در آنها قرار گرفته است.

خطرات پیش‌روی

کارشناسان معضلات بازار وکیل را به قرار زیر ذکر کرده‌اند:

1- احتمال ریزش سقف بازار؛

2- وضعیت ناایمن شبکۀ برق داخلی بازار؛

3- نبود کانال مشترک خدمات شهری؛

4- دفع نامناسب پسماندهای روزانه؛

5- وضعیت نامناسب فاضلاب بازار.

بازار وکیل شیراز، امروزه شرایط استانداردی برای مقابله با حوادث غیرمترقبه را ندارد و در سال‌های اخیر، اقدام مؤثری جهت مرمت اساسی بازار وکیل صورت نگرفته است. از منظر کارشناسان، دست‌کم سی درصد از بازار وکیل، نیاز به مرمت کالبدی دارد. بازار وکیل از دو بخش ساختاری و کالبدی تشکیل شده است که هم‌اکنون در هفتاد درصد بخش ساختاری، اشکالی دیده نمی‌شود؛ اما بنای بازار نیاز به مرمت دارد.

ویژگی‌ها

این بازار چند پله پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته است. ارتفاع سقف راسته‌های بازار وکیل نسبتاً زیاد و عرض آن نسبت به سایر بازارهای قدیمی، بیشتر است. بلندای سقف بازار نقش تهویه را دارد و با کمک بادگیرهای ساده، دمای مطلوبی را برای محیط ایجاد می‌کند. مغازه‌های این بازار اغلب دو طبقه و دارای پستو است و به‌خاطر نم و رطوبت، یک متر بالاتر از سطح زمین قرار دارند. جلوی هرکدام از حجره‌ها سکوهایی ساخته شده است که قبلاً جنبه تزیینی داشت و با ترنج کنده‌کاری شده بود. همچنین بازار دارای روزنه‌های کوچکی به نام هورنور است که با وجود ممانعت از تابش مستقیم نور خورشید، روشنایی بازار را تأمین می‌کند.

کارکرد

جریان‌داشتن امور اقتصادی و دادوستد در بازار وکیل، اصلی‌ترین کارکرد این مجموعه است. همچنین این بازار، در دهه‌هاي گذشته يكي از مهم‌ترين عوامل رشد و گسترش شهر شيراز بوده است. بازار وكيل به سبب دارا بودن هويت فرهنگي و تاريخي، حس تعلق به مكان را براي كاربران خود ايجاد کرده است.

جاذبه‌های گردشگری

بازار وکیل، بازاری است که در نگاه اول با انواع رنگ‌ها مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد؛ زیرا رنگ فرش‌ها، پارچه‌ها، ادویه‌ها برای گردشگران بسیار جذاب است. از جاذبه‌های بازار وکیل، خرید سوغات این شهر کهن مانند مسقطی، عرقیجات، آب‌لیموی شیرازی، اشیا با طرح تخت جمشید، کتاب شعر، قلم‌زنی هنرمندان، منبت‌کاری و فالوده شیرازی است. همچنین سیر بازار وکیل به‌گونه‌ای است که مخاطب در محور طولی، زاویۀ دید طولانی از فضای داخل بازار دارد. محور طولی به محورهای عرضی متوالی تقسیم می‌شود و هر محور به حجره‌ای ختم و موجب حرکت فیزیکی دوگانه در کالبد بازار می‌شود. افراد، گاه به‌صورت طولی و گاه به‌صورت عرضی مسیر را طی می‌کنند. این حرکت دوگانه سبب ایجاد تصویرهای سه‌بعدی متفاوت از بدنۀ فضا در ذهن می‌شود که از جاذبه‌های بصری در بازار محسوب می‌شود.

امکانات رفاهی

در بازار وکیل امکاناتی نظیر سرویس‌های بهداشتی، نمازخانه، رستوران، کافی‌شاپ، فست‌فود، سفره‌خانۀ سنتی، صندلی ویژۀ استراحت، تاکسی سرویس، دسترسی راحت به ایستگاه اتوبوس و مترو، آنتن‌دهی همۀ اپراتورهای همراه کشور و نزدیکی به پمپ بنزین و گاز تعبیه شده است.

تصویرپردازی

بازار وکیل شیراز، یکی از لوکیشن‌های فیلم «داش‌آکل» مسعود کیمیایی است، وصف این بازار در داستانی به همین نام از صادق هدایت وجود دارد. همچنین در شبکه مستند، برنامه‌ای با عنوان «طبیعت» در یکی از قسمت‌های خود به بازار وکیل پرداخته است.

مسیر دسترسی

نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به بازار، ایستگاه زندیه نام دارد که فاصلۀ آن تا بازار کمتر از پانزده دقیقه پیاده‌روی است. تقریباً از هر نقطۀ شهر، اتوبوس‌هایی به‌سمت میدان شهرداری شیراز حرکت می‌کنند. شلوغی مرکز شهر، مهم‌ترین مانع استفاده از خودروی شخصی برای رسیدن به بازار وکیل است.

منابع

• «بازار وکیل»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل»، وب‌سایت ره‌بال آسمان، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل»، وب‌سایت سپهرسیر، تاریخ بازدید: 9 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل شیراز»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 9 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل شیراز»، وب‌سایت آرچی لرن، تاریخ بازدید: 6 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل شیراز»، وب‌سایت ایران هتل، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل شیراز»، وب‌سایت تلوبیون، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• «بازار وکیل شیراز الگوی یکجانشینی مشاغل»، دایرة‌المعارف فارسی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1394ش.
• «بازار وکیل نیاز به مرمت کالبدی دارد»، دایرة‌المعارف فارسی، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1393ش .
• بنی‌اسدی، آتنا، «بازار وکیل»، وب‌سایت این تودی، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• پارسایی، مهدی، «بازار وکیل»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 7 مهر 1401ش.
• «تاریخ ایران-زندیه»، ویکی کتاب، تاریخ بازدید: 8 مهر 1401ش.
• جعفری، مهیا، «بازار وکیل شیراز»، وب‌سایت مجله گردشگری یومگ، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1399ش.
• «مرمت بازار وکیل اجرا شود»، روزنامه صبح شیراز نوین، تاریخ بازدید: 11 مهر 1401ش.
• نگارستان، فرزين و دیگران، «تئوري منظر رويكردي بر تداوم هوبت در روند نوسازي شهري»، باغ نظر، شماره 14، 1389ش.
• هیرمند، بی‌تا، «بازار وکیل شیراز، گردش در یک رویای شیرین»، وب‌سایت علی‌بابا مگ، تاریخ بازدید: 7 مهر 401ش.