برج گنبد قابوس

پرونده:گنبد-قابوس.jpg

برج گنبد قابوس؛ بلندترین برج آجری جهان در شهر گنبد کاووس از توابع استان گلستان.

برج گنبد قابوس یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر گنبد کاووس استان گلستان است. این سازه با معماری ایرانی شگفت‌انگیز خود بلندترین برج آجری دنیا است و برخی معماران معروف، این بنا را بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر می‌دانند. این برج باشکوه با ارتفاع بیش از ۵۲ متر بر فراز تپه‌ای مصنوعی با ۱۰ متر ارتفاع، لقب بلندترین برج آجری جهان را به خود اختصاص داده است. این بنا در سال ۱۳۱۰ شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و پانزدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست جهانی یونسکو شد.

پیشینه

این بنا از جمله آثار تاریخی مربوط به سدة چهارم هجری است که به دستور قابوس بن وشمگیر (از پادشاهان آل‌زیار) ساخته شد. بر اساس کتیبة کوفی این بنا، این برج در سال ۳۹۷ق (۳۸۵ش) در حومة شهر جرجان (گنبد کاووس امروزی) ساخته شد. این شهر در زمان حکومت آل‌زیار مرکز هنر و دانش ایران بود. شهر جرجان در جریان حملة مغول‌ها به ایران در قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی به‌طور کامل از بین رفت و تنها برج گنبد قابوس پابرجا ماند.

معماری

در دسته‌بندی سبک‌های مختلف معماری ایران، این برج مرز میان شیوة معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شود. تمام ساختمان از آجر باکیفیت (یکی از ویژگی‌های سبک معماری رازی) و ملاط ساروج ساخته شده است. نوآوری‌های موجود در معماری این بنا در معماری بناهای مذهبی ایران، آناتولی و آسیای مرکزی أثرگذار بوده است. فرم این بنا استوانه‌ای است که به‌تدریج باریک می‌شود. درب ورودی این بنا رو به محل طلوع خورشید باز می‌شود و روی بدنة آن نیز با دو ردیف کتیبه مانند کمربند پوشانده شده است. نقشة این گنبد، ستاره‌ای ۱۰ پَر است که هوش معماران ایرانی و توسعة علم ریاضیات را در آن دوران نشان می‌دهد. برای دسترسی به بالای سازه به‌جای چوب‌بست از متراکم کردن خاک به‌صورت مارپیچ و پله‌ای استفاده شده است. پس از اتمام کار، خاک‌ها در اطراف برج پخش شده‌اند.

در این بنا تنها از آجر پختة قرمز و ملاط ساروج استفاده شده است. آجرهای قرمز پخته (معروف به آجرهای ریشه‌دار) در اثر مرور زمان به رنگ زرد درآمده‌اند. شرایط آب‌وهوایی منطقه و موقعیت جغرافیایی نیز باعث به ‌وجود آمدن خزة طبیعی روی آجرها شده است. شکل آجرها در تمام بدنه یکسان است در قسمت گنبد این بنا از آجرهایی موسوم به کفشکی استفاده شده است. آجرها با ابعاد متفاوت، به‌طور کامل یکدست و صاف هستند. ملاط ساروج به‌کار رفته در این برج نیز از ترکیب خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه به‌‌دست آمده که به‌رنگ خاکستری است. ملات‌های میان آجرها بین دو تا چهار سانتی‌متر ضخامت داشته و به‌دقت و بدون هیچ فضای خالی میان آجرها قرار گرفته که در نوع خود بی‌نظیر است. کارشناسان بر این باورند که ترکیبات ملاط ساروج و دقت در به‌کارگیری آن، دلیل پایداری این بنا بوده است.

بخش‌های مختلف برج گنبد قابوس

پای‌بست؛ پایة آجری این بنا ۱۵ متر ارتفاع دارد و داخل آن به شکل سرداب است. متأسفانه قسمت عمدة این بخش به‌دلیل کاوش‌های فراوان جویندگان گنج از میان رفته است. این پایة قدرتمند در میان تپة خاکی قرار دارد و تنها ۲ متر آن بیرون تپه است. این بنای مستحکم با وجود زلزله‌های قدرتمند، کاملاً سالم و پایدار مانده است.

بدنه؛ بدنة برج شامل فاصلة میان پای‌بست تا زیر گنبد است که به‌صورت گرد ساخته شده و ۲۷ متر ارتفاع دارد. گرداگرد بدنه با ۱۰ پرة مثلثی برجسته احاطه شده که با یکدیگر ۳۴/۱ متر فاصله دارند و شکل ستاره‌ای ۱۰ پر را به‌‌وجود آورده‌اند. در قسمت درب ورودی، فاصلة پره‌ها از یکدیگر بیش‌تر است و با آجر پر شده است.

گنبد مخروطی شکل؛ پس از بدنه، گنبد مخروطی شکل این برج با ارتفاع ۱۸ متر قرار دارد که شیبی تند داشته و بدون هیچ واسطه‌ای روی بدنه قرار گرفته است. این گنبد، دو پوسته دارد که پوستة درونی به شکل نیم‌تخم‌مرغی (از ویژگی‌های سبک معماری خراسانی) با آجر و پوستة بیرونی با آجرهای کفشکی ساخته شده است. این مخروط آن‌قدر صاف و صیقلی است که پرندگان نمی‌توانند روی آن بایستند و شیب تند آن نیز مانع از تجمع آب هنگام بارندگی می‌شود.

نورگیر؛ در کل بنا، تنها یک نورگیر قرار دارد که در قسمت شرقی گنبد واقع شده است. ارتفاع روزنه ۲۰/۱ متر و طول آن ۲ متر است اما عرض دیوارة آن از بالابه‌پایین بیش‌تر می‌شود؛ به‌طوری که در بالاترین نقطة نورگیر عرض آن ۷۳ سانتی‌متر و در پایین ۸۰ سانتی‌متر است. سطح پایین روزنه با آجر پوشیده شده اما سطح بالای آن با خاک و گچ به قطر ۱ تا ۶ سانتی‌متر پوشانده شده است.

فضای داخلی برج؛ درون برج به‌طور کامل ساده بوده و تزیین خاصی در آن دیده نمی‌شود. دیوارهای داخلی در زمان ساخت بنا روکش گچی داشته‌اند. آثار این پوشش گچی از ارتفاع ۷ تا ۸ متری از کف درونی برج تا رأس داخلی مخروط دیده می‌شود.

فضای انعکاس صدا؛ در بیرون از برج، محوطه‌ای دایره شکل وجود دارد که هر کس در این دایره ایستاده و صحبت کند صدا انعکاس می‌یابد.

تزیینات برج

معماران این بنا بر روی استحکام آن بیش‌تر از آراستگی و زیبایی توجه داشته‌اند. مقرنس‌کاری‌های گچی و کتیبه‌هایی به خط کوفی، تنها تزیینات این بنا است. در بالای درب ورودی، سردری با طاق نیم‌گرد و مقرنس‌کاری است که کارشناسان آن را از نخستین نمونه‌های مقرنس‌کاری می‌دانند. دورتادور بنا نیز کتیبه‌ای با خط کوفی با آجر نیم‌گرد ساخته شده است. در این کتیبه نوشته شده است: «به نام خداوند بخشندة مهربان/ این است کاخ باشکوه/ امیر شمس معالی/ امیر پسر امیر/ کاووس فرزند وشمگیر/ فرمان داد به ساخت آن در دوران حیات خود/ سال ۳۹۷ هجری قمری/ و سال ۳۷۵ خورشیدی».

مرمت و بازسازی

این بنا تاکنون ۳ بار مرمت شده است که تعمیرات اساسی آن مربوط به سال ۱۳۴۹ش است.

کارکرد برج قابوس

آرامگاه قابوس بن وشمگیر؛ علت ساخت این برج به درستی مشخص نیست؛ اما برخی بر این باورند که این مکان محل دفن قابوس بن وشمگیر بوده است؛ با این وجود هیچ اثری از جسد او در این بنا یافت نشد. برخی نیز معتقدند که جسم پادشاه درون تابوتی شیشه‌ای از برج آویزان بوده است؛ دلیل این نظریه، وجود روزنة درون برج است که باعث می‌شود اولین پرتوهای نور خورشید بر جسد قابوس بتابد. در کتیبه نیز اشاره‌ای به آرامگاه نشده است.

بنای رصدخانه؛ برخی منابع نیز بیان کرده‌اند که این بنا رصدخانه بوده است. در کتاب ذخیرة خوارزمشاهی (اثری از اسماعیل جرجانی) از منجمی با نام کوشیار گیلانی (ریاضی‌دان و ستاره‌شناس برجسته در زمان قابوس بن وشمگیر) نام برده شده که در خدمت امیر قابوس بود. در کتاب فرهنگ ادبیات فارسی دری نیز نام کوشیار آمده که رصدخانه‌ای برای خود داشت اما مکان این رصدخانه نامشخص است. با استناد به این دو منبع می‌توان احتمال داد که این برج، رصدخانة کوشیار گیلانی بوده است.

نمایش ستون کیهان؛ برخی محققان، سبک معماری خاص این بنا و استفاده از پره‌های مثلثی را القاکنندة مفهوم اساطیر می‌دانند. آن‌ها اعتقاد دارند که گنبد قابوس رموزی از محور عالم را به نمایش گذاشته است.

نشان پادشاهی؛ برخی از کارشناسان نیز دلیل ساخت این بنا را جهت نمایش قدرت و هنر قابوس می‌دانند. این برج با ویژگی‌های شگفت‌انگیز خود نشان‌دهندة شکوه و عظمت قابوس بن وشمگیر است.

میل راهنما؛ در ایران باستان برای راهنمایی مسافران، برج‌هایی در جاده‌ها ساخته می‌شد که به آن‌ها میل می‌گفتند. این برج‌ها برای نشان دادن مکان اصلی بافت شهری به‌کار می‌رفتند. در قسمت تاج برج‌ها، آتش روشن می‌شد تا در شب یا روزهای مه‌آلود، راه قابل تشخیص باشد. علاوه بر این از این برج‌ها برای پیام‌رسانی به مناطق دورتر با آتش نیز استفاده می‌شد. برج گنبد قابوس نیز یکی از میل‌های شهر بود.

برج در باور مردم

زمانی که دولت روس، نواحی شمالی ایران را به تصرف خود درآورد، گنبد قابوس نیز در اختیار آن‌ها قرار گرفت. در سال ۱۸۸۶م، هیئت روسی کاوش‌های خود را در بنای برج آغاز کردند. آن‌ها با کندن کف بنا متوجه شدند که تپه‌ای که بنا روی آن ساخته شده، مصنوعی بوده و زیرساخت آجری دارد. در این حفاری هیچ جسدی یافت نشد. دورتادور بنا دو خندق حفر شد و میان آن‌ها ساخت‌وسازهایی صورت گرفت. این قضیه باعث ایجاد شایعاتی مبنی بر کندن تونلی از زیر برج تا مرز روسیه شد.

مسیر دسترسی

این برج بلند در شهر گنبد کاووس بین خیابان جمهوری و خیابان قابوس قرار دارد. برای دسترسی به این بنا می‌توان با اتوبوس تا ایستگاه گنبد- بندر رفت و از آن مکان تا برج قابوس حدود ۱ کیلومتر پیاده‌روی لازم است.

منابع

• «آشنایی با برج قابوس-گلستان»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۸۸ش.
• «برج قابوس گنبد، یکی از سی میل باقی مانده در کشور»، وب‌سایت مجله گردشگری میهمان شو، تاریخ درج مطلب: ۶ مرداد ۱۴۰۰ش.
• «برج گنبد قابوس، بلندترین برج آجری جهان»، باشگاه خبرنگاران جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۹ش.
• «برج گنبد قابوس بلندترین برج آجری جهان»، وب‌سایت رنتی‌جا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۹ش.
• رجبی، فرشته، «گنبد قابوس؛ اثر ماندگار تاریخ مهندسی بشر»، سایت هومسا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ مارس ۲۰۲۲م.
• شهدوست، نیلوفر، «میل گنبد/برج بلند گنبد قابوس که از ابرها برایمان خبر می‌آورد»،‌ سایت ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• طاهری، جعفر و نورتقانی، عبدالمجید، «قابوس‌نامة معماری ایران؛ بازخوانی مفاهیم و کارکردهای گنبد قابوس»، دو فصل‌نامة معماری ایرانی، شماره ۱۵، ۱۳۹۸ش.
• کریمی، حمیده، «برج گنبد کاووس (برج گنبد قابوس)»،‌ سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «گنبد قابوس»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.