مقرنس

مُقَرنَس؛ تزیین هندسی و چندلایه‌ی زیرگنبدها و نیم‌گنبدها در معماری ایرانی

هنر مقرنس در معماری ایرانی

مقرنس، از عناصر تزئینی معماری ایرانی و بنایی است که طاق و اطراف آن، پایه‌پایه و دارای اضلاع است. در زبان فارسی به آن، آهوپای می‌گویند. مقرنس، همچنین نوعی از تزئینات ساختمان است که در اطاق‌ها و ایوان‌ها به‌شکل نقش و نگار برجسته و یا پله‌پله، گچ‌بری می‌کنند.

این معماری، نوعی از تزئین حجمی است که معمولا در زیر گنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان و درگاه ورودی، زیر گلدسته‌های مناره‌ها و بالای ایوان و محراب مساجد استفاده می‌شود. از مقرنس، بیشتر در تزئین زیرسازی بناهای ایرانی ـ اسلامی، به‌خصوص مساجد و آرامگاه‌ها استفاده می‌شود. از این عنصر معماری، برای آرایش دادن به بناها و تبدیل یک شکل هندسی به شکلی دیگر بهره می‌برند. معماران از مقرنس در زیر، بالا و جبهه‌های ساختمان به‌گونه‌ای استفاده می‌کنند که به اصل و پایه‌ی بنا فشاری وارد نشود.

در ساخت مقرنس از چوب، آجر، گچ، فلز و یا کاشی استفاده می‌شود تا هر رده از رده‌ی قبلی خود پیش نِشیند و درگاه شکل بگیرد. در این صورت، برجستگی‌ها و فرورفتگی‌هایی از روی نظم و قاعده، همراه با نگاره‌های مختلف ایجاد می‌شود. درواقع، مقرنس نوعی تجسم سه‌بعدیِ برجسته و گره‌چینی‌های معماری اسلامی است.

ریشه‌یابی واژه مقرنس

واژه مقرنس با واژه‌های قر، قرناس، قرنیس و قرنیز هم‌خانواده است. معنای تزئینی و زیبایی مقرنس با این واژه‌ها و معنای آن‌ها موافق است. در حقیقت، مقرنس عمارتی است که آن را به‌صورت قُرناس می‌سازند و قُرناس به‌معنی بینی کوه و منظور از مقرنس نیز، عمارت بلند و بنای عالی است. همچنین، کلمه مقرنس، اسم مفعول «قرنیز» است که از کلمه‌ی یونانی «کُرونیس» به‌معنی «خمیده» گرفته شده است.

مقرنس را در فرانسه به‌نام استلاکیت، در شرق مقرنس و در غرب مکریس می‌خوانند.

پیشینه مقرنس

بسیاری از باستان‌شناسان و مورخان، ریشه مقرنس را در ایران دانسته‌اند. قدمت مقرنس در ایران را به زمان‌های پیش از هخامنشیان نسبت داده‌اند. از این منظر، هر آن‌چه در سایر کشورها دیده می‌شود ترکیبی از هنر مردمان آن سرزمین با مقرنس ایرانی است.

برخی دیگر از مورخان، ریشه‌ی هنر مقرنس را قندیل‌های یخی و آهکی ساخته‌شده درون غارها می‌دانند که بشر از آن‌ها الگوبرداری کرده و در سطوح داخلی و خارجی بناها به‌کار گرفته است.

بررسی آثار اولیه از مقرنس، نشان می‌دهد که این شیوه‌ی هنری، در ابتدا تنها کاربردی برای تبدیل پلان مربع به دایره داشته و کاربرد تزئینی نداشته است.

مقرنس در دوره پیش از اسلام

آثار برجای مانده از در دوره هخامنشیان، مانند آتشکده پاسارگاد، كعبة زردشت و طاق كسری، شکوفایی هنر مقرنس در این دوره حکومتی را نمایان می‌کند. شیوه اجرا و طراحی مقرنس در دوران پیش از اسلام تفاوت‌های چشمگیری با دوران اسلامی دارد. در آتشکده پاسارگاد، عناصر ویژه‌ای به‌چشم می‌خورد: برجستگی‌های عمودی در چهار گوشه بنا، یک قرنیز ظریف بلافاصله پس از دیوار، یک ردیف از جرزهای مستطیلی‌شکل که در بالای قرنیز اول قرار داده شده و به‌واسطه‌ی برش‌هایی که از پایین خورده‌اند، به‌صورت آویزان دیده می‌شوند؛ سپس ردیفی از واحدهای مقرنس که در بین جرزها قرار گرفته‌اند و قرنیز دوم که در بالای مقرنس قرار گرفته و باران‌گیر سه قسمت اول است.

اشکانیان این شاخه از معماری را با هنر قرنیز ترکیب کردند، مانند کاخ آشور در عراق یا کاخ هترا. ساسانیان نیز از مقرنس‌های زیبا و پیچیده‌ای در معماری بناهای خود استفاده کردند.

مقرنس در دوره پس از اسلام

با ظهور اسلام در ایران، هنرهای ایرانی با حفظ قدمت خود، جنبه‌ای الهی نیز یافتند. هنر مقرنس در ایران پس از اسلام را به هفت گروه تقسیم می‌کنند:

1. چهار سده اول هجری؛ مانند مقبرة شاه اسماعيل ساماني در بخارا، گنبد قابوس و مسجد جامع نائين.
2. سده‌های پنجم و ششم، مقارن با دوره غزنویان و سلجوقیان؛ مانند: برج آجری امام‌زاده عبدالله، گنبد علی در ابرقو، برج‌ لاجيم، برج طغرل، گنبد كبود در مراغه، گنبد نظام‌الملک، تاج‌الملک مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع اشترجان.
3. دوره مغول؛ مانند مسجد علیشاه تبریز، مناره‌های مسجد اشترجان، آرامگاه شیخ عبدالصمد در نطنز، مسجد جامع اردبیل، مقبرة سلطان محمد الجايتو و مسجد جامع پامنار.
4. دوره تیموریان که ادامه‌دهنده مسیر هنری مغولیان بود با این تفاوت که در آن دوره از کاشی و موزائیک نیز استفاده شد؛ مانند مقبرة اميرتيمور در سمرقند، مسجد جامع گوهرشاد و مسجد کبود در تبریز.
5. دوره صفویان، در این دوره مقرنس، شکلی کاملا تزئینی به خود گرفت و سبک مقرنس آویزان (استلاکتیکی) رواج پیدا کرد. مانند: مدخل اصلي مسجد شاه اصفهان و محراب مسجد شيخ لطف‌الله، کاخ عالی‌قاپو، باغ چهل ستون.
6. دوره پس از صفویان تا اواخر دوره قاجار، که شامل دوره زندیان نیز می‌شود؛ در این دوره، مقرنس به‌همان سبک و سیاق دوره‌های قبل ادامه داشت. از جمله آثار دوره افشاریان، مقرنس‌هاي كاخ خورشيد، مسجد وكيل شیراز و بنای هفت‌تنان شیراز است. در دوره قاجاریان، عناصر هنری با رنگ و بوی غرب آمیخته شد و آثار ایرانی ـ اسلامی، عمدتا ریشه‌های بومی خود را از دست دادند. از جمله بناهای به‌جا مانده از این دوره می‌توان به مسجد سپهسالار تهران و تیمچه‌ی امین‌الدوله کاشان اشاره کرد.
7. دوره کنونی؛ مانند ايوان‌هاي مسجد امام حسين.

انواع مقرنس

مقرنس را براساس مصالح به‌کار رفته و شیوه‌ی اجرای آن در 4 گروه تقسیم می‌کنند:

1. مقرنس‌های معلق؛ این نوع از مقرنس‌ها مشابه با منشورهای آهکی آویزان درون غارها است. برای شکل‌گیری این مقرنس، مواد مختلف را به سطوح مقعر داخل بنا می‌چسبانند.
2. مقرنس‌های جلوآمده؛ مقرنس‌هایی هستند که مواد آن از خود بنا است و در نهایت سادگی به‌صورت آجری یا گچی و در سطوح خارجی اَشکال قرار می‌گیرد و استحکام بالایی دارند.
3. مقرنس‌های لانه زنبوری؛ شبیه به لانه‌ی زنبور است که مانند کندوهای کوچک روی هم قرار میگیرند.
4. مقرنس‌های روی هم قرارگرفته؛ مقرنس‌هایی است که برای ساخت آن، علاوه ‌بر مصالح اصلی ساختمان از موادی دیگر همچون گچ، آجر و سنگ استفاده می‌شود.

اجزاء مقرنس

در اصطلاح سنتی، به عناصر سازنده‌ی مقرنس «آلت» می‌گویند که انواع و اقسام متفاوتی دارد؛ مانند: شاپرک، طاس، تخته، شمسه، عرقچین، شمسه تخته قطاری و چهارلنگه منتظم. کاربردی‌ترین آلت مقرنس در ایران، ترکیب طاس نیم‌شش (شش ضلعی) با دو شاپرک است.

طاس، طاق‌نمای کوچکی است که قاعده‌ای چندضلعی دارد و بین دو طبقه یا دو «پا»ی مقرنس قرار می‌گیرد. در حقیقت، وظیفه‌ی طاس، اتصال دو یا چند خط از پای پایین به یک نقطه در پای بالا است.

شاپرک، نقطه مقابل طاس است. در نتیجه عملکردی متفاوت دارد. وظیفه‌ی شاپرک، اتصال یک نقطه از پای پایین به دو خط در پای بالای مقرنس است و به‌همین شیوه، حدفاصل طاس‌ها را پُر می‌کند.

مقرنس در سایر کشورهای اسلامی

معماران مسلمان در کشورهای دیگر مانند اندلس، با تلاش خود بر زیبایی مقرنس افزودند. آن‌ها در معماری گنبدها، از کندوهای عسل الهام گرفته و تابع هندسه‌ی اشکال مربعی و مستطیلی شدند که اطراف یک دایره قرار می‌گرفتند. این سبک از طراحی و اجرای مقرنس در ایران، که به مقرنس لانه زنبوری معروف شده بسیار نادر است.

در کشورهای سوریه و ترکیه، برای اجرای مقرنس از سنگ استفاده می‌شود که با آن‌چه در ایران از سفال و گچ بهره گرفته می‌شود، متفاوت است. در مصر نیز، از سبک استلاکتیکی استفاده می‌شود. از جمله نمونه‌های معروف در مصر، مدرسه ابن‌طولون، خانقاه سلطان بارس (1310م) و آرامگاه سنجر سالار است. در دوره سلجوقیان، در سرزمین‌های ترکیه و عثمانی، علاوه‌ بر رواق‌ها و طاق‌های بنا، در داخل ساختمان‌ها مانند سراها و زاویه‌ها نیز از هنر مقرنس استفاده می‌شد. مسجد علاء‌الدین در نجد از این جمله است.

مقرنس در ادبیات ایران

واژه مقرنس، از جمله واژگان قدیمی در ادبیات ایران است که به‌واسطه‌ی طراحی گنبدها و سقف‌ها، عموما در ابیات و اشعار بزرگان، به‌معنی «آسمان» به‌کار رفته است. اصطلاحاتی همچون بام مقرنس شکل، چرخ مقرنس نمای و سقف مقرنس در نوشته‌های ادیبان فارسی‌زبان دیده می‌شود.

این هفت تابخانه مشبک شد از دعا		تا شاه در مقرنس ایوان نو نشست
زیر این سقف مقرنس به از این جایی نیست		که من تنگ‌دل از بهر تو پرداخته‌ام

منابع

• اوری، حسین و دیگران، آشنایی با هنرهای سنتی، تهران، آذر، سیمای دانش، چ1، 1390ش.
• بانشی، ندا، «مقرنس»، سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• خاقانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• زمانی، عباس، مقرنس تزئینی در آثار تاریخی ایران، هنر و مردم جلد 1ـ۳، ۱۳۵۰ش.
• شعرباف، اصغر، گره و کاربندی، تهران، سازمان میراث فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ2، 1372ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• محتشم کاشانی، دیوان اشعار، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• «مقرنس کاری چیست؟ (مقرنس کاری در معماری سنتی)»، سایت آرچی‌لرن، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• «مقرنس‌کاری»، وب‌سایت صنایع دستی ایران و اصفهان، تاریخ بازدید: 2 آذر 1400ش.
• مصاحب، غلامحسین، دایره‌المعارف مصاحب، ذیل واژه مقرنس، تهران، امیرکبیر، 1391ش.
• Alexander, Popadopouloi, Islam and Muslims Art(England Thames and Hudson), 1980.