اربعین
اربعین؛ چهلمین روز درگذشت افراد و یادبود ويژه امام حسین
اربعین، در لغت به‌معنی چهلم و در فرهنگ صوفی‌ها، به‌معنی چهل روز گوشه‌نشینی برای ریاضت و عبادت است.[۱] همچنین اربعین، در فرهنگ مسلمانان به‌معنی چهلمین روز درگذشت متوفا و به‌ویژه چهلمین روز شهادت امام حسین است که مصادف با بیستم ماه صفر در سال قمری است و به‌نام «اربعین حسینی»، شناخته می‌شود.[۲]
اربعین در فرهنگ ایرانیان
ایرانیان در چهلمین روز درگذشت افراد، مراسم یادبود برگزار می‌کنند. در این روز، آشنایان و اعضای خانواده متوفا، معمولا بر سر مزار او حاضر شده، برای شادی روح او قرآن خوانده، به یاد او، خیرات کرده و از پیشگاه خداوند، برای متوفا درخواست آمرزش می‌کنند[۳] و خانواده‌ها به اطعام کسانی که در این چهل روز با آن‌ها همدردی کرده‌اند، می‌پردازند. برخی از مردم، مراسم چهلم (اربعین) را پایانی برای مراسم‌های عزاداری آن خانواده می‌دانند.[۴]
اربعین حسینی
شیعیان، هر سال در چهلمین روز شهادت امام حسین، بزرگ‌ترین مراسم سوگواری جهان را برپا می‌کنند.[۵] ایرانیان، با سیاه‌پوش کردن مساجد و تکیه‌ها، نصب پرچم‌های عزا بر سر در خانه‌ها و حسینیه‌ها، برگزاری مراسم عزاداری، خواندن زیارت عاشورا و پخش نذری، سنت بزرگداشت اربعین حسینی را اجرا کرده و آن را به نسل‌های پسینی منتقل می‌کنند.[۶]
به‌نقل از برخی منابع کهن، نخستین بار، جابر بن عبدالله انصاری که از یاران حضرت محمد بود، در چهلمین روز شهادت امام حسین، خود را به کربلا رسانید و در کنار قبر حسین، به سوگواری پرداخت.[۷] در گزارش دیگری آمده که در همین روز، خاندان امام حسین در پایان دوران اسارت و در راه بازگشت از شام، به کربلا آمدند و بر سر مزار شهیدان کربلا، سوگواری کردند.
برگزاری مراسم و بزرگداشت این روز، با آداب و مناسک خاصی همراه است[۸] و بزرگان مذهب شیعه، اهتمام ويژه‌ای به برپایی مراسم روضه‌خوانی و سوگواری در منازل و تکیه‌خانه‌ها دارند.
راهپیمایی اربعین حسینی
پیاده‌روی به‌سوی کربلا در روز اربعین، یکی از سنت‌های رایج میان شیعیان است. از امام حسن عسکری نقل شده است که زیارت اربعین، یکی از نشانه‌های پنج‌گانه‌ی مؤمن است.[۹] در برخی از منابع کهن اسلامی به پیاده‌روی پیشوایان مذهب شیعه در روز اربعین به‌سوی کربلا، اشاره شده است. راهپیمایی اربعین حتی با وجود مخالفت زمامداران بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز برگزار می‌شد[۱۰] و به نمادی برای مخالفت با حکومت‌های تحریف‌کننده دین، تبدیل شد.
شیعیان برای مشارکت در این مراسم از سراسر جهان، در ماه صفر به‌سوی کربلا حرکت می‌کنند و معمولا سفر خود را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که در روز اربعین، به شهر کربلا برسند.[۱۱] این حرکت نمادین، به یاد و نام امام حسین، امروزه چنان پرشکوه برگزار می‌شود که در 1393ش، جمعیتی در حدود 20 میلیون نفر از مردم جهان، در اربعین حسینی، در کربلا حاضر شدند. این جمعیت در 1394ش، به 27 میلیون نفر افزایش یافت.
اربعین حسینی در نقاط مختلف ایران
ایرانیان عزاداری اربعین حسینی را در نقاط مختلف، با شکوه بسیار برگزار می‌کنند. در شهر قم، هیئت‌های مذهبی، در چهلمین روز از شهادت امام حسین، به‌صورت دسته‌های کوچک و بزرگ سوگوار، به‌سوی حرم فاطمه معصومه، حرکت می‌کنند.[۱۲] در مشهد نیز هیئت‌های مذهبی، در دهه‌ی پایانی ماه صفر، در شب‌هایی مشخص به حرم امام رضا می‌روند.[۱۳] مردم تهران در اربعین، نذری‌هایی همچون شله‌زرد، قیمه، قورمه سبزی، حلیم و زرشک‌پلو می‌پزند و پخش می‌کنند. دسته‌های عزاداری نیز به‌صورت ثابت یا سیار، به اجرای تعزیه، سوگواری و نوحه‌خوانی مشغول می‌شوند.[۱۴] بوشهری‌ها در این روز، نذری مخصوص خود یعنی «شله‌مرادی» (حلوای نذری) را مهیا می‌کنند.[۱۵] مردم سیرجان نیز پس از مراسم عزاداری اربعین، غذاهایی همچون آش بیمار، شله‌زرد و شیربرنج را میان عزاداران توزیع می‌کنند.[۱۶] گیلانی‌ها در این روز، مراسم «علم واچینی» برگزار کرده[۱۷] و علاوه بر غذاهای نذری، به توزیع شربت، خرما و حلوا، می‌پردازند.[۱۸] منبرخانه‌های شاهرود که محلی برای برگزاری عزاداری‌های زنان این مناطق است، در ایام اربعین با تعزیه‌های اجرایی توسط زنان و پخش غذاهای نذری، رونق می‌گیرند.[۱۹] مراسم «چایینه» در ایلام نیز توسط زنان صورت می‌گیرد. در این مراسم، یک زن به نوحه‌خوانی مشغول شده و باقی زنان چایینه‌خوان، با حالتی پریشان، به سینه‌زنی می‌پردازند. در این مراسم، عزاداران با شربت و هریسه پذیرایی می‌شوند.[۲۰]
اربعین حسینی در باور ایرانیان
در بیش‌تر نقاط ایران، مردم در دو ماه محرم و صفر، رخت عزا بر تن دارند[۲۱] و هیچ‌گونه مراسم شادی و سروری را برگزار نمی‌کنند. در این ایام، هر کار و رفتار زشتی از بین مردم رخت بربسته و افراد به انجام کار خیر، رغبت بیش‌تری می‌یابند؛ شوخی، خنده، خوش‌گذرانی و عیش و نوش نیز در این دو ماه به‌کلی متروک می‌شود و پوشیدن رخت نو نیز، ناپسند است.[۲۲] در مناطق جنوبی ایران، زنان در طول این دو ماه، زیورآلات خود را از تن بیرون می‌کنند.[۲۳] مردم، به‌خصوص زنان، بخشی از نذری‌های اربعین را به‌منظور تبرک، نگه داشته و آن را برای حاجت‌روایی می‌خورند.[۲۴]
اربعین در ادبیات فارسی
واژه اربعین، از دیرباز در ادبیات رسمی و شفاهی ایرانیان به‌کار رفته و معمولا در اشاره به چهل روز، آمده است. برای مثال، حافظ در شعر خود می‌گوید:[۲۵]
شاعران مختلفی، اشعار بسیار زیبایی را در وصف اربعین حسینی سروده‌اند که از آن جمله می‌توان به ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی اشاره کرد:[۲۶]
شاعرانی دیگر نیز ابیاتی را در وصف وقایع این روز، سروده‌اند، مانند:[۲۷]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه اربعین، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه اربعین، سایت واژه‌یاب.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۲۳-۲۲۴؛
ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ج1، ۱۳۵۵ش، ص169. - ↑ فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۳.
- ↑ فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۳.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان، ج1، ۱۳۷۹ش، ص146.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷؛
مجلسی، بحارالانوار، ج65، ۱۴۰۳ق، ص130. - ↑ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج6، ۱۳۷۶ش، ص125؛
ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۳۴۹ش، ص589. - ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ص۷۸۷-788.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق دربارۀ اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، ۱۳۸۳ش، ص۱-2.
- ↑ شبر، ادب الطف او شعراء الحسین (ع)، ج1، ۱۳۸۸ق، ص41-42؛
فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۴ش، ص۴۶۳. - ↑ معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان، ج2، ۱۳۷۹ش، ص92-94.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان، ج2، ۱۳۷۹ش، ص184.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج2، ۱۳۷۱ش، ص434-435.
- ↑ عرفان، تعزیه در استان بوشهر، ۱۳۷۹ش، ص۲۰.
- ↑ مؤید محسنی، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، ۱۳۸۱ش، ص۲۸۳.
- ↑ شهاب کومله‌ای، فرهنگ عامۀ کومله، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۵-۱۸۶.
- ↑ کتاب گیلان، ج3، ۱۳۷۴ش، ص451.
- ↑ فاتح، «منبرخانه‌ها، مکان‌های سوگواری زنانه در شاهرود»، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۲.
- ↑ آمانگلدی، «چایینه، رسم سنتی محرم در ایلام»، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۷-۱۹۸.
- ↑ مقیمی اسکویی، اسکو از ساحل دریاچۀ ارومیه تا قلۀ سهند، ۱۳۸۵ش، ص۲۹۹.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج2، ۱۳۷۱ش، ص368-369.
- ↑ مختارپور، «محرم در کیش»، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۶.
- ↑ شهاب کومله‌ای، فرهنگ عامۀ کومله، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره 483، بیت 2، سایت گنجور.
- ↑ فرهنگ مردم لرستان، ۱۳۷۷ش، ص136.
- ↑ رضایی، زمزمۀ کربلا، ۱۳۵۳ش، ص76.
منابع
- آمانگلدی، ضمیر، «چایینه، رسم سنتی محرم در ایلام»، تهران، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، ۱۳۷۹ش.
- ابن‌طاووس، علی، اقبال الاعمال، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۴۹ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، شادابی، سعید، فرهنگ مردم لرستان، تهران، افلاک، ۱۳۷۷ش.
- حافظ، غزلیات، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 فروردین 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 فروردین 1401ش.
- رضایی، عبدالحسین، زمزمۀ کربلا، مشهد، ندای اسلام، ۱۳۵۳ش.
- شبر، جواد، ادب الطف او شعراء الحسین (ع)، بیروت، دار المرتضی، ۱۳۸۸ق.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، گیلکان، ۱۳۸۶ش.
- شهری، جعفـر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به‌تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، صدوق، ۱۳۷۶ش.
- طوسی، محمد، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
- عرفان، حیدر، تعزیه در استان بوشهر، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۹ش.
- اصلاح عربانی، ابراهیم، کتاب گیلان، تهران، گروه پژوهشگران ایران، ۱۳۷۴ش.
- فاتح، صدیقه، «منبرخانه‌ها، مکان‌های سوگواری زنانه در شاهرود»، تهران، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، ۱۳۸۳ش.
- قاضی طباطبایی، محمدعلی، تحقیق دربارۀ اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، تهران، طبع و نشر، ۱۳۸۳ش.
- ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تبریز، شفیعی، ۱۳۵۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مختارپور، رجبعلی، «محرم در کیش»، تهران، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، ۱۳۸۳ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 فروردین 1401ش.
- معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان، قم، عصر ظهور، ۱۳۷۹ش.
- مقیمی اسکویی، حمیدرضا و موسى‌زاده، اسفندیار، اسکو از ساحل دریاچۀ ارومیه تا قلۀ سهند، اسکو، شهرداری اسکو، ۱۳۸۵ش.
- موسوی گرمارودی، محمدصادق و دیگران، فرهنگ عاشورا، تهران، طبع و نشر، ۱۳۸۴ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۱ش.