عید فطر

عید فطر، از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان در پایان یک ماه روزه‌داری.

مفهوم‌شناسی فطر

فِطر از فَطر به معنای شکافتن است و به ترك كردن روزه، فِطر می‌گویند.

زمان عید فطر

در پایان ماه رمضان، اولین روز از ماه شوال، عید فطر است. در فرهنگ مسلمانان، اولین روز از هر ماه قمری با دیدن هلال ماه نو در آسمان، تعیین می‌شود. تعداد روزهای هر ماه قمری در نوسان است و می‌تواند بیست‌ونه یا سی‌ روزه باشد.

اهمیت عید فطر در فرهنگ اسلامی

بر اساس روایات اسلامی عید فطر روز پاداش نیکوکاران و آمرزش گناهان است. رسول خدا این روز را روز جوایز نامیده است زیرا خداوند بدون حساب، به نیکوکاران پاداش می‌دهد. امام علی این روز را به روز قیامت تشبیه کرده که انسان‌ها با خروج از منازل و رهسپاری به سوی جایگاه نماز عید، گویی از قبرها خارج شده و به‌سوی پروردگار می‌روند و با ایستادن در جایگاه نماز، در برابر پروردگار می‌ایستند.

احکام عید فطر

• پرداخت زکات فطره (فطریه) واجب است؛ برخی از فقها، زمان آن را غروب شب عید فطر و برخی دیگر، هنگام طلوع صبح می‌دانند.
• در شب عید فطر، زیارت امام حسین و غسل مستحب است.
• روزه گرفتن در روز عید فطر، حرام است.

زکات فطره

شروط پرداخت‌کننده

افرادی که در شب عید فطر شروط زیر را دارا باشند، باید زکات فطره پرداخت کنند؛

• مکلف باشند؛
• فقیر نباشند؛
• نان‌خور دیگران نباشند.

نیت در زمان پرداخت

زکات فطره یک واجب عبادی است؛ یعنی علاوه بر اینکه واجب است، عبادت هم محسوب می‌شود؛ بنابراین حتماً آنچه پرداخت می‌شود، باید به نیت زکات و به‌قصد قربت باشد.

مقدار زکات فطره

هر نفر باید یک صاع (معادل سه کیلوگرم)، از موادی مانند گندم، جو، برنج، ذرت و خرما بپردازد. اگرچه مشهور، این است که جنس زکات فطره، با توجه به قوت (خوراک) غالب مردم باشد. در زکات فطره به‌جای اجناس یادشده، می‌توان معادل نقدی آن را پرداخت.

مورد مصرف زکات فطره

مصرف زکات فطره، همان مصرف زکات مال و شامل موارد زیر است: فقرا، مساکین، متصدیان ادارۀ صدقات و مأموران جمع‌آوری زکات، کسانی كه زمينه‌اى براى گرايش به اسلام ندارند و با مصرف بخشى از زكات، مى‌توان قلب‌های آنان را جذب كرد، آزادی بردگان، بدهکاران، هر امری که رضای خدا در آن باشد و فردی که در راه مانده و درمانده شده ‌است؛ اما برخی فقیهان زکات فطره را تنها به فقرا اختصاص داده‌اند. البته مراد از فقیر کسی است که خرج او بیش از دخلش است؛ یعنی درآمد سالش را نداشته باشد.

عید فطر در فرهنگ ایران

در هر دوره‌ای، ایرانیان عید فطر را با آداب و تشریفات خاصی برگزار می‌کردند. در دورۀ غزنویان، بزرگان و سران مهیای برگزاری جشن می‌شدند و برای عرض تبریک نزد سلطان غزنوی می‌رفتند و پس از ادای نماز عید، شاعران به مدیحه‌سرایی می‌پرداختند. در دورۀ صفوی به عید فطر، عید لیلةالقدر می‌گفتند و در این روز به دعا و نیایش می‌پرداختند و آن را جشن می‌گرفتند. زمان قاجار در روز عید، مسجدها و بازارها را چراغانی می‌کردند و به آتش‌بازی می‌پرداختند و سران مملکتی و برخی سُفرای کشورها برای عرض سلام و تبریک، نزد شاه می‌آمدند.

پوشیدن لباس نو، حمام رفتن، دیدوبازدید، هدیه دادن و هدیه گرفتن، خواندن نماز عید و هدیه دادن به نوعروسان و تازه‌دامادان از آداب رایج ایرانیان در عید فطر بود. پیش از ورود ابزارهای دقیق برای رؤیت هلال شوال، مردم به مناطق بلند و پشت‌بام‌ها می‌رفتند و چنانچه به‌دلیل بدی آب‌وهوا نمی‌توانستند ماه را ببینند، افراد مورد اعتمادی را به شهرهای دیگر می‌فرستادند. هر فردی که موفق شده بود هلال ماه را ببیند، نزد روحانی شهر می‌رفت و برای شهادت درباره رؤیت ماه، سوگند یاد می‌کرد و پس از اطمینان، روحانی شهر خبر عید را بر منارۀ مسجد اعلام می‌کرد. سوگند یادشده، گاه با آداب خاصی برگزار می‌شد؛ به این صورت که قاضی قرآن را می‌گشود و چاقوی تیزی بر روی آن می‌گذارد. سپس از او می‌خواستند تا سوگند یاد کند، مردم بر این باور بودند، در صورتی که فرد سوگند دروغ بخورد، چاقو شکمش را خواهد درید. مردم پس از رؤیت ماه و به‌منظور آگاه کردن دیگران، الله اکبر می‌گفتند. در برخی مناطق با روشن کردن آتش در بلندترین قله، خبر عید را به مردم می‌دادند.

در مناطقی از ایران با تدارک ناهار عید این روز را جشن می‌گیرند و بعد از ظهر به زیارت اهل قبور می‌روند. در گذشته نیز در برخی از مناطق، شب عید دست و پای خود را حنا می‌بستند و صبح روز عید پس از شستن حنا، عید را به همدیگر تبریک می‌گفتند و برای صبحانۀ روز عید، نان «تبدون» (نوعی نان تافتون که روی آن کنجد می‌زدند) می‌پختند.

عید فطر در کشورهای اسلامی

روز عید فطر در کشورهای مسلمان، تعطیل رسمی است. مسلمانان در این روز، نماز عید فطر را به جماعت برگزار می‌کنند و با آداب و رسوم خود، جشن می‌گیرند.

در فلسطین؛ به‌رغم ممانعت و ایجاد مزاحمت رژیم صهیونیستی برای ادای شعایر دینی، مردم تلاش می‌کنند تا نماز عید را در مسجدالاقصی برگزار کنند و پس از خروج از مسجد، بسیاری از مردم به تلاوت قرآن برای شهدای‌شان در قبرستان‌ها اقدام می‌کنند و زنان نیز شیرینی‌های محلی می‌پزند. مردم فلسطین به مناسبت عید سعید فطر شش روز تعطیل هستند.

در افغانستان به مناسبت عید فطر، سه روز تعطیل رسمی در نظر گرفته شده است. معمولاً مردم برای عید، لباس‌های نو خریده و کودکان و نوجوانان به دست‌های خود حنا می‌بندند و در این سه روز مردم به دیدوبازدید می‌روند.

در عراق، همه اعضای خانواده در روز عید فطر برای پخت یک نوع شیرینی همکاری می‌کنند. مردم جنوب بصره در روز عید فطر در کوچه‌‌ها و محله‌های خود جمع می‌شوند و غذای مخصوصی را با هدف ایجاد مهر و محبت در کنار یکدیگر می‌خورند. عراقی‌‌ها به مناسبت عید فطر، سه روز تعطیل هستند.

در ترکیه، عید فطر به «شکر بایرامی» یعنی عید شکر معروف است. چند روز مانده به عید مردم خانه‌تکانی می‌کنند و به پخت‌ شیرینی‌های مخصوص می‌پردازند. نماز عید فطر با حضور برخی سران سیاسی و دولتی در مساجد محل برگزار می‌شود. مردم در این روز به زیارت اهل قبور می‌روند، لباس‌های نو می‌پوشند و به دیدوبازدید می‌پردازند. در ترکیه تعطیلات رسمی به مناسبت عید فطر، سه روز است.

منابع

• قرآن کریم
• «آداب ‌و رسوم 20 کشور مختلف در عید سعید فطر»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1401ش.
• «احکام زکات فطره»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌‌ای، تاریخ درج مطلب: 17مرداد 1392ش.
• «آداب ‌و رسوم عید فطر در بلاد اسلامی»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1401ش.
• «آداب ‌و رسوم عید فطر در کشورهای اسلامی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1401ش.
• اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1356ش.
• بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، محقق محمدتقی ایروانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، قم، بی‌تا.
• بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، به‌کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران، مهتاب، ۱۳۷۶ش.
• حر عاملى، محمد ‌بن ‌حسن‏، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409ق. ‏
• حسيني زبيدي، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت، دارالفکر، 1414ق‏.
• راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، محقق صفوان عدنان‏ داوودی، دمشق، دار القلم- الدار الشامية، 1412ق‏.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۳۵ش.
• شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، بی‌جا، مؤلف، ۱۳۷۱ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
• فاروقی، عمر، نظری به تاریخ و فرهنگ سقز کردستان، بی‌جا، سقز، بی‌تا.
• قادری، زاهد، کردستان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1387ش.
• قیصری، عیسی، فرهنگ عامیانۀ ماه‌شهر، تهران، سمیر،۱۳۹۱ش.
• مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، به‌تحقیق جمعى از محققان‏، بیروت، دار إحياء التراث العربي‏، 1403ق.
• محمدی، علی، تاریخ تکاب افشار، تهران، مؤلف، ۱۳۶۹ش.
• مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• نجفی جواهری، محمد‌حسن، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، محقق عباس قوچانی، بیروت، دارإحياء التراث العربي، 1362ش.
• نورى، حسين بن محمدتقى‏، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، محقق مؤسسة آل‌البيت عليهم السلام‏، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏‏، 1408ق.
• وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش.