بهداشت روانی

بهداشت‌ روانی؛ ایجاد تعادل و سازش در برابر فشار‌های حاصل از مشکلات زندگی.

بهداشت روانی با منعطف‌ساختن فرد در موقعیت‌های دشوار و توانمندسازی او در بازیابی تعادل، موجب می‌شود که فرد با پذیرش واقعیت‌های اجتماعی و توانایی‌های خود به ارضای نیاز و شکوفایی استعداد‌های خویش دست یابد. ناتوانی در بازیابی تعادل هنگام فشار‌های عاطفی، هیجانی و اجتماعی، فروپاشی سلامت روان را در پی دارد.

مفهوم‌شناسی

سازمان بهداشت جهانی، بهداشت روانی را فرآیند افزایش توانایی فرد برای تسلط بر سلامتی خویش تعریف کرده‌ است. برخی، بهداشت روان را استعداد روان در هماهنگی، کارکرد مؤثر در موقعیت‌های دشوار، انعطاف‌پذیری و بازیابی تعادل تعریف کرده‌اند.

عوامل و زمینه‌ها

صداقت در رفتار، پذیرش ضعف‌ها و شکست‌های خود، انعطاف‌پذیری، توانایی نه گفتن، داشتن قاطعیت، دوری از فرض‌های غلط ذهنی، ورزش، سازگاری مناسب اجتماعی، داشتن هدف مشخص در زندگی، حرکت برای پیشرفت، خودکارآمدی و خودگردانی، ابراز احساسات، درک توانایی خود و دیگران و احترام به دیگران، از عوامل بهداشت روانی به شمار می‌روند.

از منظر آموزه‌های اسلام، دین به‌عنوان عامل اصلی تأمین‌کننده سلامت روان، آرامش و خوشبختی را برای فرد به ارمغان می‌آورد. ذکر و یادآوری خداوند، شکرگزاری و توکل موجب سلامت روان، مقاوم‌سازی فرد در برابر مشکلات و کاهش دلهره می‌شود.

از منظر روان‌شناسی، پیشگیری مؤثر و کارآمد نیز یکی از عوامل ایجاد یا حفظ بهداشت روانی است؛ حذف عوامل خطر از طریق توانمندسازی و آموزش عمومی، کنترل عوامل خطرزا قبل از بروز بیماری، تشخیص ‌به‌هنگام اختلالات روانی، گسترش مراکز درمانی و ارائه خدمات توانبخشی و کاردرمانی، مراحل مختلف پیشگیری را تشکیل می‌دهد.

راهکارهای ارتقای بهداشت روانی

ریلکس کردن؛ ورزش کردن؛ کاهش استرس روزانه؛ رفتن به مسافرت و گذراندن اوقات فراغت در طبیعت؛ برقراری ارتباط با دیگران؛ اهمیت دادن به سلامت جسمانی؛ داشتن خواب کافی؛

همیاری اجتماعی؛ در این شیوه افراد جامعه با همکاری و همدلی متقابل در زمینه تصمیم‌گیری و مشکلات اطرافیان، حامی یکدیگر هستند و با استفاده از تجربیات و توان هر فرد بدون نیاز به پشتوانۀ دولتی ارزش‌های معنوی و مادی را ارمغان می‌آورند. این نوع روابط اجتماعی، سلامت روان فرد را از طریق ایجاد انگیزه، آرامش و کاهش استرس تأمین می‌کند.

توکل بر خدا؛ واگذار کردن کارها به خداوند متعال و تمسک به سببی شکست‌ناپذیر یکی از روش‌های دیرینه است که انسجام درونی، معنابخشی رویدادها، اراده قوی، بی‌نیازی از دیگران، اعتماد‌به‌نفس، سازگاری با محیط، آرامش و اطمینان قلبی، رهایی از یأس، صبر و استقامت، ترک گناه و بخشش در زمان خشم را به‌همراه دارد. قدرتی که افراد از توکل دریافت می‌کنند، باعث مقاومت در برابر گرفتاری‌های زندگی و موجب سلامت روان آنها می‌شود.

ساده‌زیستی؛ افراد تجمل‌گرا بیشتر در معرض آسیب‌های روانی و اجتماعی مانند اضطراب، افسردگی، خشم، حسادت، تنفر، برتری‌جویی، انحرافات، فساد اخلاقی و خودبزرگ‌بینی هستند. رقابت مالی بین افراد خانواده و جامعه، اسراف کردن را در پی دارد؛ اما ایجاد اعتدال در زندگی و ساده‌‍‌‌زیستی، آرامش و سلامت روان را برای فرد به‌همراه دارد و مردم به این نوع از افراد جامعه گرایش بیشتری دارند.

تغذیه مناسب؛ داشتن رژیم غذایی متعادل و مناسب که حاوی کربوهیدرات، پروتئین، چربی، ویتامین و مواد معدنی باشد، در داشتن تمرکز ذهنی، ثبات عاطفی، هوشیاری بالا، تولید انرژی و کاهش استرس مؤثر است. در صورت سوءتغذیه فرد بیشتر در معرض ابتلا به بیماری روانی قرار می‌گیرد.

وضعیت جهانی بهداشت روان

داده‌های سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که ۷ درصد مردم کشورهای توسعه‌یافته به اختلالات روانی مبتلا هستند؛ اما در کشورهای با درآمد متوسط مانند ایران، حدود ۵ درصد مبتلا به اختلال هستند. طبق گزارش‌های این سازمان حدود ۴۵۰ میلیون نفر در سراسر دنیا مبتلا به اختلالات روانی به‌ویژه اختلالات اضطرابی هستند که شیوع آن بین زنان بیش از مردان و در شهرنشینان بیش از روستایی‌ها است.

کشورهای جمهوری دومینیکن، سریلانکا، تانزانیا، پاناما و مالزی در بالاترین سطح سلامت روان هستند و کشورهای تاجیکستان، برزیل، آمریکای جنوبی، بریتانیا و ازبکستان در سطح پایینی از سلامت روان قرار دارند.

سلامت روان در ایران

ایران تا سال ۱۳۵۷ش، برخی برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی و تعدادی مرکز روان‌پزشکی را راه‌اندازی کرد، اما برنامه‌های جدی برای تأمین بهداشت روانی در ایران، پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت و از سال ۱۳۶۵ش تدوین و اجرای برنامه بهداشت کشوری توسط متخصصان و کارشناسان صورت گرفت. هدف کلی این برنامه ارائه خدمات اساسی بهداشت روان به مردم به‌خصوص در مناطق محروم بود و اقدامات زیر را پیگیری می‌کرد:

1. شناسایی فوری و به‌موقع بیماران روانی-عصبی؛
2. کنترل، درمان و پیگیری مناسب و مستمر بیماران؛
3. کاهش ضرر ناشی از بیماری‌های روانی-عصبی در تمام ابعاد؛
4. افزایش آگاهی جامعه نسبت به اصول بهداشت روان؛
5. اصلاح نگرش مردم جامعه نسبت به بیماری‌های روانی.

در سال ۱۳۸۹ش اولین مراکز سراج ساخته شد و امروزه در سراسر ایران حدود صد مرکز سراج جهت ارائه خدمات رایگان سلامت روان و حل مشکلات اجتماعی فعالیت می‌کند. این مراکز متشکل از روان‌پزشک، سه روانشناس، مددکار اجتماعی، منشی و یک پزشک عمومی برای درمان در منازل است. حدود ۳۰ درصد مردم تحت پوشش این مراکز سلامت روان قرار گرفته‌اند.

روز جهانی سلامت روانی

باتوجه به اهمیت سلامت روان که سومین مشکل جهانی محسوب می‌شود، دهم اکتبر روز جهانی سلامت روان نام‌گذاری شده است.

منابع

• «اعلام رسمی نتایج «پیمایش ملی سلامت روان» در ابتدای تابستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1403ش.
• اکبری، محمدنعیم، «مفهوم بهداشت روان»، وب‌سایت تعلیم و تربیت، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1394ش.
• «آمار باورنکردنی سلامت روانی ۷۱ کشور جهان؛ سریلانکا دوم و بریتانیا یکی مانده به آخر»، خبرگزاری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1402ش.
• بابایی، جوانمیر، «مقاله‌ای درباره بهداشت روانی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1397ش.
• «برنامه کشوری بهداشت روان»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1403ش.
• «بهداشت روانی»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• پروسنان، امیر، «سراج؛ خدمات رایگان سلامت روان در مناطق کم برخوردار»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1403ش.
• «تأثیر حمایت اجتماعی بر سلامت روان»، پایگاه خبری اطلاع‌رسانی دانشگاه علوم پزشکی گناباد، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1402ش.
• «تاریخچه سلامت روان در ایران»، پایگاه خبری علمی و تخصصی روانشناسی و بهداشت روان، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1390ش.
• حسن‌نژاد، فاطمه و همکاران، «انواع پیشگیری در بهداشت روان»، فصلنامه بهورز، شماره 100، دوره 30، 1398ش.
• خسروی، فاطمه، «بار روانی تجمل‌گرایی به کجا ختم می‌شود؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1400ش.
• «سلامت روان در جهان نابرابر؛ مهم‌ترین دغدغه بهداشت جهانی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1400ش.
• طلیسچی‌یکتا، جواد، «بهداشت روانی و تاب‌آوری فردی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1401ش.
• عاطف‌وحید، محمدکاظم، «بهداشت روان در ایران: دستاوردها و چالش‌ها»، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 14، دوره 4، 1383ش.
• عبداللهی، زهرا، «نقش سبک تغذیه بر سلامت روان/ لیست خوراکی‌های ضد استرس»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 16 فروردین 1398ش.
• مرزبند، رحمت‌اله و همکاران، «نقش توکل در سلامت روانی با تأکید بر آموزه‎های قرآنی»، مجله دین و سلامت، شماره 1، دوره 3، 1394ش.
• نوربالا، احمدعلی، «سلامت روانی- اجتماعی و راهکارهای بهبود آن»، وب‌سایت مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، شماره 2، دوره 17، تابستان 1390ش.
• «همیاری اجتماعی»، وب‌سایت انجمن حامیان فرهنگ قرض‌الحسنه و کارآفرینی اجتماعی، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1403ش.