مسافرت
مسافرت؛ رفتن از جایی به جای دیگر به‌منظور کاری.
مسافرت، دارای ابعاد مختلف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، علمی و معنوی در زندگی انسان است. این پدیده در سبک زندگی اسلامی و ایرانی با توجه به مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناسی قدسی، هویت متفاوت از مسافرت در فرهنگ‌های غیردینی و مادی دارد و ذیل این نگاه، زندگی انسان در دنیا نیز یک سفر موقتی و مقدماتی برای سفر ابدی در جوار الهی دانسته می‌شود. مسافرت از نظر دنیایی نیز در زندگی روزمرۀ انسان‌ها آثار عینی دارد.
مفهوم‌شناسی
مسافرت به‌معنای عزیمت و انتقال از جایی به جایی دیگر و طی‌کردن مسافتی برای انجام‌دادن کاری است که به‌طور غالب از روی اختیار و یا گاهی از روی ضرورت تحقق می‌پذیرد.[۱] این واژه از مادۀ «سفر» به‌معنای کشف و اشکارکردن آمده است. برخی لغت‌شناسان سفر را به‌معنای روشنایی روز دانسته‌اند؛ روشنایی، تاریکی شب را می‌زداید و همه‌چیز را آشکار می‌کند. ابن‌فارس با اعتقاد به اینکه سفر بر کشف و آشکارشدن چیزی دلالت می‌کند، معتقد است که مردم به‌وسیله سفر، مکان‌های یکدیگر را کشف می‌کنند.[۲] در اصطلاح و کاربردهای روزمرۀ مردم، مفهوم این واژه عام بوده و در سبک زندگی اسلامی و ایرانی مصادیق متعدد دارد. به‌همین دلیل در حوزه‌های مختلف مادی و معنوی زندگی روزمره مطرح است. برای مثال به مرگ انسان «سفر آخرت»[۳] اطلاق می‌شود و در ادبیات عرفانی به سیر و سلوک معنوی نیز از باب تشبیه باطن به ظاهر، مسافرت و معناهای مرتبط با آن، کاربرد وسیع دارد.[۴] دربارۀ سیر و سلوک پیامبر اسلام از بیت‌المقدس (مسجدالاقصی) به آسمان‌ها در شب معراج نیز این واژه به کار می‌رود.[۵] حوزه‌های مختلف صنعت گردشگری و جهانگردی و سفرهای درمانی و سیاسی هم از مصادیق بارز مسافرت بوده که بازندگی رومز‌ۀ مردم جهان از جمله ایرانیان عجین است.[۶]
تاریخچه
به باور تاریخ‌نویسان، مسافرت برای اهدافی مانند یافتن آب و غذا، مکان امن و مناسب برای زندگی میان جوامع بشری رواج داشته است که با گذر زمان توسعه پیدا کرده و مردم برای تجارت، تفریح، زیارت اماکن مذهبی و علم‌آموزی، تبلیغ دین از طریق راه‌های زمینی و دریایی به مسافرت می‌رفتند. در قرن شانزدهم میلادی، مسافرت‌های گروهی آغاز و با انقلاب صنعتی و اختراع وسایل حمل‌ونقل، مسافرت رونق بیشتری پیدا کرد.[۷] در 1962م اولین سفر انسان به کرۀ ماه رقم خورد و این سفر تحول عظیم در زندگی بشر ایجاد کرد و سرآغاز جهش در سفرهای فضایی شد.[۸]
اهمیت و ضرورت
از آنجا که مسافرت با کشف حقایق مادی و معنوی و پدیده‌های جدید رابطۀ مستقیم دارد و فطرت بشر نیز بر حقیقت‌جویی پایه‌ریزی شده است، افراد علاقۀ زیادی به سفر دارند. مسافر در طی سفر از تجربیات بی‌شمار برخودار شده و بر بینش و دانش خود می‌افزاید. سير و سفر با انگيزه‌هاى دينى و عقلانى نیز از ديدگاه اسلام، امرى پسنديده است.[۹] قرآن، مردم را به مسافرت دعوت کرده و از آنان خواسته است تا با مسافرت به گوشه و كنار زمین، در تاريخ و سرنوشت نهايى ملت‌ها بيانديشند و از رخدادهای خوب و بد زندگى امت‌هاى پيشين عبرت بگيرند.[۱۰] به باور روانشناسان، سفر خستگی‌های ذهنی، جسمی و استرس‌های کاری روزانه را از بین می‌برد و به‌سلامت جسمی و بازسازی نشاط روانی انسان کمک می‌کند.[۱۱] امام علی بر ضرورت و اهمیت سفر در زدودن اندوه، کسب معیشت و سرمایۀ زندگی، تحصیل دانش، آشنایی با آداب و رسوم مردم و همنشینی با بزرگان و نیکان تأکید فراوان کرده است.[۱۲]
انواع مسافرت
از میان انواع مسافرت، آنچه با زندگی روزمرۀ مردم در سبک زندگی دینی، عجین و مورد تأیید اسلام است، عبارت‌اند از:
1. معنوی و مذهبی
یکی از انواع سفر در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، سفر معنوی و مذهبی است که از اهمیت بسیار زیاد برخوردار بوده و با مدیریت زندگی روزمره، برنامه‌ریزی کار و بودجه‌بندی هزینه‌های زندگی رابطۀ مستقیم و عمیق دارد. سفر برای کمک به نیازمندان، صلۀ رحم، عیادت بیماران، رسیدگی به امور ایتام، دیدار برادر دینی، زیارت عتبات عالیات در شمار چنین سفرها است. سفر حج که فقط بر فرد مستمند و با شرایط خاص شرعی واجب می‌شود، نیز از جمله سفرهای معنوی بوده که در سبک زندگی اسلامی از ارزش بسیار والای برخوردار است. همچنین سفر برای جهاد در راه خدا مانند سفر سلمان فارسی از ایران به مدینه،[۱۳] سفر برای تبلیغ دین اسلام، ارشاد و هدایت مردم از جمله سفرهای معنوی است که از نظر صاحب‌نظران اسلامی ارزش معنوی بسیاری دارد.[۱۴] بعد از جنگ تحمیلی سفر اقشار مختلف مردم به مناطق جنگی که به «راهیان نور» معروف شده، از سفرهای معنوی محسوب می‌شود و مدرسه‌ای عملی جهت تربیت کادر تراز انقلاب اسلامی است.[۱۵]
2. علمی و پژوهشی
یکی از انواع مسافرت‌های رایج و مهم در سبک زندگی ایرانی و اسلامی، سفرهای علمی و پژوهشی است که از دیرباز مرسوم بوده و امروزه نیز رواج وسیع دارد. برای مثال سفر «ابوخالد کابلی» به مدینه و کسب علوم و معارف دینی از امام باقر[۱۶] و سفر طلاب علوم دینی به‌منظور تحصیل در مراکز بزرگ حوزوی از جمله حوزۀ علمیه نجف از این موارد است که باعث تربیت بزرگان دین، مراجع تقلید، تدوین کتاب‌های مختلف در بارۀ معارف دینی، رخدادهای سیاسی و فرهنگی و تداوم و توسعه فرهنگ دینی در سراسر جهان شده است.[۱۷] امروزه نیز این نوع مسافرت یکی از سفرهای مهم و پرتکرار در زندگی روزمرۀ مردم است که ریشه در فرهنگ دینی و مبانی اسلامی دارد. برای مثال پیامبر اسلام کسب دانش را بر هر مرد و زن مسلمان را واجب دانسته و سفر برای کسب علم را حتی تا رفتن به دورترین نقاط جهان تأکید کرده است.[۱۸] همچنین رسول خدا سفر برای کسب دانش را به مثابۀ جهاد در راه خدا و مردن در این راه را شهادت دانسته است.[۱۹] در تاریخ ایران این نوع مسافرت نمونه‌های زیادی دارد که سفر ابوریحان بیرونی، دانشمند بزرگ ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری، به شبه‌قارۀ هند و تدوین کتاب «التحقیق ماللهند» را می‌توان به‌عنوان مثال بیان کرد.[۲۰]
3. تجاری و اقتصادی
سفرهای تجاری با هدف کسب روزی حلال و تأمین معیشت و رفاه خانواده و تأمین معاش و شغل از جمله انواع سفرهای مهم است که در رونق اقتصادی تأثیر به‌سزایی دارد. امروزه بخشی از سفرهای داخلی و خارجی ایرانیان را سفر تجاری تشکیل می‌دهد که از جنبه‌های مختلف فردی و اجتماعی مهم است.[۲۱] اهمیت سفرهای تجاری در اسلام نیز به حدی است که در قرآن به مؤمنان دستور داده که پس از نماز جمعه در زمین پراکنده و به کسب روزی و بهره‌مندی از مواهب الهی مشغول شوند.[۲۲] در تاریخ اسلام گاهی سفرهای تجاری دست‌آوردهای مهم تمدنی و فرهنگی داشته که در متون تاریخی به‌عنوان یک نقطۀ عطف تاریخی ثبت شده است. برای مثال حسن سلوک، انصاف و دینداری بازرگانان ایرانی هنگام سفر تجاری با اقوام و مردم کشور‌های دیگر از جمله کشور اندونزی از عوامل مهم گرایش مردمان غیرمسلمان آن کشورها به سمت اسلام بوده است.[۲۳]
4. تفریحی
مسافرت‌های تفریحی از دیگر انواع سفر در سبک زندگی اسلامی و ایرانی است که به منظور استفادۀ بهینه از اوقات فراغت و نیز کسب لذت‌های مشروع و تقویت روحیه برای خود و خانواده انجام می‌شود. در فرهنگ دینی این نوع سفرها تا زمانی که منجر به معصیت خدا و تعدی به حقوق دیگران نشود، علاوه‌بر سلامت فردی، دارای آثار فراوان تربیتی و اقتصادی است.[۲۴]
5. آیینی و مناسبتی
در سبک زندگی اسلامی و ایرانی، برخی از مناسبت‌های دینی و ملی وجود دارد که زمینه‌ساز مسافرت‌های هدفمند است. «سفرهای نوروزی» در ایران از جمله مسافرت‌های آیینی و مناسبتی است که در نوع خود در دنیا منحصربهفرد محسوب می‌شود. این سفرها که به‌صورت معمول از 25 اسفند شروع می‌شود و تا نیمه فروردین سال جدید ادامه پیدا می‌کند، تمام ناوگان‌های حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی، هوایی و آبی ایران را در سراسر کشور تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این ایام، مکان‌های زیارتی و امامزادگان از جمله حرم امام رضا در مشهد و حرم فاطمۀ معصومه در قم و میراث‌های ملی و جهانی پر از مسافر می‌شود و شور و نشاط معنوی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در تمام نقاط کشور به اوج خود می‌رسد.[۲۵] سفر به مناسبت اعیاد مختلف مذهبی و مناسبت‌هایی مانند روز پدر و مادر از دیگر مسافرت‌های مناسبتی است که به باور پژوهشگران آثار مختلف اجتماعی، تربیتی و فرهنگی برای مردم دربردارد.[۲۶] در سال‌های اخیر مسافرت به مناسبت اربعین حسینی به کشور عراق از مهم‌ترین سفرهای آیینی و مناسبتی است که بازتاب گستردۀ رسانه‌ای و جهانی پیدا می‌کند و بزرگترین اجتماع بشری در دنیا لقب گرفته است.[۲۷]
6. تبلیغی
یکی از انواع مسافرت در فرهنگ دینی، سفر برای تبلیغ و ترویج معارف دینی مانند سفر در ماه محرم و صفر و ماه رمضان است که در فرهنگ و حیات اجتماعی و دینی شیعیان نقش و جایگاه مهم دارد.[۲۸] در تاریخ تشیع علمای بزرگی این نوع سفرها را انجام داده‌اند. برای مثال سفر علامۀ حلی از جبل عامل به ایران[۲۹] یا رفتن شیخ صدوق به شهرهای مختلف از جمله شهر «بلخ» نمونه‌های عینی از این گونه سفرها بوده که نقش مهم در گسترش معارف اهل‌بیت و تشیع داشته است.[۳۰]
مسافرت از منظر فقه اسلامی
به‌دلیل اهمیت و کاربردها و کارکردهای عینی مسافرت در زندگی روزمرۀ مسلمانان، فقه اسلامی این پدیده را مانند سایر موضوعات مورد توجه قرار داده و آن را به واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح تقسیم کرده است. برای مثال در شرع اسلامی مسافرت برای افراد مستطیع و تأمین مخارج افراد واجب‌النفقه واجب و سفر برای دزدی و کمک به ظالم، حرام دانسته شده است. همچنین بسیاری از سفرها مانند زیارت قبور ائمه، دیدار دوستان و خویشاوندان مستحب و مسافرت برای فرار از روزۀ ماه رمضان مکروه محسوب می‌شود و سفرهای تفریحی نیز مباح است.[۳۱] از طرف دیگر، مسافرت به نحوۀ اعمال عبادی مسلمانان اثرگذار است. برای مثال اگر مجموع رفت و برگشت یک مسلمان هشت فرسخ ( 43کیلومتر) شود، مسافر محسوب می‌شود و احکام سفر مانند قصرخواندن نمازهای چهار رکعتی و نگرفتن‌روزه بر او بار می‌شود.[۳۲]
آثار و پیامدهای مسافرت
1. آثار تمدنی و فرهنگی
به باور جامعه‌شناسان، مسافرت منشأ بسیاری از تغییرات و تحولات تمدنی و تاریخی بوده است. برای مثال زندگی اولیۀ انسان‌های کوچ‌نشین را می‌توان یک نوع زندگی در سفر و مسافرت توصیف کرد که بخش بزرگی از تاریخ زندگی انسان را تشکیل می‌دهد و بر جهان‌بینی، نحوۀ معیشت، فرهنگ، اقتصاد، جامعه و تربیت آنها اثرگذار بوده است. بعد از پیدایش زندگی یک‌جانشینی در روستاها و شهرهای مختلف که در مقابل سبک زندگی مسافرتی قرار داشت، نیز مسافرت انسان‌ها از جایی به جایی دیگر دارای دست‌آوردهای تمدنی و فرهنگی بزرگ و تاریخ‌ساز بود و بر تمام ابعاد زندگی بشر تأثیر گذاشت.[۳۳]برای مثال صاحب نظران معتقدند که سفر پیامبر اسلام از مکه به مدینه که به هجرت پیامبر اسلام معروف است، منشأ پایه‌گذاری تمدن بزرگ اسلامی، تحولات عظیم درجهان، مبدأ یک تاریخ متمایز و حکومت دینی شد.[۳۴]
2. پیامدهای اقتصادی
امروزه بسیاری از مباحث اقتصادی با مسافرت گره خورده و مشاغل گوناگون، صنایع مختلف، برنامه‌های توسعه، قانون‌گذاری و سازمان‌های زیادی را تحت تأثیر قرار داده است که پیامدهای گونانونی برای کشور، خانواده‌ها و افراد دارد. برای مثال شغل «مسافرکشی» و جابه‌جایی مسافران با ماشین،[۳۵] هواپیما، قطار و کشتی از مشاغل مهم در سبک زندگی امروزی است.[۳۶] از باب نمونه، طبق برآورد کارشناسان سفر تا سال ۲۰۳۳م به یک صنعت ۱۵.۵ تریلیون دلاری در جهان تبدیل خواهد شد که بیش از ۱۱.۶ درصد از اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهد.[۳۷] در ایران نیز براساس آخرین آمارها سهم سفر از تولید ناخالص داخلی کشور در ۲۰۱۹ (قبل از همه‌گیری کرونا) برابر با ۶.۶ درصد بوده است و طبق داده‌های بانک جهانی مجموع سهم اقتصاد سفر و در تولید ناخالص داخلی ایران تا ۲۰۲۸م به ۳۱۳ هزار میلیارد تومان خواهد رسید.[۳۸]
3. پیامدهای علمی و فناوری
مسافرت از نظر علمی و فناوری دست‌آوردهای زیاد داشته و باعث تحول بسیار در زندگی مردم شده است. برای مثال رشد مسافرت باعث شده که رشته‌های مانند گردشگری، مدیریت گردش و هتل‌داری ایجاد شود و از نظر سازمانی و ساختاری نهادهای بزرگی مانند وزارت یا سازمان گردشگری، تعاونی‌ها و آژانس‌های مختلف متصدی سفر به وجود بیاید که هر کدام پیامدهای گوناگون در زندگی روزمرۀ مردم دارد. در عرصه مسکن و شهرسازی مسافرت سبب شده است که هتل و مسافرخانه یا در گذشته کاروان‌سراهای بزرگ در راه‌های بزرگ ارتباطی بین کشورها ساخته شود. توجه به زیرساخت‌های شهری و بین شهری مانند جاده‌های مختلف از پیامدهای مسافرت و التبه حمل و نقل است. از نظر صنعت و تکنولوژی ساختن هواپیما، کشتی، قطار، ماشین و دیگر وسایل که برای سهولت‌های سفر ساخته شده، تحول عظیم در زندگی روزمرۀ مردم ایجاد کرده و امروزه کاربرد و کاکردهای زیادی در معیشت و رفاه و آسایس مردم دارد.[۳۹]
4. آثار رواشناختی و اجتماعی
بسیاری از روانپزشكان بر این عقیده‌اند كه نیاز انسان به تغییر محیط زندگی روزمره برای مدت زمانی اثرات مثبتی بر رفتارهای اجتماعی و روانی آنان خواهد داشت. روانشناسان نیز معتقدند که سفر باعث ایجاد حس كنجكاوی و ایجاد یك فضای شاد و هیجان برانگیز در افراد می‌شود و از این‌رو مسافرت یكی از مؤثرترین راه‌كارهای ایجاد شادابی در بین افراد یك جامعه است. بر اساس پژوهش‌های روان‌شناختی، سفرهای غیر اجباری از جمله سفرهای نوروزی در ایران كه برای افراد گذراندن اوقات فراغت محسوب می‌شود، باعث رفع خستگی و ایجاد تنوع دیداری، شنیداری و كسب تجربه‌های غیر رسمی در افراد می‌شود و شور نشاط اجتماعی و سلامت روانی را در کل کشور افزایش می‌دهد.[۴۰] از نظر اجماعی نیز بسیاری از مسافرت‌ها از جمله سفرهای مناسبتی و آیینی مانند سفرهای نوروزی، اعیاد مذهبی، مناسبت‌های روز پدر یا مادر و به‌دلیل صلۀ رحم سبب همبستگی اجتماعی در میان خانواده‌ها و استحکام وحدت ملی در سراسر کشور می‌شود.[۴۱]
آداب مسافرت
مسافرت در سبک زندگی اسلامی و ایرانی به‌دلیل اهمیت و نقش اثرگذار آن در زندگی، دارای آداب ویژه بوده که روزه‌گرفتن، غسل‌کردن، دو رکعت نمازخواندن قبل از مسافرت، خواندن آیةالکرسی، دعای مخصوص سفر، فرستادن صلوات، صدقه‌دادن هنگام مسافرت از جملۀ آنها است. انتخاب زمان مناسب برای سفر مانند قمر در عقرب‌نبودن، رفتن به‌سفر در رزوهای خاص، وداع با خانواده و همراه‌داشتن مقدار از تربت امام حسین از دیگر آداب مسافرت در آموزه‌های دینی محسوب می‌شود.[۴۲] ولیمه‌دادن، آوردن هدیه (سوغاتی) برای خانواده، خویشاوندان و دوستان از جملۀ آداب مسافرت بعد از سفر است که نقش مهم در همبستگی و انسجام اجتماعی خانواده و اعضای فامیل دارد.[۴۳]
سفر در ادبیات فارسی
به گواهی آثار ادبی جایگاه مسافرت در ادبیات فارسی به‌قدری بلند و مستحکم است که بزرگان این عرصه نه‌تنها در باب سفر و آداب آن به فراوانی گفته و سروده‌اند، بلکه بسیاری از آنها بخش مهمی از زندگانی خود را در سفر گذرانده‌اند؛ برای مثال سعدی شیرازی یک‌سوم میانی عمر خود را در سفر سپری کرده و بارها به نقش سازندۀ آن در زندگی انسان اشاره داشته و مصرع «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی» از او، امروزه در زبان فارسی کارکرد ضرب‌المثل یافته است.[۴۴] واژۀ سفر و مسافرت به‌منظور انتقال پیام‌های مهم برای سعادت‌مندی انسان‌ها در آثار بزرگان ادب مانند مولانا، حافظ، عطار، فروغی و آشفتۀ شیرازی نیز بازتاب پیدا کرده است. برای مثال:
فغان فغان که ببست آن نگار بار سفر / فغان که بنده مر او را نبود یار سفر[۴۵]
چند مسافرت دلا سوی حجاز می‌کنی / کعبه دل طواف کن گر تو نماز می‌کنی[۴۶]
هیچ کس از معاشران هم سفرم نمی‌شود / ترسم از این مسافرت جان به در آید از تنم[۴۷]
در سفر عشق چنان گم شدم / کز نظر هر دو جهان گم شدم[۴۸]
سفرنامه
سفرنامه‌نویسی در ادبیات فارسی سابقه‌ای کهن دارد، اما در دوران قاجاریه رشد چشم‌گیر پیدا کرد و نویسندگان در صدد برآمدند که با سفر به مناطق دورافتادۀ ایران، افکار و آداب‌ورسوم مردم مناطق مختلف کشور را ثبت کنند.[۴۹] در فرهنگ فارسی‌زبانان، سفرنامۀ ناصر خسرو در ادبیات سفرنامه‌نویسی از جایگاه شامخی برخوردار است. وی از بلخ به مکه و مصر و سپس به سودان رفت و مسافرت او ۷ سال طول کشید. ناصر خسرو طی سفرهای خود، شرحی خواندنی از عجایب و غرایب در سفرنامۀ خود نوشت.[۵۰]
جستارهای وابسته
- گردشگری
- گردشگری در ایران
- گردشگری قومی
- گردشگری در تمدن اسلامی
- گردشگری در قرآن
- گردشگری سلامت
- گردشگری مجازی
- گردشگری مذهبی
- گردشگری معناگرا
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج5، ص4193.
- ↑ جوان‌مهر، «سفر و مسافرت از دیدگاه قرآن و روایات»، 1383ش، ص28.
- ↑ غضنفری، ره رستگاری، 1382ش، ج2، ص73.
- ↑ فیض کاشانی، رساله زاد السالک، ۱۴۳۳ق، ص1.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۵.
- ↑ «حضور میلیونی گردشگران خارجی در ایران»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «تاریخچۀ صنعت گردشگری سفر در طول تاریخ»، وب‌سایت کارناوال.
- ↑ «50 نکته درباره سفر انسان به ماه»، وب‌سایت تحلیلی و خبری عصر ایران.
- ↑ قاضی عسکر، آداب سفر و زیارت عتبات عالیات، 1387ش، ص15.
- ↑ سورۀ غافر، آیۀ 21.
- ↑ «چرا سفر برای انسان یک ضرورت است؟!»، پایگاه خبری جماران.
- ↑ فیض کاشانی، محجۀ البیضا،1417ق، ج1، ص22.
- ↑ واقدی، المغازی، 1409ق، ج1، ص2.
- ↑ جوان‌مهر، «سفر و مسافرت از دیدگاه قرآن و روایات»، 1383ش، ص28-29.
- ↑ «اوتادی: راهیان نور مدرسه‌ای عملی جهت تربیت کادر تراز انقلاب می‌باشد»، وب‌سایت راهیان نور.
- ↑ ابن‌شهر اشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص145.
- ↑ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، 1436ق، ج3، ص۲۲- ۲۵.
- ↑ شهید ثانی، شرح مصباح الشریعة، ۱۳۷۷ش، ص۳۸۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج1، ص170.
- ↑ منظورالحق، «ابوریحان بیرونی (نخستین سیاح مسلمان که بسرزمین پاکستان قدم نهاد)»، 1332ش، ص30.
- ↑ «سفر از واجبات یک تاجر است»، همشهری آنلاین.
- ↑ سورۀ جمعه، آیۀ 10.
- ↑ حاج سیدجوادی‌نامی و دیگران، دائره‌المعارف تشیع، ۱۳۷۵ش، ج2، ص543-544.
- ↑ جوان‌مهر، «سفر و مسافرت از دیدگاه قرآن و روایات»، 1383ش، ص29.
- ↑ «آمار سفرهای نوروز و عید فطر اعلام شد»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «یک دنیا مهر از روز مادر تا روز پدر»، خبرگزاری پانا.
- ↑ «پیاده‌روی اربعین، بزرگترین اجتماع بشری»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «ایام تبلیغی محرم، فرصتی مناسب برای ادای فریضه جهاد تبیین»، وب‌سایت دفتر تبلیغات حوزۀ علمیۀ قم.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۱۹۸۶م، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ص۹.
- ↑ فجری، «آداب سفر»، مجلۀ مبلغان، شمارۀ 104، خرداد و تیر 1387ش، ص65.
- ↑ مکارم شیرازی، توضیح المسایل، نماز مسافر، 1392ش، ص212.
- ↑ نیک‌خلق، جامعه‌شناسی روستایی، 1379ش ص25؛ مهدوی، مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، 1380ش، ص6.
- ↑ بیات، «بایسته‌های دوره‌بندی تمدن اسلامی»، 1393ش، ص26.
- ↑ «مسافرکشی؛ شغل محبوب 12هزار تهرانی»، اقتصاد آنلاین.
- ↑ «مزایا و معایب سفر با خودرو ، قطار و هواپیما»، وب‌سایت صنعت حمل و نقل.
- ↑ «سفر اقتصاد جهان را عوض می‌کند؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «سهم گردشگری در اقتصاد ایران چقدر است؟»، خبرگزاری ایرنا.ر
- ↑ «مزایا و معایب سفر با خودرو ، قطار و هواپیما»، وب‌سایت صنعت حمل و نقل.؛ «سهم گردشگری در اقتصاد ایران چقدر است؟»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «روانشناسي گردشگري»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «يكي از عمده‌ترين نقش‌هاي نوروز ايجاد وحدت و تقويت همبستگي‌ها و يگانگي‌ها است»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ قمی، مفاتیح‌الجنان، ذیل آداب سفر، 1383ش.
- ↑ فجری، «آداب سفر»، 1387ش، ص35.
- ↑ ارغوان، «معرفی بهترین سفرنامه‌های ایرانی»، وب‌سایت مجلۀ طاقچه.
- ↑ مولانا، دیوان شمس، غزلیات، غزل شمارۀ 1149، وب‌سایت گنجور.
- ↑ آشفتۀ شیرازی، غزلیات، غزل شمارۀ 1048، وب‌سایت گنجور.
- ↑ فروغی بستامی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 369، وب‌سایت گنجور.
- ↑ عطار، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 497، وب‌سایت گنجور.
- ↑ علی‌مددی، «سیری در سفرنامه‌نویسی (بررسی چرایی رواج سفرنامه‌نویسی در ایران دوره قاجار، تحول و افول آن پس از انقلاب مشروطه)»، 1399ش، ص237.
- ↑ اته، تاریخ ادبیات فارسی، ۱۳۳۷ش، ص142-150.
منابع
- قرآن کریم.
- آشفتۀ شیرازی، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
- آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، بیروت، دارالسلام، ۱۴۳۶ق.
- «آمار سفرهای نوروز و عید فطر اعلام شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ فروردین ۱۴۰۳ش.
- ابن‌شهراشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانه علمیه، بی‌تا.
- اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۷ش.
- ارغوان، فاطمه، «معرفی بهترین سفرنامه‌های ایرانی»، وب‌سایت مجلۀ طاقچه، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
- انوری، 1381، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
- «اوتادی: راهیان نور مدرسه‌ای عملی جهت تربیت کادر تراز انقلاب می‌باشد»، وب‌سایت راهیان نور، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «ایام تبلیغی محرم، فرصتی مناسب برای ادای فریضه جهاد تبیین»، وب‌سایت دفتر تبلیغات حوزۀ علمیۀ قم، تاریخ درج مطلب: 13 تیر 1403ش.
- بیات، علی، «بایسته‌های دوره‌بندی تمدن اسلامی»، مجلۀ نقد ونظر، سال نوزدهم، شمارۀ 2، 1393ش.
- «پیاده‌روی اربعین، بزرگترین اجتماع بشری»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۱۰ شهريور ۱۴۰۲ش. خبرگزاری فارس.
- «تاریخچۀ صنعت گردشگری سفر در طول تاریخ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور1401ش.
- جوان‌مهر، حسین، «سفر و مسافرت از دیدگاه قرآن و روایات»، مجلۀ گلستان قرآن، شمارۀ 201، اسفند 1383ش.
- «چرا سفر برای انسان یک ضرورت است؟!»، پایگاه خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 3 آذر1396ش.
- حاج سیدجوادی‌نامی و دیگران، دائره‌المعارف تشیع، قم، نشر شهید سعید محبّی، ۱۳۷۵ش.
- «حضور میلیونی گردشگران خارجی در ایران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، بی‌نا، ۱۹۸۶م.
- «روانشناسي گردشگري»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ فروردین ۱۳۹۲ش.
- «سفر از واجبات یک تاجر است»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۹۸ش.
- «سفر اقتصاد جهان را عوض می‌کند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «سهم گردشگری در اقتصاد ایران چقدر است؟»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۱ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، شرح مصباح الشریعة، تصحیح آقاجمال خوانساری، ترجمه عبدالرزاق گیلانی، تهران، پیام حق، ۱۳۷۷ش.
- عطار، «دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 497، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق و مقدمه: علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- علی‌مددی، منا، «سیری در سفرنامه نویسی (بررسی چرایی رواج سفرنامه نویسی در ایران دوره قاجار، تحول و افول آن پس از انقلاب مشروطه)»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، سال دهم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1399ش.
- غضنفری، علی، ره رستگاری، قم، لاهیجی، 1382ش.
- فجری، محمد مهدی «آداب سفر»، مجلۀ مبلغان، شمارۀ 104، خرداد و تیر 1387ش.
- فروغی بستامی، «دیوان اشعار، غزلیات، غزل شمارۀ 369»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
- فیض کاشانی، محسن، رساله زاد السالک، بیروت، جمعیه المعارف الاسلامیه الثقافیه، ۱۴۳۳ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، محجۀ البیضا، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1417ق.
- قاضی عسکر، سیدعلی، آداب سفر و زیارت عتبات عالیات، تهران، مشعر، 1387ش.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح‌الجنان، تهران، پیام عدالت، 1393ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، ۱۳۶۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، توضیح‌المسایل، قم، امام علی ابن ابی طالب، 1392ش.
- «مزایا و معایب سفر با خودرو ، قطار و هواپیما»، وب‌سایت صنعت حمل و نقل، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1403ش.
- «مسافرکشی؛ شغل محبوب 12هزار تهرانی»، اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ شهريور ۱۳۹۸ش.
- منظورالحق، «ابوریحان بیرونی (نخستین سیاح مسلمان که بسرزمین پاکستان قدم نهاد)»، مجلۀ هلال، شمارۀ 6، بهمن 1332ش.
- مهدوی، مسعود؛ مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، تهران، سمت، 1380ش.
- مولانا، «دیوان شمس، غزلیات، غزل شمارۀ 1149»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1409ق.
- نیک‌خلق، علی‌اکبر؛ جامعه‌شناسی روستایی، تهران، کلمه، 1379ش.
- «يكي از عمده‌ترين نقش‌هاي نوروز ايجاد وحدت و تقويت همبستگي‌ها و يگانگي‌ها است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۸۵ش.
- «یک دنیا مهر از روز مادر تا روز پدر»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۴۰۲ش.
- «50 نکته درباره سفر انسان به ماه»، وب‌سایت تحلیلی و خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1398ش.