گردشگری در تمدن اسلامی

گردشگری در تمدن اسلامی، سفر در گستره‌ی جغرافیایی با تکیه بر اندیشه و اصول اسلامیِ پذیرفته‌شده در جامعه

مفهوم شناسی

گردشگری در لغت مترادف با جهانگردی و به‌معنای مسافرت بین شهرهای مختلف دنیا آمده و معادل توریسم (tourism) در زبان انگلیسی است. «تمدن» به زندگی اجتماعی و همکاری برای رسیدن به پیشرفت معنا شده و در اصطلاح به‌نوعی از اندیشه، آداب‌ورسوم، رفتار و علوم و فنون که از اصول و مبانی فرهنگی خاصی گرفته‌ شده، تمدن گفته می‌شود. تمدنی که اندیشه‌ی پشتیبان، آداب‌ورسوم و اصول آن برآمده از آموزه‌های اسلامی باشد «تمدن اسلامی» نامیده می‌شود.

تمدن اسلامی

با ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های مختلف، اصول و مبانی، آداب‌ورسوم و علوم اسلامی به‌صورت گسترده‌ای در سرزمین‌های اسلامی گسترش یافت و موجبات تشکیل تمدن اسلامی را فراهم ساخت. این تمدن عظیم تا قرن دوازده هجری ادامه داشت. ویژگی‌های تمدن اسلامی را می‌توان این‌گونه برشمرد: خدامحوری و توجه به کرامت انسانی، علم‌گرایی، عدالت، امنیت و رزق، اصلاح‌گری، آزادی، استقامت و آمادگی همه‌جانبه، ولایت‌ خدا، حاکمیت روح اجتماعی اسلام و عدم تعصب درباره غیرمسلمانان.

نقش گردشگری در تمدن اسلامی

یکی از ویژگی‌های تمدن اسلامی توجه به علم و دانش است. سفرهایی که برای فراگیری علم و دانش انجام می‌شد، یکی از علل اصلی گسترش تمدن اسلامی بود. این سفرها به توسعه دانش در سرزمین اسلامی کمک کرد و موجب گسترش ویژگی‌های خاص تمدن اسلامی در سرزمین‌های مختلف شد. همچنین مسلمانان در فتوحات سرزمینیِ خود، با بردباری و اجتناب از تعصب و تحجر، تفاوت‌های میان خود و دیگران را به‌رسمیت شناختند و با مدیریت آن، کمک شایانی به گسترش تمدن اسلامی کردند.

فراز و فرود گردشگری در تمدن اسلامی

قرن سوم تا هفتم هجری دوره اوج سفرهای مسلمانان به خاورمیانه، اروپا و آفریقا بود. شاهد این گزارش، فراوانی سفرنامه‌های گردشگران مسلمان در آن روزگار است؛ اما جریان گردشگری از قرن هشتم هجری تغییر کرد و به سفرهای یک‌طرفه غربی‌ها به سرزمین‌های اسلامی تبدیل شد و سفرهای مسلمانان به سفر حج و گاهی سفر به یک کشور مسلمان دیگر محدود شد. توانایی مادی، کسب دانش و نشر آن و ارزشمندی دانشمندان در جامعه مسلمین، از مهم‌ترین عوامل توجه مسلمانان به گردشگری و مسافرت بود.

گردشگران مسلمان در دوران تمدن اسلامی

بیشتر کسانی که در دوره اوج گردشگری در تمدن اسلامی به جهانگردی می‌پرداختند از دانشمندان بودند؛ برخی به‌دلیل علاقه به دانش و کسب تجربه سفر می‌کردند و برخی دیگر برای زیارت اماکن مقدس راهی سفر می‌شدند. در این میان گروهی نیز به‌دلیل مسئولیت‌های حکومتی عازم کشورهای مختلف می‌شدند تا اطلاعات مورد نیاز را گردآوری کنند. بسیاری از این افراد، تجربه‌ها و گزارش سفرهای خود را در قالب «سفرنامه» نگارش کرده‌اند.

آثار گردشگران مسلمان

آثار برجای مانده از گردشگران مسلمان در دوران عظمت تمدن اسلامی به به دو دسته کلی تقسیم می‌شود: اول گزارش سفر، که از اوضاع اجتماعی و اقتصادی کشورها و شهرهای مختلف حکایت می‌کند و دوم، سفرنامه‌هایی که بر موضوع خاصی تمرکز کرده و در همان زمینه تحقیق شده وگزارش‌ها نیز متناسب با همان موضوع ارائه گردیده است.

گزارش سفر

گزارش‌های بسیاری توسط گردشگران مسلمان نگاشته شده که برخی از آن‌ها عبارت است از: سفرنامه احمد بن فضلان (م 310ق)، سفرنامه ابودُلَف نوشته مسعر بن مهلهل خزرجی (قرن 4ق)، سفرنامه ابوالقاسم محمد بن حوقل (م 367ق)، سفرنامه ابوالفتح کراجکی (م ۴۴۹ق)، سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی (۳۹۴–۴۸۱ق)، سفرنامه ابن‌جبیر اندلسی (540-641ق)، سفرنامه محمد بن علی بن محمد انصاری به‌نام «عیون الاخبار»، سفرنامه شیخ ابوالحسن علی بن ابی‌بکر هروی (م 611ق) به‌نام «الاشارات الی معرفة الزیارات»، سفرنامه ابن‌بطوطه (703-779ق) به‌نام «تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار»، سفرنامه ابن‌خلدون (732-808ق)، سفرنامه شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی پدر شیخ بهایی (۹۱۸-۹۸۴ق)، سفرنامه سید علیخان مدنی شیرازی (۱۰۵۲ - ۱۱۱۸ق یا ۱۱۲۰ق) به‌نام «سُلوة الغریب و اسوة الادیب»، سفرنامه میر عبداللطیف خان شوشتری (1172-1220ق) به‌نام «تحفة العام»، سفرنامه حبیب بن طالب بغدادی در قالب شعر (1263ق)، سفرنامه سید مهدی بن علی بحرانی (م 1343ق) در قالب شعر به‌نام «رحلة الشتاء و الصیف»

سفرنامه‌هایی که بر موضوع خاصی تمرکز کرده‌اند

برخی ازموضوعات و سفرنامه‌هایی که درباره آن نوشته شده عبارت‌اند از:

کتاب‌های جغرافیایی

در سفرنامه‌های جغرافیایی به موضوعاتی مانند فاصله شهرها، وضعیت درآمد و محصولات شهرها، وجود آثار تاریخی و باستانی که در شهرهای مختلف وجود دارد، ارائه نقشه شهرها، گزارش از آداب و رسوم و فرهنگ مردم هر شهر توجه شده است. برخی از سفرنامه‌هایی که در این زمینه نوشته شده عبارت‌اند از: «المَسالک و المَمالک»؛گردشگران زیادی مانند جعفر بن احمد مَروَزی (م ۲۷۴ق)، احمد بن حارث خراز (م 258ق)، ابوالفرج احمد بن طیب سرخسی (218-286ق)،ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری (م 340ق) و ابوزید احمد بن سهل بلخی (235 -322ق) از جمله کسانی هستند که کتابی با این نام نوشته‌اند. «نخبة الدهر فی عجایب البرّ و البحر» نوشته ابوعبدالله دمشقی (654-727 ق)؛ «البلدان» نوشته یعقوبی (م 284 ق)؛ «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» (375ق) نوشته مقدسی (334- 380 ق)؛ «الجغرافیا» نوشته محمد بن ابوبکر ظهور غرناطی (534ق)؛ «جغرافیا فی الاقالیم السبعه» نوشته ابن‌سعید مغربی (610- 685 ق)؛ «نزهة القلوب»(740 ق) نوشته حمدالله مستوفی(680- 750 ق).

کتاب‌های تاریخ

برخی از کتاب‌های تاریخی به‌جای مانده از سفرهای گردشگران مسلمان عبارت‌اند از: «تاریخ یعقوبی» نوشته یعقوبی (م ۲۸۴ یا ۲۹۲ق)؛ «مُروجُ الذَّهَب» مسعودی (قرن 4ق)؛ «البدء و التاریخ» نوشته مطهر بن طاهر مقدسی (م 355ق)؛ «تاریخ میافارقین» نوشته احمد بن یوسف بن ارزق فارقی (510-572ق)؛ «تاریخ بغداد» نوشته خطیب بغدادی (۳۹۲- ۴۶۳ق).

کتاب‌های آداب و عقاید

عقاید و آداب از دیگر موضوعاتی هستند که جهانگردان مسلمان به آن توجه داشته و آن‌ها را در کتب خود گزارش کرده‌اند. «تحقیقٌ‌ما للهند» نوشته ابوریحان بیرونی (۳۶۲–۴۴۲ ق) از جمله این کتاب‌ها است؛ این دانشمند بزرگ با سفر به هند تحقیق جامعی درباره عقاید هندوها انجام داده است.

منابع

• پناهی، اسماء، «مفهوم‌شناسی تمدن اسلامی و شاخصه‌های آن»، در همايش بین‌المللی بازخواني تمدن اسلامي و جهان‌شهر معنوي با تأکید بر شهر مقدس مشهد، دوره اول، سال 1396ش.
• «جهانگردی در تمدن اسلامی»، سایت دانشنامه حوزوی ویکی فقه، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.
• خرمشاد، محمدباقر، «انقلاب اسلامي، بيداري اسلامي و تمدن نوين اسلامي»، در فصلنامه علمی پژوهشی راهبرد فرهنگ، شماره بیست و سوم، پاییز 1392ش.
• خرمشاد، محمدباقر، «مفهوم‌شناسی تمدن نوین اسلامی»، سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در امور دانشجویان ایرانی خارج از کشور، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1398ش.
• ذاکری، علی‌اکبر، «نگاهی به جهانگردی در تمدن اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1389ش.
• ریاحی، محمدحسین، «عوامل مؤثر گردشگری و سیاحت در تاریخ، تمدن و فقه اسلامی»، در دو فصلنامه تخصصی نور المصطفی، شماره هشت، بهار و تابستان 1398ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، سایت کتابسرای اشجع، تاریخ بازدید: 4 دی 1400ش.