گردشگری قومی؛ گردشگری مبتنی بر آشنایی با سبک زندگی و فرهنگ اقوام مختلف.
گردشگری قومی، یکی از انواع گردشگری در سطح جهانی است که هدف اصلی آن آشنایی با شیوۀ زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ اقوام مختلف است. ایران به‌دلیل تعدد اقوام، پتانسیل بالایی برای گردشگری قومی دارد. ترویج این نوع گردشگری سبب احیای فرهنگ و سبک زندگی سنتی و اصیل ایرانی می‌شود که میان اقوام مختلف رایج است.
مفهوم‌شناسی
گردشگري قومی (Tourism Etnich)، یکی از گونه‌هاي گردشگري و بخشی از بازار گردشگري بین‌المللی است که بهمنظور مشاهدۀ سبک زندگی افراد بومی و محلی انجام می‌شود. [۱] گردشگری قومی از جمله انواع جدید و روبه رشد گردشگری است که به‌صورت مستقیم موجب شناخت دین و مذهب، روحیات، تنوع غذایی و شیرینی‌های محلی، کیفیت اسکان،[۲] الگوهای زبانی و گویشی، آداب و رسوم، لباس و پوشش محلی زنان و مردان، رقص و آوازهای محلی، موسیقی، معماری، و صنایع‌دستی مرسوم میان اقوام مختلف می‌شود.[۳]
تاریخچه
مناطق گوناگون ایران به‌دلیل بهره‌مندی از سابقه و تنوع بالای تاریخی، فرهنگ غنی و قرار گرفتن در مسیر جادۀ ابریشم، همواره از مناطق هدف در گردشگری قومی بوده است. مورخان با تکیه بر اسناد تاریخی معتقدند آشنایی گردشگران با فرهنگ و قومیت‌های مختلف ایرانی به‌دوران باستان بر‌می‌گردد.[۴] امروزه نیز با وجود گسترش سبک زندگی مدرن، همچنان گرایش به گردشگری قومی و آشنایی با فرهنگ‌ها، آداب و رسوم و سبک زندگی اقوام مختلف ایرانی، پررنگ و چشمگیر است. گردشگری قومی در سراسر جهان، از پرمخاطب‌ترین گردشگری‌ها به‌شمار می‌رود.[۵]
انواع گردشگران قومی
گردشگری قومی سطح وسیعی از افراد جامعه و اقشار مختلف را با اهداف و انگیزه‌های مختلف شامل می‌شود که عبارت‌اند از:
باستان‌شناسان: این گروه علاقه‌مند به فضاهاي میراث فرهنگی بوده و بهمنظور آگاهی از پیشینۀ تاریخی- فرهنگی اقوام مختلف، گردشگری قومی را بر‌می‌گزینند.[۶]
انسان‌شناسان: افرادی هستند که به‌دلیل علاقه‌مندی به فرهنگ، خصايص فرهنگي، فرهنگ قومي، آداب و رسوم و سبک زندگی به گردشگری قومی می‌پردازند.[۷]
گردشگران علاقه‌مند به غذاماجراجویان: گردشگرانی که علاقه‌مند به كشف فضاهاي تازه و سرزمين‌هاي ناآشنا بوده و برای ماجراجویی و کسب تجربه‌هاي جديد و آشنایی با آداب و رسوم متفاوت؛ گردشگری قومی را بر‌می‌گزینند. [۸]
طبیعت‌گردان: این گروه افرادی هستند که علاقه‌مند به فضاهاي تفریحی و استراحتي بوده و برای پُر کردن اوقات فراغت خود و بهره‌مندی از محیط طبیعی و سبک زندگی اقوام مختلف که اغلب آمیخته با طبیعت است، گردشگری قومی را انتخاب می‌کنند. [۹]
علاقمندان به غذا: گروهی از گردشگران بهمنظور آشنایی با غذاهای محلی مربوط به اقوام مختلف، گردشگری قومیتی را انتخاب می‌کنند.[۱۰]
کارکرد
امروزه صنعت گردشگری در سطح جهان از اهمیت بالایی برخوردار است. کشور ایران به‌دلیل داشتن قومیت‌های گوناگون با فرهنگ غنی و آداب و رسوم متعدد، فرصتی استثنایی را برای سرمایه‌گذاری در گردشگری قومی ایجاد می‌کند. ایران دارای پتانسیل‌های بالایی در زمینۀ گردشگری بوده، تعدد فرهنگی و وجود اقوام مختلف در ایران سبب شده گردشگری قومی به‌عنوان یکی از پایه‌های گردشگری ایران درآید و در رونق گردشگری در مناطق بومی و محلی نقش مؤثری داشته و می‌تواند کشور را در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، سیاسی و زیست‌محیطی به‌سوی پیشرفت و توسعه سوق دهد.[۱۱]
فرهنگی-اجتماعی
گردشگری قومی می‌تواند در قالب نمایه‌های فرهنگی بسیار قوی و ریشه‌دار در فرهنگ و سنت ایرانی، زمینه‌های جذب گردشگران داخلی و خارجی را ایجاد کند[۱۲] تا کارکردهای فرهنگی- اجتماعی زیر تأمین شود:
معرفی فرهنگ اصیل قومیت‌ها؛
احیای آیین‌های شادی و سوگ، دورهمی‌ها و مهمانی‌های اقوام؛ [۱۳]
آشنایی با خرده فرهنگ‌هاي مختلف و خصوصیات مشترك (زبان، گویش و دانش بومی)؛
آشنایی با نظام‌های ساختاری (ایل، طایفه و تیره) در اقوام مختلف؛
آشنایی با اقلیم و ویژگی‌هاي اجتماعی هر یک از اقوام؛
آشنایی با شباهت‌ها و تفاوت‌های تاریخی، نژادي و فرهنگی، شیوۀ زندگی و معیشت، هماهنگی و همزیستی با طبیعت و هماهنگی میان فرهنگ و طبیعت در هر منطقه؛
آگاهی از پیشینۀ تاریخی، هویت اجتماعی، محدودۀ جغرافیایی و معماري خاص سازه‌های مرتبط با سبک زندگی هر قوم؛
شناخت ظرفیت‌هاي قومی با استفاده از ابزار مرتبط و متنوع بازاریابی و اطلاع‌رسانی؛
کاهش آلاینده‌های محیطی؛
حفظ میراث ملموس و ناملموس و جلوگیري از اضمحلال فرهنگ اقوام.[۱۴]
سیاسی
گردشگری قومی موجب تقویت هویت ملی، انسجام ملی، همبستگی قومیتی و نزدیک کردن فرهنگ‌های مختلف به یکدیگر می‌شود. [۱۵] پژوهشگران معتقدند پایداری و فراگیری اجتماعات ملی، متکی به روابط مناطق مختلف با یکدیگر است و توسعه گردشگری قومی می‌تواند در ایجاد ارتباط بین گروه‌های مختلف جامعه اثرگذار باشد. گردشگری قومی در بهبود تبادلات خارجی با دیگر جوامع نیز اثرگذار است. رفت‌وآمد اقوام که نتیجه آن درک و تفاهم بیشتر گروه‌های مذهبی و قومی و گروه‌های اجتماعی است، می‌تواند همبستگی ملی را قوام بخشد و سبب تعمیق وحدت ملی شود.[۱۶]
اقتصادی
معرفی فرهنگ قومي يكي از چند محور مهم برنامه‌ريزي گردشگري در ايران است که با ایجاد ارزش اقتصادي در ارتقاي سطح زندگي و اقتصاد قومی و ملی نقش دارد.[۱۷] از دیگر پیامدهای اقتصادی گردشگری قومی عبارت‌اند از:
ایجاد فرصت‌های گوناگون در توسعۀ گردشگری؛
توجيه فرهنگ قومي به‌عنوان سرمايۀ فرهنگي و از مهم‌ترين منابع درآمدزایی در كشور؛[۱۸]
پویایی و سرزندگی در سبک زندگی اقوام که سبب جلوگیری از مهاجرت و افزایش کیفیت و رضایت‌مندی آنها از زندگی می‌شود.[۲۰]
چالش‌ها
کارشناسان معتقدند اگرچه گردشگری قومی نقش مؤثری در احیاء و شناخت فرهنگ‌های قومی در ایران دارد؛ اما جذب بی‌رویۀ گردشگر، سبب افزایش کوچ‌ها و مهاجرت افراد شهری به مناطق بکر و روستایی شده و همین امر طبیعت و منابع طبیعی آن منطقه را با خطر جدی مواجه می‌کند. همچنین فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن منطقه را تحت تأثیر قرار داده و گاهی منجر به خلط فرهنگ‌های قومی مختلف [۲۱] به‌عنوان بخشي از سرمايۀ فرهنگي در یک منطقه می‌شود. [۲۲] این امر سبب کمرنگ شدن هویتهای ملی-قومی شده که خود از جمله موانع در مقابل روند سریع همگون شدن فرهنگ‌ها تحت تأثیر جهانی‌شدن است.[۲۳]
راهکارها
در اقتصاد جهانی از گردشگری به‌عنوان صادرات نامرئی یاد می‌شود. ایران رتبه شانزدهم را در تنوع زبانی و قومی در جهان دارد. با توجه به داشتن پتانسیل‌ها و جاذبه‌هاي غنی و منحصربه‌فرد گردشگري در ایران و تمایل گردشگران براي دور شدن از زندگی روزمره و آشنایی با اقوام مختلف؛ اما سرمایه‌گذاری کافی در گردشگری قومی، صورت نگرفته است.[۲۴] صاحب‌نظران برای رونق و پویایی گردشگری قومی به محورهای زیر توجه دارند:
آموزش مردم بومی و فرهنگ‌سازی از طریق رسانه‌های محلی؛
معرفی جاذبه‌های قومی با برگزاری سمینارها و جشنواره‌های استانی، منطقه‌ای و ملی؛
ایجاد زمینه‌های اشتغال‌زایی و افزایش درآمد از طریق بسترسازی جذب گردشگر؛
معرفی جاذبه‌های قومی و فرهنگی اقوام مختلف از طریق رسانه‌های محلی، منطقه‌ای و ملی؛
ایجاد تفاهم‌نامه‌های بین‌منطقه‌ای و بین‌المللی برای بازاریابی و معرفی جاذبه‌های فرهنگی؛ [۲۵]
تلاش برای کاستن از نگاه محافظه‌کارانه و انزواگرای جوامع میزبان.[۲۶]
باقری، ابراهیم و همکاران، «طراحی مدل مدیریت گردشگری قومی در ایران»، فصلنامۀ برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، شمارۀ29، 1398ش.
پیروز، پوریا، «مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی جهانگردی»، نشریۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 45و46، 1370ش.
رضایی، محمدرضا و شاکری، یونس، «بررسی فرصت‌ها و چالش‌های تنوع فرهنگی گردشگری قومی در توسعه گردشگری ایران»، مجموعه مقالات بین المللی علمی راهبردی توسعه گردشگری جمهوری اسلامی ایران، 1393ش.
شکاری، فاطمه، «گردشگری و هویت ملی-قومی: تحلیل کتاب سنجی»، فصلنامۀ مطالعات مدیریت گردشگری، شمارۀ 60، 1401ش.
کروبی، مهدی، «فرهنگ قومی، سرمایه فرهنگی و صنعت گردشگری»، نشریۀ رفاه اجتماعی، شمارۀ28، 1387ش.
«گردشگری قومی»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 19 اسفند 1402ش.
«وجوه اثرگذاری گردشگری قومی در توسعه توریسم»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1397ش.
