اقوام ایرانی

اقوام ایرانی؛ گروه‌های متنوع و متکثر انسانی با هویت مشترک ایرانی.

مفهوم شناسی

قوم را مجموعه‌ای از افراد یا گروه‌های انسانی دانسته‌اند که بر اثر گسترش یک یا چند خانواده پیوسته به وجود آمده‌اند. عموما این مجموعه دارای نژاد، زبان، فرهنگ، سنت‌های اجتماعی، دین، مذهب و منطقۀ زیست مشترک هستند.

تاریخچه

حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، آریایی‌ها در سه گروه مادها، پارس‌ها و پارت‌ها به سرزمینی مهاجرت کردند که آن را ایران، به‌معنای دیار آریایی‌ها نام نهادند. این گروه‌ها در طول هزاران سال گذشته و بر اثر عواملی مانند جنگ‌ها، حکومت‌ها، ایدئولوژی‌ها و موقعیت جغرافیایی به اقوام گوناگونی تقسیم شدند که همگی ایرانی هستند. تنوع قومی، زبانی و فرهنگی از ویژگی‌های بارز جامعه ایرانی است. امروزه 75 زبان و گویش مختلف در کشور ایران وجود دارد و اصالت اقوام به غنی‌سازی فرهنگ و سنت‌های ایرانی کمک می‌کند.

دسته‌بندی اقوام ایرانی

اقوام ایرانی به فارس، آذری، گیلکی، مازنی، کُرد، لُر، سیستانی، عرب، بلوچ، ترکمن، قشقایی، ارمنی و آشوری، تقسیم شده‌اند.

فارس‌ها

اقوام فارس با 61 درصد فراوانی، بیشترین جمعیت ایرانی را تشکیل داده‌اند. این اقوام به زبان فارسی سخن می‌گویند و عمدتاً ساکن شهرها و استان‌های پرجمعیت ایران مانند تهران، اصفهان، سمنان، البرز، شیراز، یزد و خراسان هستند. آداب و رسوم فارسی‌زبانان مانند نوروز، سیزده به‌در و شب یلدا، از آیین‌های ملی محسوب می‌شود.

ترک‌ها

ترک‌ها با 16 درصد فراوانی، دومین قوم پرجمعیت ایران هستند و غالبا در آذربایجان و زنجان زندگی می‌کنند. بیشتر مردمان ترک‌زبان در ایران به گویش ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند البته ترکی خراسانی نیز بخشی از گویش آنها است. بیشتر آذری‌ها در ایران، مسلمان و شیعه هستند. آذری‌ها در آیین‌های ملی و مذهبی، آداب و رسوم ويژه خود را دارند؛ مراسم عزاداری ترک‌زبان‌ها در ماه محرم و به‌ويژه دستجات عزاداری حسینیۀ اعظم زنجان، اردبیل، تبریز و ارومیه، در سراسر ایران شناخته‌شده است. مراسم طشت‌گذاری، شبیه‌خوانی و شاه‎حسین گویان از آداب و رسوم رایج در بین آنها است.

کردها

کردها که 10 درصد از جمعیت ایران را تشکیل داده‌اند، در غرب ایران و در مجاورت مرز کشور عراق، سکونت دارند. زبان کُردی یکی از شاخه های زبان هندواروپایی است. دو مذهب شیعه و سنی در بین کردها وجود دارد. اعیاد مذهبی، جایگاه ویژه‌ای نزد کردها دارد و آن‌ها عید قربان و عید فطر را با آداب مخصوصی برگزار می‌کنند و طبخ غذاهای ويژه در این مناسبت‌ها، نزد آنان رایج است.

لرها

لرها، ۶ درصد از کل جمعیت ایران را تشکیل داده‌اند. اکثریت لرها عشایر کوچ‌نشین هستند و برخی دیگر در شهرها و روستاها به‌سر می‌برند. آنها در غرب و جنوب غربی ایران زندگی می‌کنند. لرها عموما پیرو مذهب شیعه هستند و گویشی نزدیک به زبان فارسی دارند.

بلوچ‌ها

بلوچ‌ها از اقوام ساکن در جنوب شرقی ایران با ریشۀ آریایی هستند. تقریبا تمام بلوچ‌ها تا سده نوزدهم میلادی در گستره سرزمینی ایران، سکونت داشتند؛ اما با دخالت قدرت‌های خارجی مانند انگلستان و روسیه، محل سکونت بلوچ‌ها بین کشورهای ایران، هند و بعدها پاکستان و افغانستان تقسیم شد. امروزه بیشتر بلوچ های ایران در استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند. بلوچ‌های ایران با گویش رخشانی، سخن می‌گویند و عموما پیرو مذهب حنفی هستند و اندکی از آن‌ها شیعه دوازده امامی‌اند.

ترکمن‌ها

قوم ترکمن نسلی از اُغُوزها هستند که در جنوب شرقی دریای خزر و ترکمن صحرا واقع در شمال شرق ایران زندگی می‌کنند. زبان آنها، انشعاب خاصی از ترکی اُغُزی است. ترکمن‌ها، پیرو مذهب حنفی هستند. در میان اقوام ترکمن، جشنی به نام آق قویون یا گوسفند سفید وجود دارد. این مراسم در سن شصت‌وسه سالگی مردان، به‌پاس بزرگ‌داشت حضرت محمد برگزار می‌شود. ترکمن‌ها در تربیت و پرورش اسب، مهارت دارند.

عرب‌ها

در جنوب و جنوب غربی ایران و در بخش هایی از استان خوزستان ساکن‌اند و حدود دو درصد از کل جمعیت ایران را تشکیل داده‌اند. گویش عرب خوزستانی از لهجه‌های عربی بین‌النهرین است. عرب‌های خوزستان، عمدتا شیعه دوازده امامی‌اند و همانند دیگر اقوام ایرانی، آداب و رسوم ويژه خود را دارند. یکی از سنن کهن و رایج در میان عرب‌های خوزستان مراسم گرگیان است که هر ساله در پانزدهم ماه رمضان در اهواز برگزار می‌شود.

منابع

• احمدی، کامیل، «از مرز تا مرز»، لندن، مهری، 1399ش.
• «اصیل‌ترین قوم‌های ایران»، در وب‌سایت سفر به‌کام، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1399ش.
• «اقوام ایران»، در وب‌سایت ریزن‌ایران، تاریخ بازدید: 22 خرداد 1401ش.
• جعفری، پریسا، «اقوام ایرانی»، در وب‌سایت بازده، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1401ش.
• «ضرورت شناخت اقوام توسط هر ایرانی»، در وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1391ش.
• مطلبی، مسعود، «جغرافیای سیاسی مردم ایران»، مجله زمانه، شماره 70، 1387ش.