فرزندآوری

فرزندآوری؛ تولید مثل و به‌ وجود آوردن فرزند

فرزندآوری از عوامل اصلی افزایش جمعیت و از مولفه‌‌های اصلی قدرت به‌شمار می‌رود. جامعه کم‌جمعیت طبیعتاً فاقد نیروی انسانی کافی به‌‌عنوان سرمایه‌های انسانی است. فرزندآوری علاوه بر آثار کلان اجتماعی، دارای فواید روان‌شناختی ویژه برای والدین خصوصاً مادران و سایر اعضای خانواده است. تقویت و افزایش بهداشت و سلامت جسم و روان مادران به‌ویژه کاهش سرطان مخصوصاً سرطان سینه برای زنان، افزایش اعتماد به نفس، افزایش شادی و نشاط خانواده، ارضاء نیازهای عاطفی والدین، احساس سودمندی، رشد معنوی، رشد شخصیت و استحکام خانواده از مهم‌ترین آثار جسمی و روان‌شناختی فرزندآوری به‌شمار می‌رود.

دیدگاه‌های علمی درباره فرزندآوری

نظریه تحلیل اقتصادی

برخی محققان نوع نگاه به فرزندآوری در خانواده‌ها را تابع رفتار اقتصادی آنها می‌دانند. در این دیدگاه فرزند به‌عنوان کالای مصرفی در نظر گرفته می‌شود که تصاحب آن مستلزم صَرف پول و زمان از سوی والدین است. به عبارتی، والدین، شادی و لذتِ پدر و مادربودن و رهایی از تنهایی را به‌عنوان کالایی مصرفی در قالب فرزندآوری تهیه می‌کنند و در ازای آن هزینه‌ها و مخاطرات مربوط به آن را به جان می‌خرند. بر اساس این دیدگاه، امروزه که هزینه‌های پیدا و پنهان فرزندآوری و فرزندپروری بسیار زیاد و غالباً غیرقابل پیش‌بینی است، والدین نگاه محتاطانه و در مواردی منفی نسبت به آن دارند.

نظریه نوگرایی

بر اساس این دیدگاه، امروزه تحولات اقتصادی-اجتماعی ناشی از شهرنشینی، صنعتی‌شدن و دیگر اَشکال مدرنیزاسیون مانند افزایش تحصیلات، گسترش ارتباطات، کاهش مرگ‌و‌میر کودکان و اشتغال زنان عامل اصلی نگاه موجود به فرزندآوری است. بنابراین، نگاه کنونی جوامع به فرزندآوری، کاملاً طبیعی است و نباید به‌عنوان یک بحران در نظر گرفته شود.

نظریه برابری جنسیتی

در این دیدگاه، اعتقاد بر این است که جامعه و نهادها، زن را فارغ از نقش‌های همسری و مادری، به‌عنوان یک فرد در نظر می‌گیرند. در این چارچوب، زنان ترجیح می‌دهند به موقعیتی مساوی و برابر با مردان دست یابند، و از آن‌جایی که فرزندآوری و فرزندپروری موقعیت اجتماعی زنان را به خطر می‌اندازد، نوع نگاه زنان نسبت به آن دستخوش تغییر شده و به‌عنوان تهدیدی بالقوه برای موقعیت اجتماعی آنان به‌حساب می‌آید.

نظریه انتخاب عقلانی

طبق نظریه انتخاب عقلانی، افراد در چارچوب باورهای‌شان برای رسیدن به اهداف شخصی، در مقام عمل گزینه‌ای را انتخاب می‌کنند که سودش بیشتر از ضررش باشد. بنابراین در صورتی که فرزندآوری هزینه‌های قابل توجه اقتصادی و اجتماعی برای والدین به‌همراه داشته باشد، کمتر به سراغ آن می‌روند. بر اساس این دیدگاه، که به تئوری ارزش کودکان نیز معروف است، رفتار باروری ناشی از یک رفتار اقتصادی-عقلانی و نتیجه یک تصمیم هدفمند برای پاسخگویی به نیازهای والدین است. زمینه‌ها و اعتقادات شخصی، ارزش‌های فردی و هنجارهای اجتماعی از عوامل تصمیم‌ساز در این دیدگاه به‌شمار می‌روند که از نیازهای روانی، اقتصادی و اجتماعی تا افزایش قدرت و وجاهت اجتماعی والدین را شامل می‌شود.

وضعیت فرزندآوری در ایران

ایران، با رتبه بیست‌و‌پنج، پایین‌ترین نرخ باروری در بین بیست‌و‌شش کشور منطقه را دارا است! زنان ایرانی در فرزندآوری، رتبه ۱۴۴ را دارند، در حالی که رژیم اشغالگر قدس با رتبه ۷۵، آفریقای جنوبی ۹۷، برزیل ۱۰۶، ترکیه ۱۱۰، فرانسه ۱۱۸، آمریکا ۱۲۲ و انگلیس ۱۳۷ در مکان¬های بالاتر از ایران قرار می‌گیرند. در علم جمعیت‌شناسی، کمترین نرخ باروری که ضامن بقای خانواده و جامعه است، ۱/۲ (دو و یک دهمِ) فرزند به اِزای هر زن است که از آن به‌عنوان نرخ جانشینی نام می‌برند. به زبان ساده‌تر، وقتی به ازای هر پدر و مادری، دو فرزند وجود داشته باشد، این دو فرزند جانشین پدر و مادر می‌شوند. آن یک دهمِ اضافه را هم برای مرگ و میرهای غیرطبیعی در نظر گرفته‌اند. در این شرایط، جمعیت در طی دو نسل تثبیت می‌شود. شواهد و قرائن جمعیت‌شناختی، حکایت از اُفت شدید باروری در دو دهه اخیر در ایران دارد، که علت عمده آن را می‌توان در تغییرات سبک‌زندگی و به تبع آن تغییر نگرش نسبت به فرزندآوری در میان زنان جستجو کرد.

فرزندآوری در آموزه‌های اسلامی

قرآن، فرزندان را زینت زندگی دنیا، روشنی چشم والدین، اسباب غلبه بر دشمنان و همچنین وسیله آزمایش معرفی کرده است. در سخنان پیشوایان دین اسلام، کودکان، برکت خانه معرفی شده‌اند و فرزند صالح یکی از نشانه‌های خوشبختی مرد شمرده شده است، همچنین، بیماری فرزند، کفاره گناهان پدر و مادر و کثرت اولاد مسلمانان، موجب افتخار و مباهات پیامبر اکرم در روز قیامت است. در همین راستا، زنانِ زایا، از بهترینِ زنان دانسته شده‌اند، که هنگام بارداری، ثواب کسی را دارند که روزها، روزه‌دار و شب‌ها به شب زنده‌داری مشغول است، در هر زایمان، پاداش آزادکردن برده‌ای را دریافت می‌کنند و تمام گناهان‌شان بخشیده می‌شود.

زمینه‌ها و عوامل موثر بر فرزندآوری

مشکلات اقتصادی، هزینه‌های بالا، نگرانی‌های تربیتی، اشتغال و تحصیل زنان، فردگرایی والدین، تجمل‌گرایی، توجه افراطی به زیبایی، سستی و تنبلی از دلایلی است که به‌عنوان دلایل تغییر نگرش نسبت به فرزندآوری بیان می‌کنند. زمینه‌ها، دغدغه‌ها و عوامل موثر بر نوع نگاه افراد به فرزندآوری خصوصاً در میان زنان جوان، در سه محور کلی فردی، خانوادگی و اجتماعی سیاسی قابل دسته‌بندی است.

محورهای نگرش زنان به فرزندآوری

محور اول: فردی

یک: آسایش‌طلبی والدین

برخی با استناد به روایاتی که کوچک بودن خانواده را از مصادیق آسایش معرفی کرده، نتبجه گرفته‌اند که دین، توصیه‌ای به افزایش جمعیت ندارد. به این گونه از برداشت‌ها چنین پاسخ داده شده که اولا چنین روایاتی رویکرد توصیفی دارند مانند آن‌جا که می‌گوید: سفر یکی از دو عذاب است! از طرفی، اصالت‌دادن به رفاه و قراردادن آن به‌عنوان مقصد و هدف زندگی نه‌تنها با فرزندآوری بلکه با بسیاری دیگر از تکالیف دینی نیز مغایرت دارد. جالب اینکه رنج و سختی تناسب بیشتری با تکالیف دینی دارد همان‌طور که در روایتی بهترین اعمال، دشوارترین آنها معرفی شده است. ثانیاً شکی نیست که فرزندآوری، کم یا زیاد تا حدودی مانع رفاه و راحتی است؛ اما کسانی که فرزند ندارند نیز کاملاً در آسایش و راحتی نیستند. قرآن نیز خلقت انسان را در رنج و سختی می‌داند. علامه طباطبائی در تفسیر این آموزه قرآنی، چنین برداشت کرده است که رنج و مشقت از هر سو و در تمامی شئون حیات بر انسان احاطه دارد و دستیابی به هر نعمتی، آمیخته با ناملایمات است.

دو: کمال‌گرایی افراطی

شایستگی و صلاحیت برای پدر یا مادر شدن، دغدغه‌ای مسئولانه و به‌جا است. خودسازی روحی و روانی، در حد دوری از صفات زشت و بالابردن آستانه تحمل برای مواجه‌شدن با سختی‌های زندگی مشترک و همچنین خودسازی اقتصادی به منظور پاک‌کردن مال، تا نطفه فرزند، تغذیه مادر هنگام بارداری و شیردهی نوزاد از مال حرام نباشد، مسئله‌ای ضروری است. اما گاهی این مسئله، تبدیل به وسوسه می‌شود. جالب اینکه وجود فرزندان، خود زمینه‌ساز رشد، تربیت و تعالی والدین‌اند. همان‌طور که آیت‌الله مطهری ازدواج و تشکیل خانواده را موجب نوعی پختگى می‌داند كه جز در پرتو ازدواج و تشكیل خانواده پیدا نمى‌‏شود.

سه: محدودیت‌های فرزندآوری

امروزه برخی زنان هویت زنانه خود را در جایی خارج از خانه جستجو می‌کنند. این مسئله نیز یکی از وجوه تغییر در سبک زندگی است که امروزه برای بسیاری از زنان هماوردطلبی در صحنه‌های مردانه، جایگاه و ارزش زیادی پیدا کرده است. با تقویت باور و انگیزه‌های پایه در مورد فرزندآوری و نقش محوری زن و خانواده در رشد و تعالی جامعه، زنان از هویت زنانه خود رضایت بیشتری خواهند داشت. همچنین با مدیریت زمان، همکاری بیشتر پدران و ارتقاء مهارت‌های زندگی همسران، زنان می‌توانند در کنار فرزندآوری از ظرفیت‌های خود در عرصه‌های اجتماعی استفاده کنند.

چهار: تقابل زیبایی‌طلبی زنانه با وظایف مادرانه

برخی زنان گاهی چنان در ظاهر و زیبایی خود غرق می‌شوند که گویا این آنان نیستند که بدن خود را مدیریت می‌کنند بلکه بدن آن‌ها زندگی‌شان را مدیریت می‌کند! نگاه منفی و بی‌رغبتی به فرزندآوری، به‌دلیل تمرکز بر جذابیت ظاهری بدن، نتیجه غفلت از عوارض جسمی و روانی بی‌فرزندی یا کم‌فرزندی در بلندمدت است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که شیردهی خطر ابتلای زنان به سرطان پستان را کاهش می‌دهد، همچنین، میزان شیوع فوبیا، افکار پارانوئید، افسردگی، حساسیت بین فردی، وسواس، روان‌پریشی و اضطراب در زنان نابارور بیش از زنان بارور است. بارداری از آن اتفاقاتی است که در خودباوری و احساس ارزشمندی و توانمندی زن نقش بسزایی دارد. افزایش احساس مسئولیت، کشف توانمندی‌های ناشناخته و خودشناسی از دیگر دستاوردهای دوران بارداری و فرزندپروری است.

محور دوم: خانوادگی

یک: وظائف پدرانه و فرزندآوری

در گذشته به خاطر بافت سنتی خانواده‌ها و تمرکز زنان بر خانه و وظایف مادرانه مشکلات کمتری در تربیت بچه‌ها وجود داشت. اما امروزه با تغییر شرایط زندگی، نگاه زنان به فرزندآوری تغییر کرده و خواهان مشارکت بیشتر مردان در خانه هستند. تحولات اجتماعی ملاک‌های جدیدی افزون بر نقش مادری مانند تحصیل و اشتغال عرضه کرده که چه بسا در مقایسه با مادری، از امتیاز بیشتری در جامعه برخوردارند، امروزه می‌طلبد که مردان با انعطاف‌پذیری بیشتر و فراگیری مهارت‌های زندگی مورد نیاز، مشارکت بیشتری در این امر داشته باشند.

دو: دغدغه‌های اقتصادی

نگرانی در مورد تامین مالی و رفاهی فرزندان، کاملاً معقول و پذیرفتنی است چراکه ریشه در مسئولیت‌پذیری والدین دارد. اما بنابر تحقیقات و مشاهدات میدانی، وضعیت مالی بهتر و درآمد بالا منجر به فرزندآوری بیشتر نمی‌شود! پس بین وضعیت اقتصادی و فرزندآوری ارتباط مستقیمی وجود ندارد. تغییر سبک‌زندگی از ارزشمندی کار و تلاش، رزق حلال و قناعت به ارزشمندی و مطلوبیت راحت‌طلبی در کنار مصرف‌گرایی منجر شده است. با این نگاه، فرزندآوری سخت، وقت‌گیر و بی‌ارزش است پس رغبت به آن کم می‌شود. چنین رویکردی با آموزه‌های فرهنگی ایرانیان در تعارض است که با الهام از قرآن کریم و روایات پیشوایان دین اسلام، خداوند را ضامن رزق مخلوقاتش دانسته است.

از طرفی تامین مخارج زندگی فقط در گرو کارکردن نیست! کارکردن تنها یکی از عوامل کسب روزی است. کسب مال و ثروت عوامل دیگری نیز دارد که چه بسا قوی‌تر و صائب‌تر باشند. تقوای الاهی یکی از آنها معرفی شده است. استغفار، از دیگر عوامل افزایش روزی است. در مقابل پایمال کردن حقوق دیگران، برکت را از رزق می‌برد و گناه روزی را از انسان سلب می‌کند.

سه: نگرانی‌های تربیتی و ترس از فرزندآوری

برخی افزایش تعداد بچه‌ها را در تقابل با کیفیت تربیت می‌دانند. و اعتقاد دارند که دین هم اولویت را به کیفیت داده تا کمّیت. به نظر می‌رسد اگرچه این حرف درستی است اما کامل نیست. آموزه‌های دینی اگرچه معیار فرزندآوری را تربیت توحیدی می‌داند که گویندگان لا إله الا الله و تسبیح‌گویان خدا در زمین را افزایش دهد؛ اما در کنار این کیفیت و توسعه یکتاپرستی، به کمیت نیز فرمان داده‌اند و پیامبر اکرم، فزونی جمعیت مسلمان به واسطه ازدواج را موجب مباهات خویش در روز قیامت دانسته و حتی جنین سِقط شده را نیز در شمار این جمعیت، می‌آید. برخی از کارشناسان تربیتی نیز به خاطر دستیابی به تربیت باکیفیت، به فرزندآوری بیشتر و دوری از تک فرزندی و کم‌فرزندی سفارش می‌کنند.

چهار: توجه افراطی به فرزندان

رشد سریع و خیره‌کننده تکنولوژی و شکاف نسل‌ها سبب شده تا امروزه بسیاری از امکاناتی که کودکانِ دیروز تنها آرزوی آن را داشتند، به سادگی در دسترس کودکان امروز قرار بگیرد. از این‌رو انتظارات بچه‌ها بیش‌ازپیش رشد کرده و مراقبت‌های والدین از فرزندان نیز در همه جنبه‌ها رویکردی وسواس‌گونه به خود گرفته است. قرار گرفتن بچه‌ها در کانون توجهات خانواده و تبدیل شدن آنها به موجوداتی پرهزینه، به‌صورت طبیعی، تعداد فرزندان را تحت تاثیر قرار می‌دهد چرا که توانایی برآوردن انتظارات بالای فرزندان و رسیدگی و توجه بیش از حد والدین به آنها، مانعی برای داشتن فرزندان بیشتر خواهد بود. این معضل فرهنگی که از آن به فرزندسالاری تعبیر می‌شود، علاوه بر کاهش فرزندآوری، زمینه‌ساز گریز از مسئولیت‌پذیری، عدم استقلال شخصی و بعضاً ناکامی در ارتباط‌گیری اجتماعی کودکان در بزرگسالی است.

محور سوم: اجتماعی ـ سیاسی

یک: سیاست‌های دولتی

دختر یا پسر، دو بچه کافی است! این شعار برگرفته از سیاست‌های جمعیتی، وقتی طراحی شد که نرخ باروری حدود 1/6 (شش و یک دهم) فرزند بود. قرار بود آمار به پنج برسد، یعنی برای هر خانواده پنج بچه. پیشنهاد سازمان ملل، چهار بود اما نمایندگان مجلس جمهوری اسلامی ایران که خطر را بیش از حد احساس کرده بودند قانون را روی سه بستند و برای چهارمی جریمه قرار دادند. نهایتاً، دولت با شعار دو بچه کافی است، به میدان آمد! ولی تبلیغات سنگین، نگرانی‌ها و تغییرات سبک زندگی، نتیجه را به سمت تک‌فرزندی و حتی کاهش ازدواج سوق داد!

سیاست های شغلی نیز مانند سیاست های جمعیتی، از دیگر عوامل موثر در کاهش میزان باروری است. واقعیت این است که تعداد زیادی از زنان جامعه ما به دلخواه یا به اجبارِ شرایط زندگی، شاغل هستند و قوانین کار در بسیاری از موارد نه‌تنها هیچ کمکی به آنان در این زمینه نمی‌کند بلکه خطر بیکاری در کمین زنانی است که بخواهند از مرخصی‌های حاملگی و زایمان استفاده کنند. خدمات بیمه‌ای نیز نسبت به فرزندان بیشتر پوشش نمی‌دهد، خصوصاً عدم پوشش بیمه در مشکلات ناباروری از مشکلات جدی در این زمینه است.

دو: تهاجم فرهنگی و تغییر نگرش به فرزندآوری

در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها، بچه‌های زیاد نماد فقر، بی‌فرهنگی و کیفیت پایین زندگی است. درحالی که بالاشهری‌ها ثروتمند، مودب و کم‌فرزند نمایش داده می شوند. این مسئله جوّ روانی منفی و فشار مضاعفی را علاوه بر هزینه‌های مادی فرزندآوری بر والدین تحمیل می‌کند و در نتیجه بر رفتار فرزندآوری تاثیر منفی می‌گذارد.

سه: اشتغال زنان

منافع اقتصادی اشتغال زنان برای فرد و خانواده از یک سو و تاثیر رویکردهای فمنیستی در حوزه زنان مانند برابری جنسیتی، باعث شده تا امروزه زنان، انگیزه کمتری برای مادرشدن و مادری‌کردن داشته باشند و به‌سادگی و با اندک امتیازی حق مادرشدن را واگذار کنند در حالی که جایگزینی اشتغال و کارمندی به‌جای مادری می‌تواند بسیاری از توانمندی‌ها و استعدادهای زنانه و مادرانه را سرکوب کند. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، با تاکید و ترجیح جایگاه مادری، آن را اولین، اساسی‌ترین و پراهمیت‌ترین شغل زن، دانسته است. وی معتقد است زن اگر رئیس جمهور هم بشود، اهمیتش به‌قدر مادری نیست و خداوند زن را با این عواطف خروشان آفریده تا مادری لنگ نماند.

 

منابع

• ابراهیم‌پور، محسن و عبادی، صفیه، «تفاوت‌ها و ترجیحات نسلی در فرزندآوری؛ مطالعه موردی شهر ساری»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، ش16، 1390ش.
• ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی، (شیخ صدوق)، الامالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
• ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقيه، محقق علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1413ق.
• افشانی، سید علیرضا و دیگران، «نقش مردان در تنظیم خانوداه و کنترل باروری در شهر یزد»، رفاه اجتماعی، ش27، 1386ش.
• «ايران رتبه 25 نرخ باروري را در كشورهاي منطقه داراست»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1400ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1363ش.
• تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم، قم، دارالکتب الاسلامی، 1410ق.
• حسینی، حاتم، درآمدی بر جمعیت‌شناسی اقتصادی ـ اجتماعی و تنظیم خانواده، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 1381ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «سخنرانی در مسجد ابوذر تهران»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1389ش.
• رضوی‌زاده، ندا و دیگران، «زمینه‌های کم‌فرزندطلبی و تاخیر در فرزندآوری»، راهبرد فرهنگ، ش31، 1394ش.
• روح‌پرورزاده، نسیم و دیگران، «شیوع عوامل خطر سرطان پستان در زنان 20 تا 69 ساله در اصفهان»، فصلنامه بیماری‌های پستان ایران، س7، ش1، 1393ش.
• شریف الرضی، محمدبن¬حسین، نهج‌البلاغه، قم، هجرت، 1414ق.
• طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر الميزان، ترجمه موسوی ‌همدانی، قم، جامعه مدرسین، 1374ش.
• عباسی‌ولدی، محسن، تا ساحل آرامش، قم، جامعه الزهرا، ج5، 1392ش.
• عباسی‌ولدی، محسن، ایران جوان بمان، قم، جامعه الزهرا،1393ش.
• قلی‌پور، آرین، مدیریت رفتار سازمانی، تهران، سمت، 1394ش.
• کریمی، یوسف، نگرش و تغییر نگرش، تهران، ویرایش، 1393ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الكافي، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• متقی‌ هندی، علی بن حسام، کنز العمال، بیروت، دار احیاء تراث العربی، 1431ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، 1403ق.
• مشفق، محمود و دیگران، «لزوم تجدید نظر در سیاست¬هاى جمعیتى ایران»، مطالعات راهبردی زنان، س14. ش55، 1391ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه ‏آثار ، قم، صدرا، 1375ش.
• مهدوی، محمدصادق و غنیمتی، حسن، «فرزندسالاری»، فصلنامه پژوهش‌نامه‌ علوم انسانی، ش35، 1381ش.
• نبی‌زاده، معصومه، «آثار فرزندآوری و نقش آن در تحکیم خانواده»، دوفصلنامه خانواده در آیینه فقه، ش5، 1399ش.
• «ویژه‌نامه جمعیت»، مجله خانه خوبان، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، 1393ش.