فوبیا

فوبیا؛ ترس شدید و بیمارگونه از یک موضوع.

فوبیا، نوعی اختلال و ترس شدید است که عملکرد روزانۀ فرد را دچار مشکل کرده و وی را از بسیاری از اهداف مادی و معنوی باز می‌دارد و پیامدهای منفی متعددی را متوجه شخص و اطرافیان او می‌کند.

مفهوم‌شناسی

فوبیا، نوع بیمارگونه‌ای از ترس است که موجب اختلال روانی در فرد و کاهش عملکرد وی در زندگی روزمره می‌شود. روانشناسان معتقدند فوبیا، به‌معنای ترس شدید، مداوم و غیر‌عادی از یک موضوع یا مسأله، از یک شی، شخص، حیوان، فعالیت یا موقعیت است که سبب بروز اختلال اضطراب در فرد شده و تداوم آن منجر به بروز بیماری روانی در وی می‌شود.

انواع فوبیا

1. ترس فردی: نوعی ترس فرد از موقعیت‌ خاصی مانند ترس از ارتفاع، پرواز، آسانسور، خون، سوزن، آب، زلزله، گردباد یا ترس از مرگ و ترس از برخی حیوانات مانند مار، سگ، گربه، زنبور و عنکبوت است.
2. ترس از اجتماع: نوعی ترس بیش از حد از اجتماعات و محیط‌های اجتماعی است که نشأت گرفته از خجالتی بودن فرد یا ارزیابی منفی است که از خود یا محیط اجتماعی دارد. وی با برخی پیش‌فرض‌های شخصی خود را از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی محروم می‌کند. فرد مبتلا به‌دلیل نداشتن اعتماد به نفس از صحبت کردن، اظهار نظر کردن و فعالیت‌های بدنی که وی را در معرض قضاوت دیگران قرار می‌دهد، پرهیز می‌کند.

علائم فوبیا

افراد مبتلا به فوبیا به‌طور مداوم از شئ یا موقعیتی که نسبت به آن هراس دارند، دوری کرده یا با ترس و اضطراب شدید آن را تحمل می‌کنند. از جمله بارز‌ترین علائم فرد مبتلا به فوبیا عبارت‌اند از:

1. احساس اضطراب غیر‌قابل کنترل در مواجهه با منبع ترس؛
2. دوری کردن از منبع ترس به هر قیمتی؛
3. ناتوانی از عملکرد صحیح در هنگام مواجهه با عوامل ایجاد کنندۀ ترس؛
4. بروز علائم جسمی مانند افزایش ضربان قلب، تنفس غیر‌طبیعی، لرزش بدن، احساس خفگی و فریاد زدن.

زمینه‌های به وجود آمدن فوبیا

کارشناسان معتقدند عوامل متعددی در ایجاد یا افزایش فوبیا نقش دارند. فوبیا در اغلب موارد نشأت گرفته از تجربیات تلخ کودکی یا اتفاقات بد زندگی است که فرد در گذر زمان با آن مواجه می‌شود. همچنین عوامل ژنتیکی، شخصیتی، محیطی و خانوادگی مختلفی در ابتلای فرد به فوبیا نقش دارند. کودکانی که به‌صورت خانوادگی مبتلا به اختلال اضطرابی باشند، بیشتر در معرض ابتلا به فوبیا هستند. کاهش ارتباطات معنوی و تقویت بعد اعتقادی توسط فرد نیز سبب افزایش حس تنهایی و ترس از موقعیت و وقایع مختلف در فرد شده و این امر زمینه‌ساز افزایش فوبیا در او می‌شود. بروز برخی وقایع ناگهانی مانند تجربۀ غرق شدن یا گیر‌افتادن در یک محیط محصور سبب می‌شود فرد نسبت به قرار گرفتن مجدد در آن شرایط یا موقعیت، فوبیا پیدا کند. همچنین افرادی که به مشکلات روحی مانند اضطراب، وسواس یا افسردگی مبتلا باشند، بیشتر در معرض فوبیا قرار می‌گیرند. همچنین سبک زندگی مدرن به سوی مادی‌گرایی رفته و وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تأثیر بسزایی در ابتلای افراد به فوبیا داشته است. از دیگر عوامل زمینه‌ساز و تشدید کنندۀ فوبیا در فرد، ضعف باورهای دینی و اعتقادات مذهبی است. افرادی که بعد دینی و معنوی خود را رها کرده و خود را محصور در زندگی مادی و دنیوی کرده‌اند دچار اضطراب و استرس می‌شوند و همین امر زمینه‌ساز فوبیا و ترس‌های متعدد در فرد می‌شود.

درمان فوبیا

کارشناسان معتقدند روش‌های مختلفی برای درمان فوبیا پیشنهاد کرده‌اند:

1. تقویت بعد معنوی و ارتباط با خدا: از مهم‌ترین راهکارهای درمان فوبیا ترویج فرهنگ ارتباط با خدا و تقویت اعتقادات در بستر خانواده است. محققان معتقدند افرادی که مفهوم مثبت و رابطۀ روحی و عاطفی نزدیک‌تری با خداوند دارند کمتر در معرض اختلالاتی روحی مانند فوبیا قرار می‌گیرند. از منظر آموزه‌های اسلامی تقویت باورها و اعتقادات دینی مانند توکل و حسن‌ظن نسبت به خداوند در کاهش ترس‌ها و نگرانی‌های افراد تأثیر مستقیمی دارد. این امر سبب کنترل اضطراب و استرس در فرد شده و نوعی آرامش درونی و سلامت روان را برای شخص به‌دنبال دارد.
2. روان درمانی: در این روش روان‌پزشک با مواجهه‌درمانی فرد مبتلا به فوبیا را تحت درمان قرار داده و میزان اضطراب او را کاهش می‌دهد. در این شیوه به شناسایی و تغییر افکار منفی، باورهای غلط و ناکارآمد و واکنش‌های منفی به موقعیت ترس تمرکز کرده و میزان توانایی فرد را برای قرار گرفتن در موقعیت ‌ایجاد کنندۀ فوبیا تقویت می‌کنند. آنها میزان حساسیت فرد را به موقعیت‌های ترس کاهش داده و با این‌کار مرحله به مرحله ترس او را کاهش می‎‌دهند.
3. درمان رفتار‌شناختی: این روش یکی از معمول‌ترین درمان‌ها برای فوبیا است. در این روش فرد مبتلا به فوبیا را در معرض منبع ترس در یک محیط کنترل شده قرار می‌دهند. روان‌شناسان معتقدند این درمان بر شناسایی و تغییر افکار منفی، باورهای ناکارآمد و واکنش‌های منفی به وضعیت هراس‌آور تمرکز کرده و می‌تواند حساسیت فرد را نسبت به منبع ترس کم کرده و اضطراب او را کاهش دهد.
4. استفاده از دارو: برخی داروها که میزان اضطراب و وسواس فرد را کاهش می‌دهد، می‌توانند در کاهش اختلالات مربوط به فوبیا یا کنترل علائم آن مؤثر باشند و واکنش‌های احساسی و جسمی در مقابل ترس را در فرد کاهش دهند. البته این داروها درمان قطعی فوبیا به‌شمار نمی‌روند، اما می‌توانند موجب شوند روند درمان برای فرد کمتر آزاردهنده باشد.

پیامدهای فوبیا

کارشناسان در بررسی فوبیا و ترس مداوم به پیامدهای زیر توجه کرده‌اند:

1. اختلال در عملکرد عادی زندگی روزمرۀ فرد؛
2. به خطر افتادن سلامت روحی و روانی فرد؛
3. ایجاد تشویش و نگرانی در محیط خانواده و مختل کردن زندگی آنها؛
4. انزواگزینی و گوشه‌گیری و کاهش تعاملات اجتماعی؛
5. افزایش حس نگرانی و ناامیدی در فرد یا خانواده؛

منابع

• حدادی کوهسار، علی‌اکبر و غباری بناب، باقر، «پیش بینی وسواس و فوبیا در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تهران: نقش مفهوم خدا»، نشریۀ پژوهش در دین و سلامت، شمارۀ 4، 1397ش.
• حسینی، رقیه‌سادات و همکاران، «رابطه ترس از مرگ با باورهای مذهبی و اختلالات روانی سالمندان ساکن در سرای سالمندان شهرستان کرج (1393)»، وب‌سایت مجله سالمندی ایران، تاریخ درج مطلب: 1398ش.
• حقیقت، صدف، «فوبیا چیست و انواع هراس کدام است؟ علائمش را بشناسید»، وب‌سایت doctoreto، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1400ش.
• «فوبیا»، وب‌سایت لام تا کام، تاریخ بازدید: 17 آذر 1402ش.
• «فوبیا چیست؟ انواع، تست، معنی و درمان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1399ش.
• «فوبیا چیست و چه علائمی دارد؟/ این نوع ترس را جدی بگیرید!»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1401ش.