انصاف
انصاف؛ باور به حق همگان در بهره‌مندی از مزایای زندگی.
انصاف، از فضایل اخلاقی است که نقش کلیدی در روابط اجتماعی و سبک زندگی دینی دارد. انصاف در گفتار، رفتار، قضاوت و حکومت، سویه‌های گوناگونی است که ارتباطات انسانی را با رویکرد اخلاقی، همراه می‌سازد. رعایت انصاف در جامعه، پیامدها و نتایج متعدد فردی، اجتماعی را در پی دارد.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی انصاف به‌معنای نصف‌کردن یا به نصف‌رساندن، [۱] در اصطلاح، عبارت است از این‌که انسان‌ها در روابط اجتماعی، سود و زیان را میان خود و دیگران نصف و در مقام داوری، حقوق طرفین دعوا را به‌صورت برابر رعایت کنند. [۲] مفهوم انصاف با این قاعده پیوند دارد که «هر آنچه برای خود می‌پسندی، برای دیگران نیز بپسند». [۳] انسان منصف کسی است که برای دیگران حقوق برابر قائل بوده و مزایای زندگی را میان خود و مردم تقسیم کند. [۴] از نظر لغت‌‌شناسان، مفهوم انصاف، اخص از مفهوم عدالت است. انصاف به‌معنای نصف‌کردن و دادن حق است که مورد پسند همگان قرار می‌گیرد، اما عدالت می‌تواند با نصف‌کردن و غیر آن رعایت شود. [۵] هرگاه همۀ افراد جامعه در تعاملات فردی و اجتماعی خود منصف باشند، انصاف در جامعه نهادینه شده و به فرهنگ عمومی تبدیل می‌شود.[۶]
انصاف در آموزه‌های دینی
عدل و انصاف در قرآن، اصول اساسیِ نظام ارزشی و اخلاقی برای برقراری روابط سالم و سازنده، معرفی شده‌اند. در این راستا رعایت حقوق دیگران، پرهیز از ظلم و تبعیض، اجتناب از دروغ و تزویر مورد توجه قرآن است. [۷] در مجموعه روایات اسلامی، تأکید بر انصاف‌ورزی به‌عنوان ضابطه‌ای برای رفتار اخلاقی، با اوصافی هم‌چون: برترین اعمال،[۸] برترین پاداش، [۹] سخت‌ترین تکلیف الهی، [۱۰] نشانۀ مؤمن واقعی، [۱۱] مکارم اخلاق، [۱۲] معیار ادب، [۱۳] مهم‌ترین نشانه و اثر عقل [۱۴] و وسیلۀ قرب به خداوند [۱۵] معرفی شده است.
مراتب انصاف
انصاف به‌مثابه یک خصلت اخلاقی، دارای اقسام مختلفی است:
الف-انصاف با خود
انصاف با خود، به دو حوزۀ جسم و روح انسانی مرتبط است. انصاف در حوزۀ جسم، فرد را از هرگونه ظلم و رساندن آسیب به بدن بازمی‌دارد. [۱۶] انصاف در حوزۀ روح با بُعد درون‌نگر اخلاق یا ارتباطاتِ درون‌فردی در ارتباط است. در این نوع ارتباط، شناخت نفس مقدمه‌ای برای آگاهی‌یافتن نسبت به ظرفیت‌های وجودی انسان، شوق به تحصیل کمالات و تهذیب اخلاق، دفع رذایل و کسب فضایل است.[۱۷]
ب-انصاف با خدا
انصاف با خدا به‌معنای ایمان و عبادت صادقانه و توجه به حقوق الهی است. انصاف در این مرتبه شامل توجه به فرامین الهی، اجتناب از کفر و شرک و پرهیز از گناهان می‌شود.[۱۸]
ج-انصاف با دیگران
در این نوع انصاف، انسان نسبت به افراد جامعه مطابق با انصاف عمل کرده و حقوق آنها را مراعات می‌کند. [۱۹] در روایات اسلامی، رفتار منصفانه با مردم موجب ارزش قائل شدن برای انسان و پذیرش سخن و داوری او می‌شود. [۲۰] انصاف با مردم شامل انصاف در گفتار، رفتار و حقوق می‌شود.
انصاف در گفتار به این معنا است که سخن انسان مطابق با حق باشد و از سوی دیگر، سخن حق دیگران را پذیرفته و از آن دفاع کند. [۲۱] آموزه‌های قرآن نیز بر کلام مطابق با واقع [۲۲] و دور از لغو، دروغ و ناحق [۲۳] تأکید کرده است. انصاف در مناظره، نقد و گفت‌و‌گوی علمی و انصاف در مشورت از مراتب انصاف در گفتار است.[۲۴]
انصاف در رفتار یعنی انسان در همۀ زمان‌ها و مکان‌ها و با همۀ افراد چه دوست یا دشمن، رفتار منصفانه داشته باشد و حقوق و منافع دیگران را رعایت کند. [۲۵] انصاف در رفتار نیز دایرۀ گسترده‌ای دارد و شامل انصاف در اجتماع (مانند مشارکت فعال در امور اجتماعی، مبارزه با نابرابری، حمایت از حقوق انسانی و تلاش برای ایجاد نظامی عادلانه و متوازن)، [۲۶] انصاف در خانواده، انصاف در محیط‌های علمی، انصاف در حکومت، انصاف در قضاوت، [۲۷] انصاف در معاملات، انصاف در حقوق شهروندی، انصاف با دشمن و انصاف در روابط بین‌المللی، [۲۸] می‌شود.
انصاف در حقوق نیز ناظر به رعایت مجموع قواعدی است که با اتکا بر اصول عالی و برتر اخلاقی می‌تواند قواعد حقوقی را لغو کند یا تخصیص بزند. [۲۹] ارجاع به قاعده انصاف، زمانی مطرح می‌شود، که اجرای قواعد عادلانه در موردی خاص، نتایج نامطلوبی را به‌بار آورد. در این صورت، وجدان اخلاقی حکم به اجرای قاعدۀ انصاف می‌کند.[۳۰]
د-انصاف با محیط‌زیست
رعایت انصاف در نحوۀ تعامل انسان با محیط‌زیست مستلزم مسئولیت‌پذیری فردی و جمعی در قبال استفاده از منابع طبیعی است. با چنین رویکردی، رفتارهای مطلوب و هماهنگ با محیط‌زیست، ضامن بقای نوع بشر، حفاظت از محیط‌زیست و احترام به حقوق نسل‌های بعدی می‌شود. امروزه توسعۀ پایدار در راستای بهبود واقعی کیفیت حیات بشر همزمان با حفظ تنوع زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است.[۳۱]
عوامل مؤثر در تحقق انصاف
با توجه به متون دینی، عواملی که جهت تحقق انصاف در روابط اجتماعی مؤثر واقع می‌شوند، عبارت است از:
1. پرورش عقل: از منظر اسلام، ارزشمندترین سرمایۀ انسان عقل است [۳۲] و شایستگی افراد با آن سنجیده می‌شود.[۳۳] با توجه به روایات، همۀ خوبی‌ها از عقل ناشی می‌شود[۳۴] و مهم‌ترین نشانه و اثر عقل، انصاف دانسته شده است.[۳۵]
2. ایمان: از راه‌های نهادینه‌کردن فرهنگ انصاف در جامعه، تقویت ایمان مردم است [۳۶] و در روایات از نشانه‌های مؤمن واقعی به انصاف اشاره شده است.[۳۷]
3. حیا: از نظر امامان شیعه، حیا سرآمد مکارم اخلاق [۳۸] و کلید همۀ خوبی‌ها است.[۳۹] احیای حیا در جامعه، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران بازمی‌دارد و او را به انصاف وا می‌دارد.[۴۰]
4. توجه به آثار مثبت انصاف: آگاهی نسبت به پیامدهای مثبت رعایت انصاف در تمام شئون زندگی از محرک‌های مؤثر بر ایجاد انصاف است. در آموزه‌های دینی کسی که در روابط اجتماعی خود با دیگران منصف باشد هرگز پشیمان نخواهد شد [۴۱] و رعایت این امر، ضامن خوش‌بختی، سعادت‌مندی و اهل نجات‌بودن انسان است.[۴۲]
5. خانواده: یکی از راه‌های استقرار ارزش‌های دینی و اخلاقی در جامعه، نهاد خانواده است. تلاش خانواده درراستای تحقق شاخص‌های سبک زندگی اسلامی سبب بروز خصلت‌های دینی و انسانی مانند رعایت انصاف می‌شود. در این چارچوب، مناسبات میان اعضای خانواده بر پایۀ انصاف‌ورزی تقویت شده و به دنبال آن، در جامعه هم این خصایص بسط می‌یابد.[۴۳]
6. انصاف‌ورزی کارگزاران: کارگزاران به‌عنوان رهبران جامعه، در تحقق انصاف در جامعه برای نیل به تمدن نوین اسلامی بیشترین تأثیر را برعهده دارند؛ زیرا کارگزاران الگو و نمونه برای جامعه به‌شمار می‌آیند و گسترش ارزش‌های دینی و اخلاقی در جامعه، برای تمدن‌سازی با اصلاح سبک زندگی کارگزاران امکان‌پذیر است.[۴۴]
7. پایبندی به ارزش‌های اخلاقی: فضایل اخلاقی، یکی‌دیگر از عوامل مهم در تحقق انصاف‌ورزی است. انسانی که خود را به فضیلت‌های اخلاقی از جمله: خوش‌رویی، فروتنی، خیرخواهی و جوانمردی آراسته است، در روابط اجتماعی منصفانه عمل می‌کند. اخلاق‌محور بودن جامعه در روابط اجتماعی، روابط منصفانه را به‌دنبال دارد.[۴۵]
8. رسانه‌های جمعی: رسانه‌های جمعی نقش بسیار مهمی در انتقال فرهنگ، جامعه‌پذیری و تعلیم و تربیت اجتماعی ایفا می‌کنند. رسانه با ارتقای سطح آگاهی مردم از جایگاه ارزش‌های دینی و اخلاقی مانند انصاف در زندگی فردی و اجتماعی، ایجاد نگرش مثبت و توجه دادن به ارزش کارکردی آثار مترتب بر رعایت و عدم رعایت آنها، در جهت بسترسازی و تقویت ارزش‌های دینی و اخلاقی نقش مهمی را ایفا می‌کند.[۴۶]
9. نهادهای آموزشی: نهادهای آموزشی در جامعه، در انتقال ارزش‌های فرهنگی–اجتماعی و ارزش‌‌گذاری به اصول اخلاقی نقش اساسی ایفا می‌کنند.[۴۷]
کارکردهای انصاف‌ورزی
در نگرش اسلامی، تحقق رفتار منصفانه، آثار و کارکردهایی در قلمرو زندگی فردی و اجتماعی دارد. مهم‌ترین این آثار به قرار زیر است:
الف- کارکردهای فردی
شامل استواری دین [۴۸] و کمال ایمان، [۴۹] تقرّب به خدا، [۵۰] عزّت‌مندی، [۵۱] آرامش و امنیت روانی.[۵۲]
ب- کارکردهای اجتماعی
شامل آرامش و امنیت اجتماعی، [۵۳] پرهیز از ستم‌کاری در حق اطرافیان، [۵۴] تداوم محبت و دوستی، [۵۵] اتحاد و انسجام اجتماعی، [۵۶] رفع نابرابری و تبعیض، [۵۷] اعتماد در جامعه، [۵۸] تحقق عدالت اجتماعی [۵۹] و تعالی جامعه.[۶۰]
آثار و پیامدها
رعایت اصل انصاف در تعاملات خانوادگی، آرامش و اطمینان را به ارمغان آورده و سبب شکل‌گیری روابط گرم و صمیمانه در کانون خانواده می‌شود. [۶۱] نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد، درک رفتار منصفانه در محیط خانواده زمینه‌ساز برقراری روابط سالم در سبک زندگی خانوادگی است. رفتارهای مبتنی بر انصاف در میان اعضای خانواده سبب می‌شود، افراد نسبت به مسئولیت‌های خود آگاهی یافته و احساس برابری کرده و با انگیزۀ بیشتری وظایف خود را با رضایت خاطر انجام دهند. این امر، رضایت‌مندی از زندگی را تحقق بخشیده و در بهبود روابط اعضای خانواده نقش به‌سزایی دارد.[۶۲]
همچنین از شاخصه‌های تحقق تمدن نوین اسلامی، آموزۀ انصاف است. در چنین تمدنی، عدالت در تمام شئون جامعه اجرا خواهد شد. از بین بردن دولت باطل و استکبار از جامعه و ایجاد امنیت فراگیر از مسائلی است که در حوزۀ عدالت در جامعه‌سازی عصر ظهور انجام می‌شود.[۶۳]
موانع انصاف
با توجه به روایات اسلامی، نادانی، [۶۴] رذایل اخلاقی هم‌چون: تکبر،[۶۵] شهوت و هوس، [۶۶] خشم [۶۷] و حسد، [۶۸] ضعف اعتقادی و حب دنیا [۶۹] و از منظر صاحب‌نظران، حکومت مستبد، انتقادناپذیری، مادی‌گرایی، سودگرایی، سرمایه‌داری نامطلوب، استثمار و بهره‌کشی و انحصارگرایی از موانع تحقق انصاف‌ورزی در جامعه به‌شمار می‌آید.[۷۰]
پانویس
- ↑ إبن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج9، ص330.
- ↑ مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، 1382ش، ص571.
- ↑ رجایی‌نژاد، «امام خمینی و مفاهیم اخلاقی انصاف، مساوات و مواسات (2)»، وب‌سایت پرتال امام خمینی.
- ↑ مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، 1382ش، ص571.
- ↑ عسگری و جزایری، معجم الفروق اللغویه، 1412ق، ص25.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص22.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 58؛ سورۀ نحل، آیۀ 90.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص144.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص219.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص170.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص75.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1364ش، ج66، ص369.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1414ق، حکمت 412، ص548.
- ↑ إبن‌شعبۀ حرانی، تحف العقول، 1363ش، ص318؛ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص21-23.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص266.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص46.
- ↑ اکبری، «ارتباطات درون فردی در منابع اسلامی»، 1390ش، ص 159-160.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص50-52.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص56.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص146.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص57.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 70.
- ↑ سورۀ حج، آیۀ 30.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص59-60.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص61.
- ↑ رجایی‌نژاد، «امام خمینی و مفاهیم اخلاقی انصاف، مساوات و مواسات (4)»، وب‌سایت پرتال امام خمینی.
- ↑ مصباح یزدی، «اوصاف شیعیان واقعی؛ رعایت انصاف و عدالت در رفتار»، 1398ش، ص6-8.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص64.
- ↑ کاتوزیان، فلسفۀ حقوق، 1380ش، ص145.
- ↑ مظاهری و آل‌اسحق خوئینی، «قاعدۀ فقهی، حقوقی انصاف»، 1391ش، ص139.
- ↑ رمضانی قوام‌آبادی و شفیق فرد، «توسعۀ پایدار و حق بر محیط‌زیست سالم: چشم‌انداز نسل‌های آینده»، 1395ش، ص263-266.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1414ق، حکمت 38، ص475.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص12.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص41.
- ↑ إبن‌شعبۀ حرانی، تحف العقول، 1363ش، ص318.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص88.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص75.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص56.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص30.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص91.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1414ق، نامۀ 69، ص459.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین، 1375ش، ج11، ص339.
- ↑ «نکاتی برای داشتن زندگی بهتر»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ برزگر و امانلو، «شاخص‌های مطلوب سبک زندگی کارگزاران نظام مردم‌سالار دینی ایران»، 1395ش، ص35.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص97-98.
- ↑ شرف‌الدین، «نقش رسانه‌های جمعی در انتقال ارزش‌های اجتماعی (با تأکید بر رسانۀ ملی)»، 1391ش، ص67-75.
- ↑ حسن‌زاده، «نقش و کارکردهای نهادهای آموزشی در انتقال ارزش‌های اجتماعی-فرهنگی»، 1382ش، ص60-61.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص721.
- ↑ پاینده، نهج‌الفصاحه، 1382ش، ص682.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص266.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص144.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص18.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص18.
- ↑ اکبری، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، 1394ش، ص126.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص58.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص88.
- ↑ «تبعیض، ذهنیت مردم را نسبت به سلامت حکومت و عدالت می‌شکند»، وب‌سایت پیشخوان.
- ↑ «اعتماد، مفهومی در فرهنگ نهج‌البلاغه»، وب‌سایت پژوهشکده نهج‌البلاغه.
- ↑ ترکی، «انصاف اجتماعی زمینه‌ساز تحقق عدالت اجتماعی»، خبرگزاری رسا.
- ↑ عباس‌زاده، «تأثیر عبودیت بر تعالی اجتماعی»، وب‌سایت مگیران.
- ↑ «تعاملات خانوادگی در سبک زندگی دینی»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان.
- ↑ خجسته‌مهر و دیگران، «بررسی نقش ادراک انصاف بر کیفیت زناشویی»، 1391ش، ص46-47.
- ↑ بهروزی لک و کفیلی، «نقش و جایگاه آموزه‌های مهدویت در تحقق اهداف بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی (با تأکید بر آموزۀ عدالت)»، 1401ش، ص20-21.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص52.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص310.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1414ق، نامۀ 53، ص427.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص241.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص60.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، 1410ق، ص378.
- ↑ «موانع اجرای عدالت اجتماعی»، وب‌سایت ابراهیم امینی.
منابع
- قرآن کریم.
- إبن‌شعبۀ حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین، 1363ش.
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
- اکبری، حسین، فرهنگ انصاف در روابط اجتماعی، قم، مهر امیرالمؤمنین، 1394ش.
- اکبری، ظاهر، «ارتباطات درون فردی در منابع اسلامی»، نشریۀ اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، شمارۀ 2، پاییز 1390ش.
- «اعتماد، مفهومی در فرهنگ نهج‌البلاغه»، وب‌سایت بنیاد نهج‌البلاغه، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
- برزگر، ابراهیم و امانلو، حسین، «شاخص‌های مطلوب سبک زندگی کارگزاران نظام مردم‌سالار دینی ایران»، نشریۀ پژوهش‌های راهبردی، شمارۀ 16، بهار 1395ش.
- بهروزی لک، غلام‌رضا و کفیلی، رضا، «نقش و جایگاه آموزه‌های انصاف در تحقق اهداف بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی (با تأکید بر آموزۀ عدالت)»، نشریۀ مطالعات بیداری اسلامی، شمارۀ 1، بهار 1401ش.
- پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، تهران، دنیای دانش، 1382ش.
- «تبعیض، ذهنیت مردم را نسبت به سلامت حکومت و عدالت می‌شکند»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1396ش.
- ترکی، هادی، «انصاف اجتماعی زمینه‌ساز تحقق عدالت اجتماعی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1397ش.
- «تعاملات خانوادگی در سبک زندگی دینی»، وب‌سایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1395ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، 1410ق.
- حسن‌زاده، رمضان، «نقش و کارکردهای نهادهای آموزشی در انتقال ارزش‌های اجتماعی-فرهنگی»، نشریۀ نوآوری‌های آموزشی، شمارۀ 4، تابستان 1384ش.
- خجسته‌مهر و دیگران، «بررسی نقش ادراک انصاف بر کیفیت زناشویی»، نشریۀ مطالعات روان‌شناختی، شمارۀ 30، بهار 1391ش.
- رجایی‌نژاد، محمد، «امام خمینی و مفاهیم اخلاقی انصاف، مساوات و مواسات (2)»، وب‌سایت پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: 12 دی 1401ش.
- رمضانی قوام آبادی، محمد حسین و شفیق فرد، حسن، «توسعۀ پایدار و حق بر محیط زیست سالم: چشم‌انداز نسل‌های آینده»، نشریۀ سیاست جهانی، شمارۀ 1، بهار 1395ش.
- شرف‌الدین، سیدحسین، «نقش رسانه‌های جمعی در انتقال ارزش‌های اجتماعی (با تأکید بر رسانۀ ملی)»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 179، پاییز 1391ش.
- عباس‌زاده، شهربانو، «تأثیر عبودیت بر تعالی اجتماعی»، وب‌سایت مگیران، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1402ش.
- عسگری، ابوهلال و جزایری، سید نورالدین، معجم الفروق اللغویه، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1412ق.
- کاتوزیان، ناصر، فلسفۀ حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1380ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ، 1407ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ، 1364ش.
- مصباح یزدی، محمد تقی، «اوصاف شیعیان واقعی؛ رعایت انصاف و عدالت در رفتار»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 4، تابستان 1398ش.
- مظاهری، معصومه و آل‌اسحق خوئینی، زهرا، «قاعدۀ فقهی، حقوقی انصاف»، نشریۀ مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شمارۀ 27، بهار 1391ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ، 1375ش.
- «موانع اجرای عدالت اجتماعی»، وب‌سایت ابراهیم امینی، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
- مهدوی کنی، محمد رضا، نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1382ش.
- «نکاتی برای داشتن زندگی بهتر»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1392ش.
- نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، 1414ق.