مدیریت خشم

از ویکی‌زندگی

مدیریت خشم؛ مجموعه مهارت‌های اکتسابی برای کنترل خشم.

خشم به‌معنای عصبانی شدن،[۱] در دانش روانشناسی، به نوعی احساس منفی گفته می‌شود که معمولاً با تحریکات فیزیولوژیک، افکار خصمانه و رفتارهای آسیب‌زا و ناسازگار همراه است. خشم، خطرناکترین هیجان بالقوه در پاسخ به بی‌احترامی، تحقیر، تهدید، درد و رویدادهای ناخوشایند است و هدف آن نابود کردن موانع موجود در محیط است.[۲] در زبان عربی، واژگان غضب،[۳] سَخَط،[۴] غیظ[۵] و حُنُق[۶] بر ابعاد مختلف خشم دلالت دارند. خشم در آموزه‌های اسلام، از صفات نفسانی[۷] و ضرورت طبیعی زندگی انسان دانسته شده است.[۸]

انواع خشم از منظر آموزه‌های اسلامی

1. خشم خالق به مخلوق؛[۹] که نشانه‌ای از عدالت و حکمت پروردگار است.[۱۰] 2. خشم مثبت و منفی؛[۱۱] 3. خشم درونی و بیرونی.[۱۲]

خشم منفی و عوامل آن

خشم منفی، خشمی است که وجه متعالی نداشته و فقط برای رضایت مخلوق باشد.[۱۳] در روایات این نوع از خشم، مصداق جهل،[۱۴] مقوم کفر،[۱۵] آشکارساز بدی‌ها،[۱۶] و نشانۀ نفاق[۱۷] معرفی شده است. عوامل بیان شده برای این گونه از خشم، به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود. الف) عوامل فردی؛ در این دسته می‌توان به زمینه‌های شناختی مانند غفلت از عواقب و نیز پیش‌فرض‌های منفی؛[۱۸] زمینه‌های عاطفی- هیجانی مانند طمع، حسادت، کینه‌توزی، میل و آرزو؛[۱۹] زمینه‌های رفتاری ـ شخصیتی مانند تندخویی،[۲۰] تحرک، پرگویی، و بیش‌فعالی؛[۲۱] و زمینه‌های زیستی ـ فیزیولوژیکی[۲۲] مانند انواع نیاز[۲۳] اشاره کرد. ب) عوامل اجتماعی؛ در این دسته می‌توان به امور ناخواسته؛[۲۴] قضاوت به حق (تلخی سخن حق)[۲۵] و انکار و تکذیب،[۲۶] اشاره کرد.

راه‌های کنترل خشم

الف) پیشگیری حضرت محمد، اولین گام مدیریت و کنترل خشم را پیشگیری دانسته و پاداش کسی که خشم خود را مهار می‌کند همسان پاداش شهید دانسته است.[۲۷] در آموزه‌های دینی برای مدیریت خشم به راه‌کارهای زیر اشاره شده است:

  • تقویت تقوا و پرهیزکاری؛[۲۸]
  • نادیده گرفتن اشتباهات دیگران؛[۲۹]
  • ذکر و یاد خدا؛[۳۰]
  • تغییر وضعیت؛[۳۱]
  • در آغوش گرفتن و نوازش کردن؛[۳۲]
  • صلۀ‌ رحم و هدیه دادن به دیگران؛[۳۳]
  • رضایتمندی از مقدرات زندگی؛ صبر و بردباری؛[۳۴]
  • کنترل زبان؛[۳۵]
  • انجام اعمال عبادی؛[۳۶]
  • بخشش و گذشت.[۳۷]

ب) درمان از منظر دانش روان‌شناسی، بهترین راه‌حل و درمان‌ برای مدیریت خشم منفی می‌بایست با در نظر گرفتن ابعاد مختلف وجود انسان، مورد توجه قرار گیرد. 1) بُعد شناختی؛ در این بعد، به حقیقت خشم، علل، آثار و پیامدهای کنترل آن و آسیب‌های کنترل نکردن آن، توجه می‌شود. 2) بُعد عاطفی؛ در این بعد، به تشویق و تهییج عاطفی و تحریک هیجان افراد برای کنترل خشم و پرخاشگری، توجه می‌شود. 3) بُعد رفتاری؛ در این بعد، به مجموعۀ رفتاری و مهارتی آرام‌کنندۀ تشنج و هیجان مانند موارد زیر توجه می‌شود: پذیرش اشتباه و عذرخواهی، بیان احساسات، حرف زدن با کسی که موجب آرامش فرد شود، دور شدن از موقعیت بحرانی و فرصت دادن به خود، حل مشکل با برخورد منطقی و برنامه‌ریزی صحیح، شوخی کردن و ابراز علاقه و پذیرش این که زندگی همواره منصفانه نیست. 4) بُعد جسمانی؛ در این عبد به مجموعه اعمالی توجه می‌شود که با انجام آنها می‌توان از میزان خشم خود و پیامدهای آن کاست؛ مانند: کشیدن نفس عمیق و تمرکز بر آن، انجام ورزش‌های هوازی مانند دویدن، دوچرخه‌سواری، شنا، دوش گرفتن، نوشیدن آب و ماساژ سر و گردن و شانه.[۳۸]

کنترل خشم در خانواده

نخستین کانون شکل‌گیری شخصیت انسان، نهاد خانواده است. اگر این مرکزِ آرامش، مودت و رحمت[۳۹] از محبت و همدلی خالی شود و به محل نزاع و درگیری مبدل شود، بنیان آن سست شده و نخستین تأثیرات منفی را بر شخصیت فرزندان می‌گذارد.[۴۰] در این بین، بدرفتاری، تندی والدین و ناسازگاری آنها و خشونت مردان علیه زنان به فرزندان سرایت می‌کند و به‌صورت یک رویه در می‌آید.[۴۱] در چنین خانواده‌هایی، والدین فرزندان را قربانی مشاجرات و پرخاشگری‌های خود می‌کنند. برخورد کریمانه، صمیمی و به‌دور از هرگونه خشونت و پرخاشگری والدین، فرزندان را با کرامت بار می‌آورد.[۴۲] قرآن کریم، نیکورفتاری و شفقت نسبت به خانواده را یکی از ویژگی‌های اهل بهشت می‌داند.[۴۳]

خشم منفی و ناسالم پیامدهای بالقوه فراوانی دارد که می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی فرد پرخاشگر و اطرافیان او را تحت‌الشعاع قرار دهد.[۴۴] رضایتمندی از ازدواج، تربیت صحیح فرزندان، سلامت روح و روان افراد خانواده، پیشرفت‌های فردی و اجتماعی افراد خانواده از قبیل پیشرفت شغلی، علمی، فرهنگی از جمله مسائل مهم تحت‌الشعاع خشم منفی هستند. اگر شخص پرخاشگر بپذیرد که خشم و عصبانیت او با ترس، اضطراب، فشار روانی، احساس گناه، افسردگی، رنجش، ناکامی و ناامیدی همراه بوده و پیامدهای ناگواری در حوزه سلامت روح و روان افراد خانواده و افراد مرتبط با او را به دنبال دارد، با کنترل و مدیریت به موقع خشم خود و حفظ آرامش در محیط خانواده بستر را برای پرورش و تربیت فرزندان فراهم می‌کند.[۴۵] با مدیریت خشم در محیط خانواده و اجتماع آثار ناگوار آن از قبیل غم و اندوه شدید،[۴۶] کینه‌توزی،[۴۷] از بین رفتن خردورزی،[۴۸] از دست دادن جاذبه‌های میان‌فردی،[۴۹] ملامت،[۵۰] از دست رفتن پایداری هیجانی[۵۱] جای خود را به زندگی معنوی[۵۲] و پر از آرامش[۵۳] و سلامتی روح و روان می‌دهد.[۵۴]

آموزش مدیریت خشم به فرزندان از دیدگاه روان‌شناسی

از نظر علم روانشناسی روش‌های مناسب برای کنترل خشم، اکتسابی هستند، از این‌رو می‌توان با روش‌های زیر، چگونگی قدرتمند شدن احساسات و مدیریت آنها را به فرزندان خود آموخت.

  • مثال زدن و الگو بودن برای آنها؛
  • توضیح طبیعی بودن عصبانی شدن انسان و بروز به موقع و به جای آن و دوری از کتک زدن دوستان؛
  • احترام به احساسات فرزندان؛
  • آموزش راهکارهای مناسب برای حل مشکلات؛
  • آموزش ارتباطات درست و صادقانۀ آزاد به آنها؛
  • آموزش و بیان تفاوت بین خشم درست و خشم منفی و خشونت؛
  • بازی درمانی؛
  • روبه‌رو کردن کودک با عواقب رفتارش؛
  • داشتن قانون برای عصبانیت در خانه و آگاه کردن کودک از این قوانین.[۵۵]

پانویس

  1. دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه خشم.
  2. خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص164.
  3. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1368ش، ج7، ص233.
  4. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1368ش، ج5، ص79.
  5. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص619.
  6. ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج10، ص70.
  7. کلینی، الكافي، 1429ق، ج‏1، ص398.
  8. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص66.
  9. سوره طه، آیه 81.
  10. کیومرثی اسکویی، مهار خشم ، 1391ش، ص67.
  11. طریحی، مجمع البحرین، 1375ش، ج3، ص315.
  12. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص70.
  13. ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج1، ص629.
  14. کلینی، الکافی، 1414ق، ج1، ص20.
  15. کلینی، الکافی، 1414ق، ج2، ص289.
  16. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏8، ص442.
  17. ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص49.
  18. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص161.
  19. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش ، ج‏5، ص536؛ ج‏3، ص104 و 136.
  20. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏3، ص220
  21. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص162.
  22. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص162.
  23. مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج74، ص23.
  24. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، 1404ق، ج20، ص322.
  25. ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص88.
  26. ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص284.
  27. ابن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، 1413ش، ج4، ص15.
  28. سوره آل‌عمران، آیه 133-134.
  29. سوره شوری، آیه 37.
  30. سوره رعد، آیه 28.
  31. متقی هندی، کنزالعمال، 1409ق، ص519.
  32. کیومرثی اسکویی، مهار خشم، 1391ش، ص186.
  33. کلینی، الکافی، 1388ق، ج5، ص143.
  34. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏3، ص220.
  35. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏10، ص267.
  36. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏8، ص455.
  37. سوره آل‌عمران، آیه 132.
  38. «کنترل خشم چیست؟ روش‌های کنترل خشم کدامند؟»، وب‌سایت افرا کلینیک.
  39. سوره روم، آیه 21.
  40. رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص63.
  41. رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص62.
  42. رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص63.
  43. رفیعی محمدی، گفتار رفیع، 1391ش، ج2، ص62.
  44. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج12، ص12.
  45. خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص173.
  46. کلینی، الکافی، 1429ق، ج‏3، ص740.
  47. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏8، ص442.
  48. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ص327.
  49. محمدى رى‏شهرى، دانش‌نامه اميرالمؤمنين بر پايه قرآن، 1389ش، ج11، ص276.
  50. آمدی، تصنیف غرر الحکم و درالکلم، 1366ش، ص303.
  51. محمدى رى‏شهرى، ميزان الحكمة، 1389ش، ج‏8، ص459.
  52. محمدى رى‏شهرى، حكم النبى الأعظم، 1429ق، ج5، ص61.
  53. سوره روم، آیه 21.
  54. خطیب، مهارت‌های زندگی، 1396ش، ص173.
  55. طباطبایی، «کنترل خشم درکودکان، نحوۀ مدیریت و کنترل عصبانیت در کودکان»، حامی هنر زندگی.

منابع

  • ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ش.
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
  • ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، دارالصادر، 1414ق.
  • آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ش.
  • خطیب، مهدی، مهارت‌های زندگی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1396ش.
  • خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنودِ عقل و جهل، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
  • دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
  • رفیعی محمدی، ناصر، گفتار رفیع، قم، معروف، چاپ چهارم، 1391ش.
  • راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دار العلم 1412ق.
  • طباطبایی، فرزاد، «کنترل خشم درکودکان، نحوۀ مدیریت و کنترل عصبانیت در کودکان»، وب‌سایت حامی هنر زندگی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1401ش.
  • طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، [بی‌نا]، 1375ش.
  • فیض کاشانی، ملامحسن، اللمعه البیضاء فی شرح الاحیا، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417ق.
  • كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
  • «کنترل خشم چیست؟ روش‌های کنترل خشم کدامند؟»، وب‌سایت افرا کلینیک، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1398ش.
  • کیومرثی اسکویی، محمدرضا، مهار خشم: بررسی روانشناختی خشم و مهار آن از دیدگاه اسلام، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1391ش.
  • متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، حكم النبى الأعظم، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1429ق.
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، دانش‎نامه اميرالمؤمنين بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، قم، دار الحديث، چاپ سوم، 1389ش.
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، دنيا و آخرت از نگاه قرآن و حديث، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1384ش.
  • محمدى رى‏شهرى، محمد، ميزان الحكمة، دار الحديث، چاپ یازدهم، 1389ش.
  • مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
  • نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.