حیا

حیا‌؛ صفتى تکاملی و مانع انسان از ارتکاب کارهای نادرست.

مفهوم‌شناسی

در زبان عربی، حیا را شکستگی روانی، انقباض نفس و خودنگهداری دانسته‌ و در زبان فارسی آن را شرم و آزرم ترجمه کرده‌اند. این واژه در علوم مختلفی همچون جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، زیست‌شناسی و اخلاق اسلامی دارای معانی اصطلاحی خاصی است؛ در اخلاق اسلامی حیا را محدودیت و در تنگنا افتادن نفس در ارتکاب محرمات شرعی و عقلی و عرفی، از ترس نکوهش و سرزنش دانسته‌اند. در این تعریف حیا اعم از تقواست؛ زیرا تقوا اجتناب از گناهان شرعی است ولی حیا شامل اجتناب از آنچه عقل و عرف نیز ناپسند می‌شمارد، می‌شود. صفت حیا، در هر شخصی به نسبتی وجود دارد؛ از این رو انسان را از ارتکاب گناه در مقابل دیگرى باز می‌دارد و موجب پاکدامنی انسان، به‌ویژه زنان می‌شود. حیا بالا برندۀ شخصیت انسان و زمینه‌ساز تقویت ایمان است.

اقسام حیا

حیا جنبه‌های متفاوتی دارد و از تقسیمات مختلفی برخوردار است. یک ملاک تقسیم‌بندی، به کاربرد آن توجه دارد که استفاده درست و به‌جا از حیا است؛ از این رو حیایی که در بعضی روایات به آن سفارش شده همان حیای شایسته‌ای است که انسان را از ارتکاب گناه باز می‌دارد. دیگری حیاى مذمومی است که در روایات نهی شده است برای کسى که از انجام کارهاى واجب و لازم دینى و دنیایى خود حیا کند یا اینکه از پرسیدن و دانستن، حیا کند. همان‌طور که حیا را به دو گونۀ عقلی و حماقتی تقسیم کردند.

در دسته‌بندی دیگری حیا به سه دسته شده است:

1. حیا از خداوند متعال؛ که موجب می‌شود انسان دستورهای خداوند را عملی کند.
2. حیا از مردم؛ که آدمی را از انجام کارهای دور شأن باز‌ می‌دارد‌.
3. حیا از خویشتن؛ که بر اساس آن، از ارتکاب اعمال خلاف شرع و قانون در جاهای خلوت، خودداری می‌شود.

حیا و دست‌یابی به هدف آفرینش

بر اساس آموزه‌های اسلامی، میان تقویت حیا و دست یافتن به هدف آفرینش انسان، رابطۀ تنگاتنگی وجود دارد؛ زیرا هدف از آفرینش انسان، نیل به سعادت اخروی است و زمانی محقق می‌شود که آدمى خدا را در همه حال ناظر بر اعمال خود ببیند و حیا پیشه کند، در این صورت میزان کناره‌گیری او از گناه بیشتر خواهد شد.

حیا و خجالت

گاهی حیا به جای خَجَل به کار می‌رود. به اعتقاد ابوهلال عسکری (م. 400ق) این کاربرد، از باب توسعه دادن به معنای حیا است؛ زیرا در اصل، حیا شرم از کاری است که هنوز شخص انجام نداده و مانع از عمل زشت می‌شود. ولی خَجَل، شرمگین شدن در برابر امری است که فرد انجام داده است.

حیا در آموزه‌های اسلامی

قرآن در موضوع آدم و حوا به‌طور غیر‌مستقیم بر فطری بودن حیا تأکید می‌کند. روایات نیز حیا را از خصایص ویژۀ انسان دانسته و ضمن سفارش بسیار، از آن به‌عنوان امری اخلاقی یاد کرده‌اند؛ از این ‌رو، حیا در رأس نُه خُلقِ نیک دیگر، یکی از مکارم اخلاق شده است و امامان شیعه آن را همراه همیشگی عقل، دین و ایمان دانسته‌اند؛ به‌گونه‌ای که هر کجا عقل باشد، حیا هم هست و هر کجا که ایمان باشد، حیا هم وجود دارد. پاره‌ای دیگر از روایات، حدومرز و مصداق‌های حیا را بیان کرده‌ و آگاهانه، به‌جا و به‌اندازه بودن را از لوازم آن دانسته‌اند. چنانچه به سفارش رسول اکرم حیا در امور گوناگون باید به‌جا و به ‌اندازۀ شأن آنها باشد و طبق سخن امام حسن عسگری (ع) زیاده‌روی در حیا از مصادیق اسراف است.

آثار حیا

آیات و روایات، آثار زیر را برای حیا عنوان کرده‌اند:

• کلید خوبی‌ها
• مانع کارهای زشت
• محو کننده خطاها
• محافظت از عذاب
• پاکدامنی
• تقرب به خداوند
• آمرزش گناهان
• قناعت
• یاری خداوند.

حیا در فرهنگ ایرانی

در تاریخ ایران همواره عفاف و حیا جزو جدانشدنی از آداب‌ و رسوم مردم ایران بوده است حتی در سنگ‌‌نوشته‌هایی تصاویری حک‌ شده که گواه عفیف بودن زنان ایرانی است و نشان‌دهندۀ زندگی همراه با حیای زنان ایرانی در طول ادوار مختلف تاریخی بوده است.

نقش خانواده در گسترش حیا

حیا در فرهنگ ایرانی، نمود بسیاری دارد. طبق سیرۀ بزرگان، خانواده اولین و مؤثرترین نهاد تربیتی برای درونی‌سازی صفت حیا است. برای زمینه‌سازی حیا توصیه‌های فراوانی برای مراحل مقدماتی تشکیل خانواده؛ یعنی انتخاب همسر باایمان، شرایط انعقاد نطفه، دوران بارداری و رعایت تغذیه و دوری از گناه، انتخاب نام نیکو برای فرزند و تغذیۀ نوزاد، بیان شده است. همچنین برای تربیت فرزندان باحیا عوامل زیر مؤثر در تثبیت حیا در خانواده است:

• تصمیم‌های والدین برای انتخاب محل زندگی و همسایگان مناسب؛
• توجه به امکانات رسانه‌ای در اختیار کودک؛
• توجه به رفت و آمدها با اطرافیان.

حیا در اجتماع

طبق توصیه‌های اسلامی حیا برای تكامل فرد در اجتماع لازم است و از عوامل مهم مصون‌سازی جامعه به‌شمار می‌آید. به نظر پژوهشگران، اگر در جامعه‌ای آموزه‌های دینی در مورد حیا مورد بی‌توجهی قرار گیرد، می‌تواند حیای فطری را تحت تأثیر قرار دهد و انسان عفیف را به فردی بی‌قید تبدیل کند. به‌گونه‌ای آمارهای مستند، پیامدهای زیر را برای افزایش بی‌حیایی و برهنگی در جهان نشان داده‌اند:

• افزایش حس بی‌اعتمادی در خانواده؛
• از هم گسیختگى زندگى زناشویى؛
• افزایش فرزندان نامشروع؛
• نگاه ابزاری به زنان در غرب و استفاده از آنها در تبلیغات کالا؛
• پایین آمدن ارزش و شخصیت زنان.

منابع

• «الگوی حیا در سبک زندگی اسلامی چگونه است»، در سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1394ش.
• «حجاب در غرب- بحران جنسی»، در سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1396ش.
• «حیا» و عفاف عنصر جدانشدنی در فرهنگ ایران»، در سایت خبری دانا، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1398ش.
• «حیا»، در سایت پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1397ش.
• «حیا»، در سایت دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• «حیا»، در سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
• «حیا»، در سایت ویکی شیعه، تاریح بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
• ابن‌اثیر الجزری، مبارک بن مبارک، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق طاهر احمد الزواری، قم، اسماعیلیان، 1367ش.
• پسندیده، عباس، پژوهشی در فرهنگ حیا، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، 1384ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاريخ بازدید: 18 خرداد 1401ش.
• راغب ‌الاصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دار القلم، 1412ق.
• طریحی، فخرالدین، تحقیق السید احمد الحسینی، تهران، مکتبة نشر الثقافة الاسلامیة، 1408ق.
• قاسمی، هاجرالسادات، «نقش خانواده در تولید فرهنگ حیا»، نشریه حوراء، شماره 35، 1388ش.
• ماهینی، انسیه، «مفهوم شناسی حیا و عفاف؛ آسیب ها و راهکارها»، پژوهشنامه اخلاق، سال سوم، شماره10، 1389ش.