عفاف

عفاف، خویشتن‌دارى در برابر تمایلات افراطى نفس به‌ویژه در امور جنسی
عفاف از «عَفَّ» به معنای خودداری و امتناع از چیزی است. برخی واژه‌شناسان عفاف را به‌طور کلی به معنای خودداری از حرام معنا کرده‌اند. ابن‌فارس آن را به معنای خودداری از فعل قبیح یا منع از هر آنچه سزاوار نیست معنا کرده است. عفّت به معنى مناعت هم بیان می‌شود؛ بدین صورت که باید آدمی را از غلبۀ شهوت باز بدارد؛ پس بايد عفيف، خودنگه‌دار و با مناعت باشد. عفاف در معنای خاص، حاصل شدن حالتى براى نفس و جان آدمى است که به وسیله آن از غلبه و تسلط شهوت جلوگیرى می‌شود.
عفاف و پاک‌دامنی، یک حالت نفسانى است؛ یعنى رام بودن قوه شهوانى تحت حکومت عقل و ایمان، تحت تأثیر قوه شهوانى نبودن، شَرَه نداشتن. نراقی بیان داشته است که عفت یعنی قوه شهويه در خوردن و نكاح (امور جنسي) از حيث كم و كيف فرمان‌بردار عقل باشد و از آنچه عقل نهي مي‌كند بپرهیزد و اين همان حد اعتدال مورد پسند عقل و شرع است؛
بنابراین عفت، یک مفهوم عام به معنای خویشتن‌دارى در برابر هرگونه تمایل افراطى نفسانى و یک مفهوم خاص به معنای خوددارى از تمایلات افراطى جنسى است.

تمایز مفهومی عفاف و حجاب

حجب و حجاب هر دو مصدر و به معنى پنهان كردن و منع از دخول است. حجاب به معنى پرده نيز بیان می‌شود. همچنین به معنى پوشش و چیزى است که میان بیننده و آنچه می‌بیند، حائل است.
بنابر پیش‌گفته‌ها حجاب امری بیرونی و ظاهری و عفاف ناظر به تمایلات و خواسته‌های درونی است.

تمایز مفهومی عفاف و حیاء

حیاء از ریشۀ «ح‌ی‌ی» و یا «ح‌ی‌و» به معنای شرم و گرفتگی نفس از زشتی‌ها و ترک آن به جهت زشتی آن است. از دیگر سو به معنی انقباض (گرفتگى) و انزوا (دوری گزینی) از کار زشت، به جهت ترس از مذمت مردم نیز بیان می‌شود.
حیا و عفت دو صفت نفسانی و از فطریات انسانی‌اند که از حیث معنایی ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و حتی در مواردی به جای هم کاربست دارند. در روایتی عفت و حیا قرین و هم‌نشین هم بیان شده‌اند. علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیۀ «فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاء...» که مواجهۀ موسی و دختر شعیب را بیان می‌دارد، استحیاء را به معنای عفت و نجابت در طرز راه رفتن بیان کرده است؛ اما برخی روایات تفاوت‌هایی برای این دو ذکر کرده‌اند. امام علی میوه و نتیجۀ حیا را عفت دانسته‌ و در روایتی دیگر سبب و علت عفت، حیا ذکر شده است؛ بنابراین می‌توان عفت را مقدمۀ کسب حیا دانست. در حدیثی دیگر نیز امام صادق حیا، عفاف و سکوت را از نشانه‌های ایمان بر‌شمرده‌اند و این بدین معناست که تمایزی میان حیا و عفت قائل شده‌اند. کوتاه سخن اینکه عفت و حیا پیوندی نزدیک با یکدیگر دارند؛ گرچه تفاوت‌های اندکی می‌توان میان ‌آن دو یافت ولی در مجموع هر دو به معنای ترک و خودداری از کارهای حرام و ناپسند است.

منابع

• قرآن
• ابن‌فارس، احمد‏، معجم مقاييس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات مكتب الاعلام الاسلامي، 1404ق.
• ابن‌منظور، محمد بن مكرم‏، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، انتشارات دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، 1414ق.
• تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و درر الكلم، محقق: مهدی رجایی، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.
• راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت، انتشارات دار الشامية، چ اول، 1412ق.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1390ق.
• طريحي، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرين‏، تحقیق: احمد حسینی اشكورى، تهران، مرتضوى،‌ چاپ سوم، 1375ش.
• فاضل نراقی، محمدمهدی بن أبی‌ذر، جامع السعادات، تصحیح و تعلیقات سید محمد کلانتر مقدمة شیخ محمدرضا مظفر، انتشارات اعلمی، بیروت، بی‌تا.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، هجرت، 1409ق.
• فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، قم، موسسه دار الهجره، 1414ق.
• قاضی‌زاده، کاظم، و احمدی سلمانی، سید علی، «عفاف در قرآن با نگاهی به روایات»، مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان)، 1386ش، سال نهم، شماره 36.
• قرشى، على‌اكبر، قاموس قرآن‏، دار الكتب الاسلامية، تهران، 1412ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، قم، انتشارات صدرا، 1373ش.