دروغ
دروغ، سخن گفتن بر خلاف واقع
دروغ، یکی از صفات نکوهیده آدمی است. در آموزه‌های دینی، دروغ از گناهان کبیره و کلید همه بدی‌ها و مایه نابودی ایمان دانسته شده و به همین دلیل از آن نهی شده است. دروغ در صورتی که برای اصلاح ذات‌البین یا حفظ جان و مال خود یا دیگری باشد، مجاز است.
مفهوم‌شناسی
دروغ در لغت به‌معنای سخن ناراست و خلاف حقیقت است.[۱] دروغ در اصطلاح دین‌پژوهان و علمای اخلاق نیز گفتن سخنِ خلافِ واقع[۲] و یا نقل گفتار از کسی است که آن را نگفته است.[۳]
دروغ، گناهی بزرگ
دروغ‌گویی در آیات قرآن و سخن پیشوایان دینی، از گناهان کبیره دانسته شده است؛ زیرا آسیب‌های فردی و اجتماعی گوناگونی را در پی دارد و انسان دروغگو را از عدالت دور می‌کند.[۴] اهمیت آسیب‌های فردی و اجتماعیِ دروغ موجب شده که برخی از فقیهان مسلمان آشکارا این پیامد را دلیل بزرگ انگاشتن گناه دروغ در آموزه‌های اسلامی بدانند.[۵] دروغ بستن به خدا و پیامبر خدا از روشن‌ترین مصادیقی است که بزرگیِ گناه دروغ‌گویی را نشان می‌دهد.[۶]
نکوهش دروغ در آموزه‌های دین
دروغ یکی از بزرگترین نابایستگی‌های اخلاقی،[۷] ناپسندترین گناهان و کلید همه بدی‌ها است.[۸] قرآن با توصیف دروغ به فسق،[۹] سخن باطل (قول زور)[۱۰] و بی‌ایمانی،[۱۱] دروغگو را مستحق لعن و خشم خدا[۱۲] دانسته است. در کتب روایی نیز، احادیث فراوانی دروغ را زشت‌ترین امراض، بدتر از شراب، سبب خذلان الهی، موجب دشمنی و کینه و نشانه‌ی نفاق دانسته و دروغگو را ملعون، روسیاه و فراموشکار معرفی کرده‌اند.[۱۳]
خاستگاه دروغ‌گویی
پیامبر خدا، فرو‌مایگی را خاستگاه دروغ‌گویی معرفی کرده است.[۱۴] همچنین سستی ایمان و حسادت می‌تواند از علت‌های دروغ‌گویی باشد، همان‌گونه که ثروت‌طلبی و دستیابی به منزلت اجتماعی نیز از انگیزه‌های قوی برای دروغ‌گویی است.[۱۵]
پیامدهای دروغ‌گویی
دروغ، نابودگر ایمان[۱۶] و ستمی است که فرد دروغگو بر خود روا می‌دارد.[۱۷] در بعد اجتماعی مهم‌ترین پیامد دروغ، اعتبارزدایی از فرد دروغگو است که موجب بی‌اعتمادی مردم گردیده[۱۸] و دیدگاه او در مقام مشورت، پسندیده تلقی نمی‌شود.[۱۹]
انواع دروغ
- نسبت دروغ دادن به خدا یا پیشوایان دینی؛
- شهادت دروغ یا کتمان شهادت؛
- دروغ از روی مزاح و شوخی؛[۲۰]
- دروغ جایز؛ دروغ در صورتی که دربرگیرنده فایده مهمی باشد، جایز و گاهی واجب می‌شود.[۲۱] مثلا اگر ضرورت اقتضا کند برای جلوگیری از ضرر جانی، مالی و عِرضی یا حفظ جان یا مال خود یا دیگری یا با هدف آشتی دادن بین افراد (اصلاح ذات‌البین) می‌توان دروغ گفت.[۲۲] همچنین در جنگ نیز برای فریب دشمن می‌توان دروغ گفت.[۲۳]
توریه
توریه، گفتن سخنی است که دو معنا دارد؛ یک معنا، راست و مطابق با واقع و یک معنا، دروغ است. گوینده، معنای درست را قصد می‌کند اما شنونده معنی دروغ را می‌فهمد.[۲۴] در مواردی که دروغ گفتن جایز است، بهتر آن است که انسان توریه کند تا به دروغ‌گویی عادت نکند.[۲۵]
رهایی از دروغ‌گویی
از آموزه‌های دینی و هشدارهای عالمان اخلاق می‌توان راه‌های زیر را برای پیشگیری یا درمان دروغ‌گویی شناسایی کرد:
- توجه به پیامدهای دروغ‌گویی و آثار دنیوی و اخروی آن؛
- دقت و تأمل پیش از سخن گفتن؛
- پرهیز از همنشینی با دروغ‌گویان.[۲۶]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه دروغ.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ۱۳۶۷ش، ج۱۰، ص۳۳.
- ↑ شعرانی، نثر طوبی، انتشارات اسلامیه، ج۲، ۳۳۱.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۱۲۹.
- ↑ شیخ انصاری، تراث الشیخ الاعظم: بی‌تا، ج۲، ص۱۳ـ۱۴.
- ↑ شیخ انصاری، تراث الشیخ الاعظم، بی‌تا، ج۲، ص۱۳.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، بی‌تا، ص۵۷۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج72، ص۲۶۳.
- ↑ سوره بقره، آیه 197.
- ↑ سوره حج، آیه 30.
- ↑ سوره حجرات، آیه 6.
- ↑ سوره نور، آیه 7.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۳۸-۳۴۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج72، ص۲۶۲، حدیث 45.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۳۴-۲۳۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۳۹، ح۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج72، ص۲۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۴۱، ح۱۴.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، 1389ش، ج1، ص278.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، 1389ش، ج1، ص281-284.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، بی‌تا، ص۵۷۵.
- ↑ شیخ انصاری، تراث الشیخ الاعظم، بی‌تا، ج۲، ص2۱-31.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، 1367ـ1369ش، ج۴، ص۳۵۹.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، 1389ش، ج1، ص289.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، هجرت، ص۵۷۶.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، هجرت، ص۵۷۸-۵۸۰.
منابع
- دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1389ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در سایت اینترنتی واژه‌یاب، تاریخ بازیابی: 22 مهر 1400.
- شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- شهید ثانی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، تحقیق سید محمد کلانتر، نجف، جامعة النجف الدینیة، ۱۳۹۸ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، تراث الشیخ الاعظم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، نشر صدوق، ۱۳۶۷-۱۳۶۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۷۷ش.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، هجرت، بی‌تا.