مشاوره
مشاوره؛ ارائه مشورت، راهنمایی و کمک به افراد برای حل مسائل و مشکلات یا رشد و شکوفایی شخصیت آنها.
مشاوره به فرآیندی اشاره دارد که در آن یک یا چند فرد، به کمک یک متخصص یا مشاور حرفه‌ای، سعی می‌کنند مشکلات، چالش‌ها یا تصمیماتی که با آنها مواجه هستند را حل کنند. مشاوره می‌تواند در زمینه‌های مختلفی از جمله روانشناسی، تحصیلی، ازدواج ، کسب و کار، حقوقی، مالی و سلامتی انجام شود. در مشاورۀ روانشناختی، مشاور با ایجاد رابطه‌ای حمایتی و همدلانه، به مراجع کمک می‌کند تا خودش راه حل مناسب را پیدا کند. هدف نهایی این مشاوره، ارتقای سلامت روان و بهزیستی مشاوره‌جو است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «مشاوره» به‌معنای دستیابی به نظر درست با مراجعه به صاحب‌نظران است.[۱] این واژه در گفتار فارسی‌زبانان به‌معنای کنکاش، رایزنی و مشورت‌کردن به‌کار رفته است.[۲] امروزه در جامعه ایرانی، اصطلاح مشاوره بیشتر به مشاوره روانشناختی گفته می‌شود و به‌معنای فرایندی حرفه‌ای و هدفمند است که طی آن یک متخصص به‌نام مشاور، با استفاده از دانش روانشناسی و مهارت‌های مشاوره‌ای، به فرد یا گروهی که مشاوره‌جو یا مُراجع نامیده می‌شوند، کمک می‌کند تا:
- مسائل و چالش‌های خود را بهتر درک کنند.
- راه‌حل‌ها و گزینه‌های مختلف را شناسایی و ارزیابی کنند.
- تصمیم‌گیری و انتخاب آگاهانه‌تری داشته باشند.
- مهارت‌های لازم برای مواجهه با مشکلات را کسب کنند.
- رشد و شکوفایی شخصیتی داشته باشند.[۳]
مشورت از دیدگاه آموزه‌های اسلام
در قرآن، به اهمیت مشورت با دیگران اشاراتی شده و جایگاه مهمی برای آن در نظر گرفته شده است؛ در سوره شوری مشورت مردم با یکدیگر، هم‌پای استجابت دعوت پروردگار، اقامه نماز و انفاق در راه خدا ذکر می‌شود.[۴] در سوره آل‌عمران پس از اشاره به نرم‌خویی و مردم‌داری پیامبر، او به مشورت با مسلمانان، سفارش می‌شود و در ادامه به این مهم یادآور می‌شود که پس از گرفتن تصمیم با مشورت، توکل بر خداوند، رمز موفقیت بوده و محبوبیت نزد خداوند را به همراه دارد.[۵] در روایات اسلامی نیز به مشورت، از جنبه‌های مختلف توجه شده است:
تشویق به مشورت
در روایات زیادی تشویق به مشورت آمده است و این نشانگر اهمیت مشورت است که به چند نمونه از آنها اشاره می‌شود. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم)، عزم و جدیت واقعی را رجوع به متخصص دانسته و اطاعت از محتوای مشورت را ضروری بر می‌شمارد[۶] و امام علی (علیه‌السّلام) مشورت را بزرگ‌ترین پشتوانه، بهترین یاور و چشمه هدایت می‌داند.[۷]
حکمت مشورت کردن
در برخی روایات، به موارد زیر به‌عنوان حکمت مشورت کردن اشاره شده است: پرهیز از خواهش‌های نفسانی؛ از منظر امام علی، نظر مشورت‌گیرنده می‌تواند آمیخته با خواهش‌ها و انگیزه‌های فردی و همراه با سوگیری اشتباه یا برآمده از احساسات و هیجان باشد؛ اما نظر مشورت‌دهنده به جهت این‌که خالی از انگیزه‌های شخصی است، به صواب نزدیک‌تر است.[۸] رهایی از استبداد رای؛ امام علی مشورت کردن را شراکت در عقل دیگران می‌داند، به‌گونه‌ای که با مشورت گرفتن، عقل دیگران به عقل فرد اضافه می‌شود.[۹] امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) نیز در روایتی استبداد رای را زمینه‌ساز خطاهای بزرگ دانسته است.[۱۰] کشف خطاها؛ از منظر امام علی، آشنایی با دیدگاه‌های مختلف موجب شناخت خطاها و پیشبرد بهتر امور خواهد شد.[۱۱] پرهیز از مذمت مردم؛ هر عملی متوقف بر تصمیم فرد است؛ حال اگر این عمل با خطا مواجه شود، مورد مذمت دیگران واقع می‌شود و اگر مواجه با خطا نشود چه‌بسا مورد تحسین مردم واقع شود. امام علی به این مساله توجه می‌دهد که اگر فرد، کار خود را با مشورت به سرانجام برساند، در صورت مواجه شدن با خطا مورد مذمت مردم واقع نمی‌شود، زیرا کار او، تصمیمی فردی نبوده و با مشورت و با روی هم گذاشتن عقل چندین نفر انجام شده است.[۱۲] هدایت به راه راست؛ امام علی با تاکید بر گزینش طرف مشورت از میان خردمندان، مشورت با خردمندان را موجب هدایت به راه راست دانسته است.[۱۳]
شرایط مشاور
در روایات اسلامی مشورت کردن زمانی دارای اعتبار دانسته شده است که طرف مشورت، دارای شرایط مناسب مشورت‌دهی باشد؛ در غیر این صورت، مشورت کردن نه تنها سودمند نخواهد بود، بلکه موجب خسران نیز می‌شود. امام صادق دو شرط مهم عقل و تقوا را در مشاور، ضروری می‌داند، چرا که عاقل، جز به مصلحت سخن نمی‌گوید و کسی که تقوا دارد جز به خیر دستور نمی‌دهد؛ وی تاکید می‌کند که مخالفت با رای شخص خردمند و پرهیزگار، موجب فساد در دین و دنیای انسان می‌شود.[۱۴] علاوه بر خردمندی و پرهیزگاری، دیگر شرایط ویژه مشاور از منظر آموزه‌های اسلام، عبارت است از بهره‌مندی از تجربه، دانش و تفکر منطقی؛ آزادگی؛ دین‌داری؛ دلسوزی و وفاداری؛ آگاهی و رازداری؛ دارای شخصیت موجه و اعتمادآفرین.[۱۵]
شرایط مشاوره‌جو/ مُراجع
در فرآیند مشاوره، علاوه بر شرایط مشاور، ضوابطی برای مشاوره‌جو در روایات اسلامی ذکر شده است؛ امام صادق از مشاوره دادن به کسانی که خودرای هستند و سخن دیگران را نمی‌پذیرند، منع می‌کند. او همچنین توصیه می‌کند که به افراد بی‌ادب و بی‌تربیت، اشخاصی که شخصیتی متزلزل و بی‌ثبات دارند و افراد لجوج و سرسخت، مشاوره داده نشود.[۱۶]
اهمیت و ضرورت مشاوره
امروزه اهمیت و ضرورت مشاوره، از جنبه‌های مختلف مورد توجه قرار می‌گیرد:
نیازهای فردی
- نیاز به تصمیم‌گیری‌های مهم مانند انتخاب رشته، شغل و همسر؛
- عدم انطباق استعدادها و رغبت‌های فردی با رشته تحصیلی و کار؛
- مواجه شدن با مشکلات متعدد شغلی، اقتصادی و خانوادگی؛
- وجود ناسازگاری‌های عاطفی در خانواده، آموزشگاه و محل کار؛
- نگرانی‌ها و ناراحتی‌های فکری و روانی؛
- وجود تعارض و تضاد در روابط بین‌فردی؛
- مسائل ناشی از ارزش‌ها، آداب و رسوم و سنن اجتماعی.[۱۷]
مشاوره تحصیلی
- گسترش آموزش و پرورش از جهت کمی و کیفی و پیچیدگی جریان آموزش و پرورش؛
- افزایش جمعیت دانش‌آموزی و توجه به شکوفایی استعدادهای دانش‌آموزان و ارتقای کیفیت آموزشی؛
- پیشرفت سریع علوم رفتاری و فناوری و گسترش حوزه‌های آموزش و پرورش در رشته‌های متعدد و مختلف و تخصصی؛
- اشتغال والدین در خارج از خانه و عدم آگاهی آنان از شیوه‌های راهنمایی.[۱۸]
ضرورت اجتماعی
- تحول جوامع از سنتی به مدرن و پیچیدگی مشکلات؛
- اشتغال والدین و عدم رسیدگی به امور فرزندان؛
- آشنا نبودن والدین با شیوه‌های تربیت فرزند؛
- مشکلات فراوان نوجوانان و جوانان در دنیای امروز از حیث (روانی، اخلاقی، اجتماعی، جنسی، اقتصادی، خانوادگی، دنیای رسانه و مجازی)؛
- بلایای طبیعی، زلزله، سیل، طوفان، سونامی؛
- بلایای غیرطبیعی (مرگ‌ومیر والدین، تصادفات، جنگ‌ها، طلاق‌ها، اعتیاد، فقر، بزهکاری، بهداشت، بیماری‌ها، معلولیت‌ها، بیماری‌های روانی، ازدیاد جمعیت)؛
- توسعه، تحول و گسترش مشاغل و حرفه‌ها و تخصصی‌شدن آنها.[۱۹]
تفاوت مشاوره با راهنمایی و روان‌درمانگری
تعریف راهنمایی
راهنمایی (Guidance) فرایند یاری‌دهنده‌ای است که از طریق یک سلسله فعالیت‌های نظام‌مند و سازمان‌یافته به رشد متعادل و همه‌جانبه انسان می‌انجامد و موجبات بهره‌گیری از حداکثر توانایی‌های بالقوه فرد را فراهم می‌آورد.
تعریف مشاوره
مشاوره (Counseling) فرایندی تخصصی بین مُراجع و مشاور است که از طریق آن مُراجع با کمک مشاور به بررسی مشکل اقدام می‌کند، بر نکات ناشناخته شخصیت خود آگاهی می‌یابد، بر اثر تعامل و رابطه مشاوره‌ای با مشاور به جستجوی راه حل برای مشکلاتش می‌پردازد و درهای دنیای روشن‌تری را بر خویشتن می‌گشاید.
تعریف روان‌درمانی
روان‌درمانی (Psychotherapy) عبارت است از درمان مشکلاتِ روانی توسط فردی متخصص که با بیمار، رابطه‌ای حرفه‌ای برقرار می‌کند و از روش‌های روانشناختی برای کمک به بیمار استفاده می‌کند؛ با هدف تغییر دادن یا برطرف ساختن علائم بیماری، مداخله کردن در الگوهای نابهنجار رفتار و تقویت جنبه‌های مثبت شخصیت فرد.[۲۰] راهنمایی عمدتا قبل از بروز مساله انجام می‌شود و فرد با راهنمایی خواستن از متخصص به نوعی اقدام به پیشگیری از بروز مشکل می‌کند؛ اما روند مشاوره عمدتا پس از بروز مشکل و ایجاد مسئله شروع می‌شود و تخصصی‌تر از راهنمایی است. روان‌درمانگری رویکردی عمیق‌تر است و در مواردی که مشکل حاد روانی به‌وجود آمده است، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
متغیرهای اساسی در مشاوره
برخی از متغیرها در روند مشاوره اهمیت و جایگاه اساسی دارند: متغیرهای مربوط به مشاور: شخصیت مشاور، انگیزه‌های او، تحصیلات او، فرهنگی که در آن زندگی می‌کند، همراه با باورها و اعتقاداتش، مشکلاتی که در زندگی در حال تجربه کردن آن است، میزان تجربه و مهارت‌های عملی، درمان شدن و آگاهی او نسبت به نقاط ضعف و قوت خود. متغیرهای مربوط به مُراجع: هوش، ذهنیت روانشناختی، جنسیت، نوع مشکل، شدت مشکل و سابقه مُراجع. متغیرهای مربوط به فرآیند مشاوره و درمان: این متغیرها از عوامل اثرگذار در محیط یا عوامل فرادرمان‌گرانه تا عوامل شناختی، عاطفی و رفتاری مربوط به فرایند مشاوره، گسترده است.[۲۱]
انواع مشاوره
مشاوره، دسته‌بندی بسیار گسترده‌ای دارد و شامل انواع مختلفی می‌شود. برخی از انواع مشاوره بر اساس موضوعات مختلفی که شامل آنها می‌شود، عبارت است از:
- مشاوره روانشناختی: شامل مشاوره روانشناسی، روان‌درمانی، روانشناسی بالینی و روانشناسی بین فرهنگی؛
- مشاوره تحصیلی: شامل مشاوره در زمینه تحصیلات، انتخاب رشته و مشاوره در زمینه آموزش و پرورش؛
- مشاوره شغلی: شامل مشاوره در زمینه شغل، انتخاب یا تغییر شغل و مشاوره در زمینه مهارت‌های کاری؛
- مشاوره خانواده و ازدواج: شامل مشاوره در زمینه روابط خانوادگی، مشاوره در زمینه ازدواج و مشاوره در زمینه طلاق؛
- مشاوره حقوقی: شامل مشاوره در زمینه حقوقی و مشاوره در زمینه قوانین؛
- مشاوره ژنتیک: شامل مشاوره در زمینه ژنتیک و مشاوره در زمینه بیماری‌های ژنتیکی؛
- مشاوره اجتماعی: شامل مشاوره در زمینه مسائل اجتماعی و مشاوره در زمینه رفتار اجتماعی؛
- مشاوره سازشی یا شخصی: شامل مشاوره در زمینه سازش با خود و مشاوره در زمینه توسعه شخصی؛
- مشاوره پزشکی: شامل مشاوره در زمینه بیماری‌های جسمی و مشاوره در زمینه سلامت جسمی؛
- مشاوره روان‌درمانی: شامل انواع روش‌های درمانی روانی مانند روان‌درمانی شناختی-رفتاری، روان‌درمانی گروهی و روان‌درمانی خانوادگی.[۲۲]
اهداف مشاوره
هدف اصلی مشاوره ارائه راهنمایی، پشتیبانی و توسعه فردی و روانی است تا افراد را در بهبود کیفیت زندگی و رسیدن به اهداف‌شان یاری کند. هر نوع مشاوره به‌طور خاص به نیازها و مسائل مربوط به زمینه خاص خود تمرکز می‌کند و به فرد در آن زمینه کمک می‌کند. مشاوره در یک تقسیم‌بندی کلی به‌دنبال این اهداف است:
- تغییر مناسب در رفتار مُراجع به‌منظور ایجاد زندگی مفیدتر و رضایت‌بخش‌تر؛
- بهبود کارآیی شخصی مراجع؛ انسان کارآ کسی است که در وقت و انرژی صرفه‌جویی می‌کند، خطرات بدنی، اقتصادی و روانی را می‌پذیرد، مشکلات را تشخیص می‌دهد و در حل آن اقدام می‌کند و مسئولیت‌پذیر است. انسان کارآ به‌صورت خلاق فکر می‌کند؛
- کمک به حل مشکلات مربوط به موقعیت‌های خاص؛ مثل تحصیلی، شغلی؛
- تامین سلامت روانی (هماهنگی شخصیت و سازگاری درست با دیگران و محیط)؛
- افزایش خودشناسی و رشد همه جانبه؛
- آموزش شیوه‌های صحیح تصمیم‌گیری، برآوردن نیازها و حل مساله؛
- دست‌یافتن به معنای زندگی؛
- توسعه روابط متقابل و انسانی با آموزش روش‌های جرات‌آموزی و مهارت‌های اجتماعی و تغییرات شناختی رفتار.
اهداف مشاوره از جنبه‌های تخصصی‌تر می‌تواند متنوع بوده و بسته به نوع مشاوره و زمینه‌ای که در آن ارائه می‌شود، متفاوت باشد. از این منظر و متناظر با انواع مشاوره، هدف مشاوره می‌تواند تحصیلی، شغلی، ازدواج، خانواده، روانشناختی، کودک و سازشی یا شخصی باشد.[۲۳]
جایگاه مشاوره در فرهنگ ایرانی
تاریخچه مشاوره در ایران
راهنمایی و مشورت دادن، تاریخچه‌ای به پهنای زندگی انسان دارد. ایرانیان نیز در دوره‌های مختلف تلاش کرده‌اند مشکلات خود را با روش‌های مختلفی حل کنند. عده‌ای از ایرانیان در مواجهه با مشکلات خانوادگی، تلاش می‌کردند اسرار خانه را درون خانه نگه دارند. در این وضعیت، معمولا چاره‌ای جز سوختن و ساختن برای اعضای خانواده به‌ویژه زنان وجود نداشت. خانواده‌ها تمام تلاش خود را می‌کردند تا هر مشکل یا ناهنجاری را در داخل خانواده حل کنند. در عین حال، مراجعه به ریش‌سفیدان و طرح مشکل با بزرگان قوم یکی دیگر از راه‌های حل مشکل بوده است؛ اگر مشکلی برای فرد یا خانواده‌ای پیش می‌آمد، سعی می‌کردند از نصیحت‌ها و تجربه‌های آنها استفاده کنند و به جهت احترامی که ریش‌سفیدان و بزرگان قوم در میان مردم داشتند، پذیرش سخنان آنها اتفاق می‌افتاد. به‌ویژه این وضعیت در خانواده گسترده، بیشتر دیده می‌شد. همچنین مراجعه به رهبران دینی برای حل مشکلات در جامعه ایرانی رواج داشته و دارد. جامعه ایرانی به‌جهت ویژگی‌های مذهبی که داشته و دارد، مشاوره مذهبی و روحانی نقش مهمی در آن دارد و روحانیان به‌عنوان مشاوران اخلاقی، روحانی و دینی محل رجوع مردم برای حل مسائل و مشکلات بوده و هستند. با رشد و گسترش علم روانشناسی و ورود آن به ایران در سال‌های قبل از انقلاب و رشد آن در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، ایرانیان در کنار روش‌های سنتی، به استفاده از سیستم مشاوره تخصصی و علمی برای حل مشکلات خود روی آوردند. این رویکرد در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است، اما هنوز از جایگاه مناسبی برخوردار نیست.[۲۴]
وضعیت فعلی مشاوره در ایران
تحولات فکری و صنعتی حاکم بر دنیای فعلی، زمینه‌هایی را ایجاد کرده که جوامع را ناچار به همنوایی با شرایط جدید کرده و گذار از سنت به زندگی ماشینی و صنعتی را ناگزیر ساخته است. انسان امروز با مشکلات فزاینده‌ای روبرو شده که در دوران گذشته یا نبوده و یا درصد آن بسیار کمتر بوده است؛ آسیب‌های اجتماعی و روانی مانند اعتیاد، مشکلات تحصیلی، اختلافات خانوادگی، طلاق، اضطراب‌های فزاینده و افسردگی. برای حل این مشکل، در کنار روش‌های گذشته، علم مشاوره و روانشناسی ادعای حل آنها را دارد. امروزه در ایران، اقبال روزافزون مردم و خانواده‌ها به بحث مشاوره مشاهده می‌شود. این اقبال، هنوز به رشد قابل توجهی نرسیده و عوامل مختلفی موجب بازداری مردم از مراجعه به مشاوره می‌شود. عواملی مانند نبود یا ضعف فرهنگ مشاوره در جامعه، به‌گونه‌ای که برخی رجوع به مشاور را مختص افراد دارای مشکلات روانی و دیوانه می‌دانند. این عوامل، موجب رشد ناقص مشاوره در جامعه ایران شده است.[۲۵]
چالش‌های مشاوره در ایران
عوامل مختلفی در کنار اقبال روزافزون مردم به مشاوره روانشناختی، مانع رشد منطقی آن شده است که برخی از آنها عبارتند از: ضعف فرهنگ مشاوره؛ نبود یا ضعف فرهنگ مشاوره از مشکلات اساسی توسعه مشاوره در ایران است. بسیاری از مردم هنوز اطلاع کافی از مشاوره و تاثیرات علوم روانشناختی در زندگی خود ندارند. برخی مشاوره را مخصوص افراد دارای مشکل حاد روانی می‌دانند و اگر روزی مجبور به مراجعه به مشاور شوند، آن را از دیگران مخفی می‌کنند تا انگ اختلال روانی نخورند. برخی نیز که عمدتا مردان هستند، نیازی به مشاوره برای حل مشکلات نمی‌بینند.[۲۶] ابزار قانونی ناکافی در نظام روانشناسی؛ اگرچه سازمان نظام روانشناسی و مشاوره تشکیل شده است، اما منابع حمایتی و ابزارهای قانونی کافی برای این نظام و مشاوران در دسترس نیست، به‌گونه‌ای که این ارگان و متخصصان مشاوره قادر به اجرای بهینه نقش‌ها و وظایف خود نیستند. این وضعیت موجب تصمیمات سلیقه‌ای و عدم هماهنگی در اقدامات می‌شود.[۲۷] فعالیت افراد غیر متخصص؛ در ایران، وظایف و نقش‌های مشاوران به‌شدت از طرف سیستم‌های بهداشت جسمی و پزشکی و به‌ویژه توسط افراد غیرحرفه‌ای، تاثیر پذیرفته است و تهدیدی برای مشاوره و مشاوران به‌حساب می‌آید.[۲۸] نبود سیستم بیمه‌ای؛ نبودن سیستم بیمه‌ای موجب افزایش هزینه‌های مشاوره در ایران شده و اقبال مردم به مشاوره را کم می‌کند؛ مخصوصا افرادی که توان مالی پرداخت هزینه‌های مشاوره را ندارند، از مراجعه به مشاور منصرف می‌شوند.[۲۹] توانمندسازی مُراجع؛ یکی از آسیب‌های عرصه مشاوره رویکرد علامت‌محور مشاوران است، به این معنا که مشاوران به‌طور سنتی سعی در درمان علامتی دارند تا توانمندسازی مُراجع. این در حالی است که رویکردهای برتر مشاوره‌ای تاکید بر دستیابی مُراجع به استقلال، خودکفایی و توانمندی دارند. بنابراین روند مشاوره‌ها باید به‌سمتی حرکت کند که به‌جای درمان علامتی، در نهایت موجب توانمندی مُراجع شود؛ به‌گونه‌ای که مُراجع احساس نکند باید برای هر مشکل کوچکی هزینه پرداخت کرده و نزد مشاور برود.[۳۰] مشاوره آنلاین در فضای مجازی؛ مشاوره برخط، گسترش فزاینده‌ای در فضای مجازی دارد و در کنار فرصت‌هایی که ایجاد کرده، آسیب‌هایی نیز به‌دنبال دارد. توجه به اصل رازداری، توجه به محدودیت‌های مشاوره آنلاین و غفلت از زبان بدن و نوع ایجاد رابطه درمانی از مشکلات مشاوره آنلاین است که بی‌توجهی به این محدودیت‌ها می‌تواند در نهایت موجب سرخوردگی مُراجع و کم‌شدن اقبال مردم به مشاوره شود.[۳۱]
ورود روحانیون به عرصه مشاوره تخصصی
ارائه مشاوره تخصصی توسط روحانیون در سال‌های اخیر رشد زیادی داشته است. این پدیده دارای جنبه‌های مثبت و منفی است. برخی بر این باورند که ورود روحانیان به حوزه مشاوره تخصصی، صرفا با تکیه بر آموزه‌های دینی، آسیب‌های جدی دارد، چرا که روحانیون تنها بعد معنوی انسان را می‌شناسند و در زمینه روان انسان‌ها تخصص ندارند و از آسیب‌های نیازمند به درمان تخصصی، مطلع نیستند.[۳۲] برخی دیگر بر این عقیده‌اند که اگر روحانیون در کنار آشنایی با آموزه‌های دینی، دروس تخصصی و آکادمیک مشاوره روانشناختی را آموخته باشند، اثرگذاری بهتری بر مراجعین خواهند داشت. به باور آنها، استفاده همزمان مشاوران روحانی از آموزه‌های دینی و آموزه‌های روانشناختی، مشاوره قوی‌تری را به‌دنبال خواهد داشت.[۳۳] این در حالی است که عده زیادی از روحانیون متخصص در زمینه مشاوره و روانشناسی عضو رسمی نظام روانشناسی و مشاوره کشور هستند.[۳۴]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، 1412ق، ص470؛ طریحی، مجمع البحرین، 1376ش، ج3، ص354.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مشاوره.
- ↑ شولتز و شولتز، نظریه‌های شخصیت، 1390ش، ص271؛ کوری، نظریه و کاربست مشاوره و روان‌درمانی، 1393ش، ص23-25؛ محمدی، مشاوره و روان‌درمانی، 1392ش، ص15-19؛ هاشمی و همکاران، مشاوره: مفاهیم، نظریه‌ها و فنون، 1396ش، ص18-21.
- ↑ سوره شوری، آیه 38.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 159.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص105.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص276.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص105.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص105.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1416ق، ج12، ص42.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1416ق، ج12، ص43.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ احمدی، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، 1392ش، ص18-20.
- ↑ محمدی، مشاوره و روان‌درمانی، 1392ش، ص15-19؛ هاشمی و همکاران، مشاوره: مفاهیم، نظریه‌ها و فنون، 1396ش، ص18-21.
- ↑ محمدی، مشاوره و روان‌درمانی، 1392ش، ص15-19؛ هاشمی و همکاران، مشاوره: مفاهیم، نظریه‌ها و فنون، 1396ش، ص18-21.
- ↑ جان‌بزرگی و غروی، نظریه‌های نوین روان‌درمانگری و مشاوره، 1395ش، ص29.
- ↑ جان‌بزرگی و غروی، نظریه‌های نوین روان‌درمانگری و مشاوره، 1395ش، ص38.
- ↑ احمدی، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، 1392ش، ص34 و 41 و 48؛ «انواع مشاوره»، وب‌سایت مشاورانه؛ «انواع مشاوره و نحوه مشاوره»، پایگاه اطلاع‌رسانی تنظیم خانواده.
- ↑ «اهداف مشاوره تحصیلی»، وب‌سایت مرکز توسعه پارسیان دانش‌پندار علم گستر؛ «اهداف مشاور چیست و چه فایده‌ای دارد؟»، وب‌سایت شیراز مشاور؛ «محبوب‌ترین موضوعات مشاوره روانشناسی چیست؟»، خبرگزاری تسنیم؛ «انواع مشاوره»، وب‌سایت مشاورانه.
- ↑ احمدی، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، 1392ش، ص6-9؛ یزدانی، «جایگاه مشاوره در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران.
- ↑ یزدانی، جایگاه مشاوره در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران؛ بهمن‌آبادی، «جایگاه لرزان مشاوره در جامعه»، وب‌سایت مجله ویستا.
- ↑ بهمن‌آبادی، «جایگاه لرزان مشاوره در جامعه»، وب‌سایت مجله ویستا؛ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص2.
- ↑ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص3.
- ↑ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص3-4.
- ↑ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص4؛ بهمن‌آبادی، «جایگاه لرزان مشاوره در جامعه»، وب‌سایت مجله ویستا؛ یزدانی، «جایگاه مشاوره در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران.
- ↑ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص5.
- ↑ کیمیایی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، 1386ش، ص6؛ «مزایا و معایب مشاوره آنلاین روانشناسی و چیزهایی که باید بدانید!»، خبرآنلاین.
- ↑ قرایی مقدم، «آیا روحانیون می‌‌‌‌توانند در حرفه روانشناسی موفق باشند؟»، خبرآنلاین.
- ↑ عبداللهی، «حوزه و روانشناسی، از نظر تا مدیریت و عمل»، خبرگزاری رسا.
- ↑ حاتمی، «عضویت 100 روحانی در سازمان نظام روانشناسی»، خبرگزاری حوزه.
منابع
- قرآن کریم.
- احمدی، سیداحمد، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، تهران، سازمان سمت، 1392ش.
- «انواع مشاوره و نحوه مشاوره»، پایگاه اطلاع‌رسانی تنظیم خانواده، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1402ش.
- «انواع مشاوره»، وب‌سایت مشاورانه، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1402ش.
- «اهداف مشاور چیست و چه فایده‌ای دارد؟»، وب‌سایت شیراز مشاور، تاریخ درج مطلب: 4 بهمن 1399ش.
- «اهداف مشاوره تحصیلی»، وب‌سایت مرکز توسعه پارسیان دانش‌پندار علم گستر، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1402ش.
- بهمن‌آبادی، یوسف، «جایگاه لرزان مشاوره در جامعه»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید، 18 مرداد 1402ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دار الکتاب الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
- جان‌بزرگی، مسعود و غروی، سیدمحمد، نظریه‌های نوین روان‌درمانگری و مشاوره، تهران، سازمان سمت، 1395ش.
- حاتمی، محمد، «عضویت 100 روحانی در سازمان نظام روانشناسی»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1416ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1402ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، 1412ق.
- شولتز، دوان و شولتز، سیدنی الن، نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، 1390ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، قم، مرتضوی، چاپ سوم، 1376ش.
- عبداللهی، مهدی، حوزه و روانشناسی؛ از نظر تا مدیریت و عمل، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1401ش.
- قرایی مقدم، «امان‌الله، «آیا روحانیون می‌‌‌‌توانند در حرفه روانشناسی موفق باشند؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش.
- کوری، جرالد، نظریه و کاربست مشاوره و روان‌درمان، ترجمه مهرداد فیروزبخت، تهران، ارسباران، 1393ش.
- کیمیایی، سیدعلی، «چالش‌های مشاوره و مشاوران ایران در قرن 21»، وب‌سایت دانشگاه فردوسی مشهد، 1386ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
- «محبوب‌ترین موضوعات مشاوره روانشناسی چیست؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1399ش.
- محمدی، نورعلی، مشاوره و روان‌درمانی، تهران، ساوالان، 1392ش.
- «مزایا و معایب مشاوره آنلاین روانشناسی و چیزهایی که باید بدانید!»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1400ش.
- هاشمی، سیده زهرا و همکاران، مشاوره (مفاهیم، نظریه‌ها و فنون)، هران، جنگل جاودانه، 1396ش.
- یزدانی، عباسعلی، «جایگاه مشاوره در خانواده‌های ایرانی»، وب‌سایت انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1394ش.