اخلاق محوری
اخلاق محوری؛ محور قراردادن ارزش‌های اخلاقی در حوزه‌های گوناگون سبک زندگی.
اخلاق‌محوری، متبلور شدن ارزش‌های اخلاقی در انسان، قرار دادن این ارزش‌ها به‌عنوان پایه‌های اصلی زندگی و نیز رفتار بر اساس آنها است. رویکرد اخلاق‌مدار در تمام حوزه‌های سبک زندگی مثل خانواده، سیاست‌ورزی، فضای کار و سازمان‌ها، گردشگری، فضای مجازی و در حوزه دانش و پژوهش می‌تواند اثرگذار باشد و به شیوه‌های گوناگون جلوه‌گر شود.
مفهوم‌شناسی
«اخلاق» واژه‌ای عربی به‌معنای خوی، سرشت و سجیه است.[۱] اخلاق در اصطلاح، به صفات نهادینه شده در درون انسان، گفته می‌شود که از طرفی هم شامل خوی‌های نیکو و پسندیده مانند جوان‌مردی است و هم شامل خوی‌های زشت و ناپسند همچون فرومایگی است[۲] و از طرف دیگر اخلاق فردی مثل صبر و شجاعت و اخلاق اجتماعی مثل تواضع و ایثار را در برمی‌گیرد.[۳] بخشی از آموزه‌های اسلام نیز به فضایل و رذایل اعمال انسان پرداخته که از آن به اخلاق اسلامی یاد می‌شود.[۴] اخلاق‌محوری به‌معانی آمیختگی حوزه‌های گوناگون سبک زندگی با اخلاق و ارزش‌های پسندیدۀ انسانی است؛ به‌گونه‌ای که سبک زندگی در خانواده، سیاست‌ورزی، سازمان‌ها و فضای کار، گردشگری، فضای مجازی و حتی دانش و پژوهش، تابع ارزش‌های اخلاقی باشد.[۵]
اهمیت و جایگاه اخلاق‌محوری در سبک زندگی
بر اساس اهمیت رشد اخلاقی انسان‌ها از منظر قرآن، در نظام اخلاقی قرآن دو مفهوم نیکوکاری (بِرّ) و پرهیزگاری (تقوا) کاملا مورد توجه هستند. «بِرّ» شامل همه فضایل و فرایض دینی و صفات پسندیده می‌شود و تقوا نیز خصلتی است که علاوه بر دورکردن انسان از زشت‌کاری، او را به نیکوکاری فرامی‌خواند.[۶] قرآن، هدف اصلی رسالت حضرت محمد را اصلاح اخلاق انسان‌ها دانسته[۷] و به مفاهیم اخلاقی مثل خیر و شر، عدل و ظلم، صبر و احسان توجه فراوانی نشان داده است.[۸] پیامبر خدا نیز هدف نبوت را تکمیل فضایل اخلاقی معرفی کرده است.[۹] آیت‌الله مصباح یزدی معتقد است دین در سبک زندگی انسان‌ها، بدون اخلاق نمی‌تواند سعادت انسان را تأمین کند.[۱۰] امروزه با توجه به تغییراتی که در سبک زندگی رخ داده، انسان‌ها به‌سختی می‌توانند در حوزه‌های گوناگون زندگی، ارتباط خود را با ارزش‌ها و صفات اخلاقی، حفظ کنند و پیچیدگی روزافزون زندگی موجب روی‌گردانی بسیاری از انسان‌ها از اصول اخلاقی شده است و اخلاق‌محوری به گنجینه‌ای کمیاب تبدیل شده است. برخی پژوهشگران این وضعیت را گویای ناکامی نظریه‌های اخلاقی عصر مدرنیسم و پست‌مدرنیسم می‌دانند و روی‌آوری به «اخلاق فضیلت‌محور» را با تکیه بر آموزه‌های دینی، توصیه می‌کنند تا سبک زندگی سامان یابد.[۱۱]
اخلاق‌محوری در خانواده
نهاد خانواده، کوچک‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی است که اعضای آن از طریق پیوند زناشویی، هم‌خونی یا پذیرش، با یکدیگر ارتباط متقابل داشته، فرهنگ مشترکی را پدید آورده و در واحدی خاص زندگی می‌کنند.[۱۲] این نهاد اجتماعی، بر مبنای رابطۀ حقوقی و قراردادی نکاح، شکل گرفته و سازمانی حقوقی را پی‌ریزی می‌کند.[۱۳]
در تعالیم اسلام، کانون خانواده ارزشمند است و حضرت محمد آن را محبوب‌ترین بنیان نزد خداوند معرفی کرده است.[۱۴] همچنین ازدواج، موجب رشد و کمال آدمی دانسته شده و فقها آن را نهادی شبه‌عبادی و مستحب برشمرده‌اند[۱۵] و به‌همین دلیل، همواره بر دستورهای اخلاقی در جهت تحکیم این بنیان تأکید شده است.[۱۶]
حُسن معاشرت در زندگی زناشویی، مطابق با قانون خلقت و موافق با طبع سالم هر زن و مردی، دانسته شده است. براساس قانون آفرینش، زن و شوهر، عاشق و طالب یکدیگر آفریده شده‌اند؛ بنابراین، خود آنها نیز باید در استحکام این عشق فطری تلاش کرده و از تکریم یکدیگر غافل نشوند.[۱۷]
اخلاق‌محوری در سیاست
کارشناسان و نظریه‌پردازان علوم سیاسی و اجتماعی، چهار بینش کلی را دربارۀ رابطۀ اخلاق و سیاست معرفی کرده‌اند:
- بینش جدایی اخلاق و سیاست؛ دو مقولۀ اخلاق و قدرت سیاست‌مداران، کاملاً جدا بوده و جمع بین آنها، غیرممکن یا سخت است.
- تقدم سیاست بر اخلاق؛ اخلاق تابع بی‌قید و شرط سیاست بوده و ارزش خود را از آن می‌گیرد. در این آموزه، هیچ اصالتی برای اخلاق در نظر گرفته نمی‌شود.
- اخلاق دوسطحی و دو حوزه‌ای؛ اخلاق فردی جدای از اخلاق اجتماعی است. در این نگرش، اخلاق شامل اخلاق مسئولیت (اخلاق سیاسی) و اخلاق اعتقاد می‌شود. هدف مهم در اخلاق مسئولیت، تأمین منافع فردی و ملی بوده و سیاستمدار را دارای الزاماتی می‌داند که او را مجبور به ارتکاب اعمال غیراخلاقی می‌کند. سیاست از این منظر در هر دو حوزۀ داخلی و خارجی، مبارزه‌ای بی‌امان برای کسب قدرت بوده و سیاست قدرت همواره بر ذهن و روح سیاستمدار حاکم است.
- یگانگی اخلاق و سیاست؛[۱۸] از جمله وظایف سیاست، پرورش معنوی شهروندان، اجتماعی ساختن آنها، تعلیم دیگرخواهی و رعایت حقوق دیگران است. در این رویکرد، نظام اخلاقی در دو عرصۀ زندگی فردی و اجتماعی معتبر بوده و هر آن‌چه در سطح فردی اخلاقی است، در سطح اجتماعی و سیاسی نیز برای دولتمردان اخلاقی شمرده می‌شود. بنابراین، اگر دروغ بد است، برای حاکمیت نیز بد است و اگر شهروندان صداقت دارند، حکومت نیز باید صادق باشد.[۱۹]
اخلاق‌محوری در سیاست اسلامی
رواج اخلاق نیکو در میان مردم، از مهم‌ترین اهداف انبیای الهی بوده است. آنها بر این باور بودند که بدون اخلاق، نه‌تنها دین، بلکه دنیای آدمی نیز سامان نمی‌یابد.[۲۰] به‌همین دلیل، در برخی آیات قرآن[۲۱] و نیز روایت‌هایی از پیامبر و پیشوایان دین،[۲۲] بر اخلاق‌محوری سیاست‌مداران و حکمرانان تأکید شده است.
کارشناسان معتقدند که از دیدگاه اسلام، سیاست خادم اخلاق و اخلاق برای کمال یافتن انسان است. اصول اخلاقی اسلام و راهبردهای سیاسی در عمل کردن به آن، زمینه‌ساز رشد اختیار در انسان هستند.[۲۳] در دین اسلام همواره بر مفاهیمی همچون عدالت‌محوری و ظلم‌ستیزی، تقوامحوری و خداترسی، خدامحوری، پرهیز از پیمان‌شکنی، فریب‌کاری و خیانت‌کاری، پرهیز از کذب و وعدۀ کذب، توجه به کرامت و حقوق انسان‌ها، تواضع و فروتنی و پرهیز از کبر و غرور، عفو و گذشت در مواجهه با دشمنان و مخالفان، مهربانی و مدارا کردن با مردم، اکتفا به حداقل در استفاده از مواهب دنیوی در دوران زمامداری و نیز آخرت‌محوری، تأکید شده است.[۲۴]
اخلاق‌محوری در سازمان‌ها
اخلاق‌محوری در سازمان‌ها، از جمله اصول پایایی سازمان‌ها به‌شمار می‌رود. سازمان‌ها، از طریق آموزش، ابتکار و ایجاد فرصت‌های مناسب، در بهبود وضعیت اخلاقی کارکنان تأثیرگذار بوده و آیندۀ سازمان را نیز از نظر مشتری‌مداری تضمین می‌کنند.[۲۵] اخلاق‌محوری در سازمان‌ها با نشانه‌هایی همچون مسئولیت‌پذیری، عاطفۀ انسانی، خدمت‌گزاری، عدالت و رعایت قوانین، شناخته می‌شود.[۲۶]
اخلاق‌محوری در گردشگری
اخلاق به‌منزلۀ قواعد، استانداردها و اصولی تعریف شده که رفتار خوب، شایسته و اصیل را به افراد یک جامعه یا گروهی خاص نشان می‌دهد. در صنعت گردشگری، اخلاق را به‌صورت کدهای اخلاقی تعریف کرده‌اند که شامل بایدها و نبایدها بوده و افراد و گروه‌ها می‌توانند با در نظر داشتن ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بوم‌شناختی، حداکثر منفعت خود را از آن کسب کنند.[۲۷] این کدهای اخلاقی یکی از مشهورترین جنبه‌های اخلاقی گردشگری هستند که در راستای تضمین گردشگری پایدار و مسئول طراحی شده‌اند. کدهای اخلاقی گردشگری، در دنیا با نام اختصاری GCET شناسایی شده و راهنمای عملی دست‌اندرکاران توسعۀ گردشگری قرار گرفته‌اند. این کدها، شامل 10 ماده، به‌شرح زیر است که به جنبه‌های اخلاقی گردشگری در ارتباط با جوامع میزبان اشاره دارند:
- شناخت و احترام متقابل بین مردم و جوامع؛
- گردشگری به‌منزلۀ وسیله‌ای برای شکوفایی فردی و اجتماعی؛
- گردشگری به‌منزلۀ یکی از عوامل توسعۀ پایدار؛
- جایگاه میراث فرهنگی در گردشگری و نکات لازم برای بهبود آن؛
- گردشگری به‌منزلۀ فعالیتی سودمند برای کشورهای میزبان و جوامع محلی؛
- تعهدات گروه‌های ذی‌نفع در توسعۀ گردشگری؛
- حقوق گردشگران؛
- آزادی گردشگران در جابه‌جایی؛
- حقوق کارکنان و کارآفرینان در صنعت گردشگری؛
- اجرای اصول قوانین اخلاقی برای گردشگری.[۲۸]
اخلاق‌محوری در فضای مجازی
در فضای مجازی، مسائل اخلاقی با اصطلاحات مختلفی مانند اخلاق اطلاعاتی، اخلاق تکنولوژی و اخلاق رایانه‌ای مطرح می‌شوند. امروزه، در سراسر جهان، شاهد انفجار اطلاعات در دنیای مجازی هستیم که در عین مفید بودن، موجب ضرر و زیان‌های مادی، فرهنگی و اجتماعی نیز می‌شوند. برخی از این خسارت‌ها، صدمات جبران‌ناپذیری را به خانواده‌ها و در نتیجه افراد جامعه وارد می‌کنند. اینترنت، یک ابزار عام است که به‌عنوان یک رسانۀ جمعی، فضایی را برای کاربران خود فراهم کرده و می‌تواند منجر به تقویت یا تخریب اخلاق و روابط انسانی و تغییر اخلاق فردی و اجتماعی شود. به‌همین دلیل، اخلاق اینترنتی یا اخلاق مجازی، نوعی اخلاق حرفه‌ای است که زیرمجموعۀ اخلاق اجتماعی قرار گرفته و نقطۀ تلاقی علم اخلاق و تکنولوژی محسوب می‌شود. اخلاق مجازی، همچون سایر انواع اخلاق، دارای اصول و قواعدی است که باید توسط کاربران و کارگزاران در فضای مجازی رعایت شوند.[۲۹]
از نظر دینی و اعتقادی نیز، تکنولوژی‌ها در یک چهارچوب با یک جهان‌بینی الهی قرار می‌گیرند که منزلت انسان و کمال‌جویی او در تمامی شئونات زندگی، هدف اصلی آنها را تشکیل می‌دهد. بنابراین، اخلاق‌محوری در تمامی عرصه‌های زندگی تأثیرگذار بوده و آدمی را از چالش‌ها و خسارات متعددی دور نگه می‌دارد.[۳۰]
اخلاق‌محوری در عرصۀ پژوهش
اخلاق‌محوری در عرصۀ پژوهش، با عنوان اخلاق پژوهش شناخته می‌شود. این اخلاق به‌معنای اخلاق استفاده از آزمودنی‌های انسانی در تحقیقات و اخلاق اجرای پژوهش است. در رابطه با آزمودنی‌های انسانی، چهار اصل به‌عنوان شروط اخلاقی پژوهش مطرح می‌شوند:
- رضایت داوطلبانۀ آزمودنی؛
- زیان نرساندن تحقیق به آزمودنی؛
- محرمانه بودن نتایج تحقیق بر روی آزمودنی؛
- پرهیز از فریب‌کاری متصدیان پژوهش درمورد کیفیت و پیامدهای احتمالی تحقیق و نیز اطلاع‌رسانی درست به آزمودنی انسانی.
در رابطه با اخلاق اجرای پژوهش نیز دو هنجار علمی از سوی اخلاق‌پژوهان مطرح شده است:
- اصل تعمیم: یافته‌های پژوهشی براساس ارزش آنها تفسیر شوند و نه ویژگی‌های فردی پژوهشگر.
- اصل همگانی بودن: پژوهشگر باید نتایج پژوهش خود را در اختیار جامعۀ پژوهشی قرار دهد.[۳۱]
پانویس
- ↑ مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۴ش، ص۱۹.
- ↑ مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۴ش، ص۱۹، ۲۰؛ معلمی، فلسفه اخلاق، ص۱۳-۱۴.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۷۶.
- ↑ موسوی بجنوردی، «بررسی نقش اخلاق در فقه و حقوق»، 1385ش.
- ↑ احمدی‌فر و دیگران، «شاخص‌های اخلاق‌محوری در آموزه‌های سياسي امام رضا»، 1396ش، ص193.
- ↑ پاکتچی، «اخلاق دینی»، 1375ش، ج7، ص217-۲۱۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۵۱؛ سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه ۲.
- ↑ غرویان، فلسفه اخلاق، ۱۳۷۹ش، ص۲۰.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۹، ص۳۷۵.
- ↑ مصباح یزدی، فلسفه اخلاق، ۱۳۹۴ش، ص۲۲۳.
- ↑ حجازی‌فر و باقری کنی، «فضیلت‌های محوری در سازمان‌های فضیلت‌مدار»، 1390ش.
- ↑ ساروخانی، دائره‌المعارف علوم اجتماعی، 1375ش، ص41.
- ↑ اسدی و ذبیحی، «جایگاه و ضرورت اخلاق محوری در تقنین قوانین و مقررات مربوط به خانواده»، 1394ش، ص143.
- ↑ حر عاملی، تفصیل وسائل‌الشیعه الی تحصیل مسائل‌الشریعه، 1409ق، ج20، ص14.
- ↑ عاملی کرکی، جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد، 1414ق، ج1، ص183.
- ↑ اسدی و ذبیحی، «جایگاه و ضرورت اخلاق محوری در تقنین قوانین و مقررات مربوط به خانواده»، 1394ش، ص144-145.
- ↑ محمدشاهی، «ضرورت اخلاق محوری در روابط خانوادگی»، 1388ش، ص194-195.
- ↑ احمدی‌فر و دیگران، «شاخص‌های اخلاق محوری در آموزه‌های سیاسی امام رضا»، 1396ش، ص189.
- ↑ اسلامی، سیدحسن، امام، اخلاق و سیاست، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381ش، ص43.
- ↑ احمدی‌فر و دیگران، «شاخص‌های اخلاق محوری در آموزه‌های سیاسی امام رضا»، 1396ش، ص180.
- ↑ سورۀ آل‌عمران، آیۀ 164؛ سورۀ الجمعه، آیۀ 2.
- ↑ المتقی الهندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، 1413ق، ج3، ص16.
- ↑ احمدی‌فر و دیگران، «شاخص‌های اخلاق محوری در آموزه‌های سیاسی امام رضا»، 1396ش، ص191.
- ↑ لک‌زایی، اندیشۀ سیاسی صدرالمتالهین، 1381ش، ص105.
- ↑ نظری‌زاده، «ضرورت اخلاق‌محوری در سازمان»، 1394ش، ص1.
- ↑ حجازی‌فر و باقری کنی، «فضیلت‌های محوری در سازمان‌های فضیلت‌مدار»، 1390ش.
- ↑ تاج‌آبادی و اردیبهشت، «تأثیر اخلاق محوری در گردشگری بر ابعاد توسعۀ پایدار با محوریت شرکت‌های هواپیمایی ایران»، 1396ش، ص165.
- ↑ تاج‌آبادی و اردیبهشت، «تأثیر اخلاق محوری در گردشگری بر ابعاد توسعۀ پایدار با محوریت شرکت‌های هواپیمایی ایران»، 1396ش، ص166-167.
- ↑ سلیمانی، «اخلاق در دنیای مجازی، حریم خصوصی در زندگی جدید»، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ حسن بیگ‌زاده، «اخلاق مجازی یا فضای مجازی اخلاقی»، 1391ش، ص11.
- ↑ علیزاده و دیگران، اخلاق کاربردی: چالش‌ها و کاوش‌های نوین در اخلاق عملی، 1390ش، ص113-114.
منابع
- قرآن کریم.
- احمدی‌فر، مصطفی و دیگران، «شاخص‌های اخلاق محوری در آموزه‌های سیاسی امام رضا»، نشریۀ فرهنگ رضوی، دوره 5، شماره 18، 1396ش.
- اسدی، لیلا و ذبیحی، عاطفه، «جایگاه و ضرورت اخلاق محوری در تقنین قوانین و مقررات مربوط به خانواده»، فصلنامۀ علمی و پژوهشی پژوهش‌نامۀ اخلاق، سال 8، شماره 27، 1394ش.
- اسلامی، سیدحسن، امام، اخلاق و سیاست، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381ش.
- پاکتچی، احمد، «اخلاق دینی»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حیان، ۱۳۷۵ش.
- تاج‌آبادی، حسین و اردیبهشت، فاطمه، «تأثیر اخلاق‌محوری در گردشگری بر ابعاد توسعۀ پایدار با محوریت شرکت‌های هواپیمایی ایران»، نشریۀ میراث و گردشگری، دوره 2، شماره 6، 1396ش.
- حجازی‌فر و باقری کنی، «فضیلت‌های محوری در سازمان‌های فضیلت‌مدار»، نشریه اسلام و پزوهش‌های مدیریتی، تابستان 1390ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل‌الشیعه الی تحصیل مسائل‌الشریعه، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1409ق.
- حسن بیگ‌زاده، خدیجه، «اخلاق مجازی یا فضای مجازی اخلاقی»، سومین همایش ملی بزرگداشت سهروردی با موضوع اخلاق کاربردی، 1391ش.
- ساروخانی، باقر، دائره‌المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1375ش.
- سلیمانی، مصطفی، «اخلاق در دنیای مجازی، حریم خصوصی در زندگی جدید»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 24 آذر 1395ش.
- عاملی کرکی، علی بن حسین، جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، 1414ق.
- علیزاده، مهدی و دیگران، اخلاق کاربردی: چالش‌ها و کاوش‌های نوین در اخلاق عملی، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1390ش.
- لک‌زایی، نجف، اندیشۀ سیاسی صدرالمتالهین، قم، مؤسسۀ بوستان کتاب، 1381ش.
- المتقی الهندی، علاءالدین علی، کنزالعمال فی سنن‌الاقوال و الافعال، بیروت، الرساله، 1413ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، ١٤٠٣ق.
- محمدشاهی، مریم، «ضرورت اخلاق محوری در روابط خانوادگی»، فصلنامۀ جستار، شماره 25 و 26، 1388ش.
- مصباح يزدى، محمدتقى، فلسفه اخلاق، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ سوم، ۱۳۹۴ش.
- معلمی، حسن، فلسفه اخلاق، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، امام علی بن ابیطالب، ۱۳۸۷ش.
- موسوی بجنوردی، سیدمحمود، «بررسی نقش اخلاق در فقه و حقوق»، بازتاب اندیشه، ش۸۳، ۱۳۸۵ش.
- نظری‌زاده، طیبه، «ضرورت اخلاق‌محوری در سازمان»، اولین کنفرانس بین‌المللی مهندسی صنایع، مدیریت و حسابداری، 1394ش.