امنیت فرهنگی

امنیت فرهنگی؛ خودصیانتی فرهنگ از ویژگی‌های بنیادی خود در کنار رشد و تحول روزآمد.

امنیت، بستر تحقق آرمان‌ها، رشد استعدادها و دست‌یابی به اهداف است. بین امنیت و قدرت، ارتباط منطقی وجود دارد. در میان جنبه‌های متنوع امنیت، امنیت فرهنگی هستۀ مرکزی و نقطۀ کانونی به‌شمار می‌رود که دست‌یابی به آن استحکام‌بخش سایر ابعاد و حلقه اتصال آن‌ها است. این واژه، تحول‌پذیر است و با همه ابعاد امنیت، ارتباط دوسویه دارد. بدین معنا که روزگاری در پرتو قدرت نظامی تحقق پیدا می‌کرد و امروزه با تحولی که در تکنولوژی ارتباطات به‌وجود آمده، قدرت اطلاعاتی، جای قدرت نظامی را گرفته است.

مفهوم‌شناسی

امنیت فرهنگی، ظرفیت یک جامعه بــرای حفاظت از ویژگی‌های خاص خود در مقابل تغییر شرایط و تهدیدات مادی و معنوی است و شامل بقای الگو‌های سنتی زبان، فرهنگ، پیوستگی، هویت و آداب و رسوم دینی یا ملی با اجازه‌دادن به تغییرات قابل قبول، می‌شود. امنیت فرهنگی دلالت بر میزان تحمّل، انسجام و همزیستی مسالمت‌آمیز هویت‌های فرهنگی در درون یك جامعه دارد. نكته اساسی در فراسوی این بُعد از امنیت، توانایی جامعه برای تداوم بخشیدن به ویژگی بنیادی خود، تحت شرایط متحول و در مقابل تهدید‌های احتمالی یا واقعی است.

کارکردها و پیامدها

حفظ خصوصیات هویتی خرده‌فرهنگ‌ها

حفظ هویت‌های فرهنگی غیرحاکم در مجموعه تحت حاکمیّت یک فرهنگ ملی، از یک سو منجر به رضایت اعضای خرده‌فرهنگ‌ها از تعامل با فرهنگ حاکم می‌شود و از سوی دیگر منابع و ذخایر ارزشمندی را برای حفظ قدرت تطابق، تحول مثبت و رونق فرهنگی در اختیار قرار می‌دهد.

حفظ حق تماس فرهنگ‌های غیرحاکم با جریان‌های فرهنگی جهانی

چنین امکانی موجب می‌شود تا توانایی تحول درونی هر یک از خرده‌فرهنگ‌ها حفظ شده و رونق فرهنگی در آن‌ها افزایش یابد و درپی آن، امکان حفظ حیات این خرده‌فرهنگ‌ها تقویت شــود. از سوی دیگر این مسأله میزان احساس آزادی را برای خرده فرهنگ‌های تحت حاکمیت یک فرهنگ ملی تقویت نموده و رضایت آن‌ها را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر در صورت وجود تعامل میان خرده‌فرهنگ‌های یک فرهنگ ملی با جهان خارج، یک فرهنگ ملی با ابزار‌های به‌روزتری می‌تواند در مواجهه با جریان‌های جهانی‌شدن واکنش نشان دهد.

حفظ بنیان‌های ارزشی و اخلاقی فرهنگ

حفاظت از بنیان‌ها و ارزش‌های پذیرفته‌شدۀ عمومی در مقابل جریان‌های منحرف و ساختارشکن یکی از اصلی‌ترین مطالبات عمومی مردم از نهاد حاکمیت در حوزه فرهنگ است. در صورتی که این خواسته پاسخ داده نشود نه‌تنها رضایت عمومی از حاکمیت فرهنگی از میان می‌رود بلکه مشروعیت و مقبولیت عمومی آن نیز با چالش مواجه می‌شود.

موانع و چالش‌ها

تهدیدها علیه امنیت فرهنگی در نتیجه برانگیخته‌شدن چهار دلیل عمده به وجود می‌آیند؛ کاهش کنترل حکومت‌ها بر فضای اجتماعی خود، ظهور و تقویت جنبش‌های جدایی‌طلب فروملی، افزایش جریان‌های نفوذ‌کننده خارجی و چارچوب‌های در حال تحول داخلی و خارجی. برخی پژوهش‌ها از ضعف باورهای دینی، فقدان نقشه جامع فرهنگی، تهاجم فرهنگی، موازی‌کاری دستگاه‌های فرهنگی و جهانی‌شدن به‌عنوان مهم‌ترین موانع دستیابی به امنیت فرهنگی نام برده‌‎اند.

الگوى تأمین امنیت فرهنگى

یکى از الگوهاى مهم در تأمین امنیت فرهنگی که از اقبال عمومی گسترده‌ای برخوردار بوده و توجیه‌پذیر می‌نماید، الگوی هسته و پیرامون است. این مدل بر این اصل استوار است که یک فرهنگ باید خاصیّت ثبات و انعطاف را هم‌زمان داشته باشد. فرهنگ‌های زنده در نگاه اول مانند برکه‌های راکد می‌مانند اما در واقع جریان‌های آب در زیر ظاهر راکد وجود دارد. کشمکش ذاتی بین ثبات و پویایی در بطن فرهنگ، به عنوان موضوع اصلی امنیت فرهنگی مطرح اســت و چارچوب تفکر امنیتی در این موضوع تمایل به ثبات و عدم تغییر دارد. برای حفظ هویت فرهنگی ملی، ناگزیر از حفظ چارچوب‌های ارزشــی و رفتاری خاصی به عنوان هسته مرکزی یک هویت هستیم و تغییر این هسته منجر به تهدید بقای هویت فرهنگی مذکور می‌گردد. دراطراف این هسته، پوسته و پیرامونی قرار دارد که به‌منظور ایجاد قدرت تطابق با شرایط جدید محیطی، امکان تحول و تغییر در چارچوب‌های ارزشی و الگو‌های رفتاری آن وجود دارد.

آموزه‌های اسلامی و امنیت فرهنگی

در فضای ناامنی فرهنگی، فرایند جامعه‌پذیری و درونی‌سازی ارزش‌ها و هنجارها که تعیین‌کننده بایدها و نبایدهای اجتماعی است دچار اختلال می‌شود. در فرهنگ قرآنی، ، امنیت مفهومی وسیع، متوازن و عمیق دارد و شامل تمامی ابعاد زندگی و حوزه‌های سیاسی، اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی می‌شود و بر الگویی از امنیت تأکید می‌شود که بر اقتدار، انسجام ، وحدت، ارتباط جامعه اسلامی و استحکام درونی جامعه پیوند دارد و شرط امنیت ملی را در بعد امنیت خارجی و استحکام درونی امت اسلامی می‌داند و هرگونه دغدغه، نگرانی و ناامنی در یک بعد را موثر در دیگر ابعاد می‌شمارد. امنیّت فرهنگی در آموزه‌های اسلامی دربرگیرنده خودباوری فرهنگی، همسان‌سازی فرهنگی، حق‌محوری ، شناخت و پذیرش فرهنگ‌های مختلف و همزیستی مسالمت‌آمیز با آنها است. از منظر اسلامی، امنیت فرهنگی به‌معنی از بین بردن تنوع‌ها و تفاوت‌های موجود در بین افراد اجتماع در حوزه فرهنگی و یکسان‌سازی آن‌ها نیست. انسان‌ها، زبان، گویش، نژاد، هنر، سلیقه و بینش‌های متفاوتی دارند و این تفاوت‌ها و اختلاف‌ها به نص صریح قرآن کریم، برای شناخت و شناساندن است و هیچ امتیاز و یا عدم مزیتی به‌شمار نمی‌آید و تنها امتیاز انسان‌ها در نزد خداوند، درجه تقوا و پرهیزکاری آن‌ها است.

منابع

• قرآن
• آشنا، حسام‌الدین و اسمعیلی، محمدصادق، «امنیت فرهنگی؛ مفهومی فراسوي امنیت ملی و امنیت انسانی»، راهبرد فرهنگ، ش5، 1388ش.
• «امنیت فرهنگی»، پایگاه خبری یافته، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1400ش.
• سیاح، محمد و دیگران، «امنیت فرهنگی؛ پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، مجموعه مقالات همایش ملی هجوم خاموش، 1391ش.
• شفیعی، جمال و مولایی، محمد، «نظریه‌پردازی الگوی راهبردی دین در تولید امنیت فرهنگی»، فصلنامه علمی امنیت ملی، س10، ش36، 1399ش.