اهل‌بیت

اهل ‌بیت؛ خاندان پیامبر اسلام و مصداق آیه تطهیر در قرآن.

اهل ‌بیت، به باور شیعیان و بر اساس آیه تطهیر در قرآن، از هرگونه گناه و پلیدی پیراسته‌ بوده و بعد از پیامبر اسلام مرجعیت فهم قرآن و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده دارند. شیعیان جهان، خاندان پیامبر را الگوی زندگی خود می‌دانند و در ایام شادی آنها شاد و در‌اندوه آنها،‌اندوهگین می‌شوند.

مفهوم‎‌شناسی

«اهل» بر نوعی رابطه و پیوند میان یک انسان با انسان یا اشیاء و امورات دیگر دلالت می‌کند، به‌‎عنوان مثال همسر و نزدیک‌ترین کسان یک مرد، اهل او هستند؛ ساکنان یک خانه، شهر و یا آبادی، اهل آن خانه، شهر و یا آبادی شمرده می‌شوند؛ پیروان هر دین و آیینی اهل آن دین هستند و افرادی که دانش و هنر و حرفه‌ای دارند، اهل آن دانش و هنر و حرفه محسوب می‌شوند. بَیْت به‎‌معنای خانه و ترکیب «اهل‎بیت» به‎‌معنای ساکنان یک خانه و در اصطلاح مسلمانان هرگاه بدون قید ذکر شود، به‎‌معنای خاندان حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) است که در فرهنگ مسلمانان از منزلت ویژه‌ای برخوردار بوده و گفتار و رفتار آنان به باور شیعیان، ملاک حق و راهنمای حقیقت است.

اهل‌بیت در قرآن

قرآن، اصطلاح اهل‌بیت را در آیه 33 سورۀ احزاب به کار برده و ارادۀ خدا برای زدودن هر گونه آلایش و ناپاکی از آنها را اعلام کرده است. همۀ مفسران متقدم شیعه مانند علی بن ابراهیم قمی، حبری، کوفی، عیاشی، طوسی، علم‌‎الهدی و طبرسی و متاخرین مانند ثلایی، فیض ‎کاشانی، فتح‌الله کاشانی، طریحی، حویزی و بحرانی و معاصرین مانند علامه طباطبایی، خسروانی، محمدجواد مغنیه و مکارم شیرازی، معتقدند که مراد از اهل‌بیت در این آیه، پنج تن شامل پیامبر اکرم، علی، فاطمه، حسن و حسین، است. علمای شیعه بر اساس روایات پرشمار‏ باور دارند که عنوان اهل‌بیت شامل سایر امامان شیعه از امام چهارم شیعیان (علی بن الحسین)، تا امام دوازدهم (امام مهدی) نیز می‌شود.‏ محققین برای اثبات این مدعا به احادیثی مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه استناد کرده‌اند. در چارچوب این باور، در هر زمانی دست‌کم یک‌تن از اهل‌بیت میان مردم حضور دارد، تا مردم بتوانند به او تمسک جویند.‏

ویژگی‌های اهل‌بیت

در باور شیعیان، اهل‌بیت برخوردار از سه ویژگی شامل عصمت، علم لدنی و علم غیب هستند.

به اعتقاد علامه طباطبایی، عصمت و طهارت معنوی، یک موهبت الهی و غیراکتسابی برای کسانی است که خداوند دل‌های آنان را پاکیزه کرده است. دانشمندان شیعه بر این مسئله اتفاق نظر دارند که عصمت از گناه و اشتباه، مهم‌ترین ویژگی اهل‌بیت است. به اعتقاد مفسرین شیعه، به شهادت آیه

تطهیر این موهبت را خداوند به اهل‌بیت داده و آنان با تکیه بر این موهبت، مسئولیت جانشینی پیامبر را در هدایت بشر به عهده دارند.

همچنین شیعیان به‎طور عموم باور دارند که دانش اهل‌بیت از نوع «دانش لدنی» بوده و از جانب خداوند بدون ‌واسطۀ ابزارهای عادی معرفتی بر قلب آنها افاضه می‌شود. کلینی روایتی را از رسول خدا نقل می‎‌کند که 12 نقیب (امام مسئول) از فرزندان او با فرشتگان ارتباط دارند و دارای دانش لدنی‏ هستند. علم لدنّی، از اقسام دانش قلبی است و از طریق تزکیۀ نفس حاصل می‌شود. شیعیان همچنین پیغمبر و امام را دارای علم غیب می‌دانند که به واسطه وحی، الهام یا طرق دیگر، از جانب خدا به آنها اعطا شده است؛ تفاوت این علم با علم خدا، آن است که علم آنها اعطایی است، امّا علم خدا ذاتی است.

جایگاه و نقش اهل‌بیت

1. مرجعیت در فهم حقیقت قرآن

علامه طباطبایی معتقد است که اهل‌بیت و قرآن هر دو به ‌یک حقیقت وابسته‌‏اند؛ نیل به معارف قرانی نیازمند صفای ضمیر و طهارت دل و جان پاک است و از آیۀ تطهیر استفاده می‌شود که خداوند، اهل‌بیت‏ را مرجع فهم معارف قرآن قرار داده است و بدون استفاده از سنّت اهل‌بیت نمی‏توان به حدود و احکام الهی راه یافت.

2. مرجعیت علمی

به باور شیعیان، پیامبر شهر علم و علی دروازه این شهر است. علامه طباطبایی معتقد است که به بیان قرآن؛ رفتار، گفتار، و حتی سکوت پیامبر اسلام برای همه مسلمانان حجت است و بر اساس روایت، بیان اهل‌بیت نیز مانند بیان خود پیامبر، حجت است. وی از این دو مقدمه نتیجه می‎گیرد که بعد از پیامبر، اهل‎بیت مرجعیت علمی مسلمانان را در بیان احکام الهی برعهده دارند.

3. هدایت مردم

پیامبر اسلام، اهل‌بیت را حبل‌الله نامیده است که هر کسی به آنها پیوند بخورد نجات پیدا می‌کند و آنها را مانند باب توبه بنی اسرائیل دانسته که هر کسی از این در وارد شود، مؤمن به خدا است و کسی که از این در وارد نشود به خدا کفر ورزیده است. ذیل این آموزۀ روایی،‌اندیشمندان مسلمان بر نقش هدایت‌گری اهل‌بیت در نجات مردم از جهالت، گمراهی و سرگردانی، تاکید می‌کنند.

4. مرجعیت سیاسی و اجتماعی

پژوهشگران معتقدند که در حدیث ثقلین، شواهدی وجود دارد، که بر رهبری سیاسی اهل‌بیت دلالت می‌کند و گسترش دلالی حدیث ثقلین، افزون بر مرجعیت سیاسی مرجعیت اجتماعی اهل‌بیت را نیز ثابت می‌کند.

5. طراوت‌بخشی ایمان دین‌باوران

محوریت اهل‌بیت موجب پویایی جامعه انسانی می‌شود.‌ اندیشمندان شیعه با تکیه بر برخی آموزه‌های روایی، باور دارند که دل‌های افسرده با یادآوری گفتار و کردار اهل‌بیت، جان تازه‌ای می‌گیرند و بانشاط و پرتوان در سیر به سوی حق، سرعت می‌گیرند.

بازتاب اهل‌بیت در سبک زندگی مسلمانان

1. دوستی اهل‌بیت

از نگاه دینی گسترش محبت به خاندان پیامبر، در حقیقت گسترش فرهنگ اسلام حقیقی است. محبت اهل‌بیت، در همه دوره‌های تاریخ اسلامی در میان ایرانیان وجود داشته و همین محبت، راه را برای گسترش تشیع در ایران هموار ‌کرد. به‌طور مشخص از قرن ششم هجری، یک حرکت مذهبی در ایران و بسیاری از نقاط اطراف آن پدید آمد که در میان چهره‌های علمی و بزرگان تصوف همزمان با تمایل به مذهب تسنن، علاقۀ به دوازده امام و اعتقاد به ولایت آنان تقویت شد و کم‌کم این حرکت از «تسنن دوازده امامی» به سوی تشیع، سوق یافت.

2. توسل به اهل‌بیت

توسل به اهل‌بیت، علاوه بر شیعیان، میان اهل‌سنت و بزرگان آنها مانند شافعی نیز مورد توجه بوده است. بسیاری از مسلمانان هنگام بروز مشکلات و بیماری‎‌ها، با توسل به اهل‎بیت حاجت خود را از خدا می‌خواهند و امید دارند که این توسل، راه ارتباط با خداوند را هموارتر سازد و خداوند رحمت خود را به سوی بندگانش افزون کند. به باور شیعیان، اهل‎بیت کشتی نجات امت است و به گفتۀ ملاصالح مازندرانی سلوک به‌سوی خداوند بدون توسل و عنایت اهل‌بیت امکان ندارد. در فرهنگ شیعه، تمام‏ ساعات‏ روز و همچنین ایام هفته به نام و یاد اهل‌بیت گره خورده است.

3. شادی و سوگواری برای اهل‌بیت

شیعیان با اثرپذیری از روایاتی که آنها را به شادی در خوشحالی اهل‌بیت و غمگینی در‌اندوه آنها سفارش کرده است، به مناسبت اینکه پیامبر اسلام، علی را در روز هجدهم ذی‌الحجه به جانشینی خود انتخاب کرد، در سراسر جهان این روز را جشن می‌گیرند، تا یاد آن فراموش نشود. آنها همچنین شب و روز نیمۀ شعبان را به‌مناسبت میلاد امام زمان، جشن می‌گیرند و خیابان‌ها و خانه‌های خود را را زینت و چراغانی می‌کنند. جشن نیمۀ شعبان از مهم‌ترین مراسمی است که مورد توجه شیعیان قرار دارد و هرساله در سراسر جهان مراسم‌ مختلفی به این مناسبت برگزار می‌شود.

در ایران، بیش از نیمی از تعطیلات رسمی سالانه به مناسبت ایام شادی و ولادت و یا شهادت یکی از اهل‌بیت است؛ کل تعطیلات رسمی سالانه جمهوری اسلامی ایران غیر از جمعه‌ها 27 روز است که پنج روز آن (17 ربیع‌الاول، 13 رجب، 27 رجب، 15 شعبان و 18 ذیحجه)، اختصاص به ایام خوشحالی و یا ولادت اهل‎بیت دارد و نه روز آن (9 محرم، 10 محرم، 20 صفر، 28 صفر، آخر صفر، 8 ربیع‌الاول، 3 جمادی‌الثانی، 21 رمضان و 25 شوال)، اختصاص به ایام رحلت و یا شهادت اهل‌بیت دارد.

از مناسک مهم شیعیان در سراسر جهان، گرامیداشت ایام شهادت اهل‌بیت است؛ در این میان، رحلت پیامبر در 28 ماه صفر، شهادت امام علی در 21 رمضان، تاسوعا، عاشورا و شهادت امام رضا در آخر ماه صفر، بیش از همه مورد تجلیل قرار دارد. بر اساس یک سنت کهن میلیون‌ها عراقی‌ و غیر عراقی در سالروز رحلت پیامبر از سراسر عراق و جهان راهی نجف می‌‎شوند تا به امام علی، تسلیت گویند. با فرا رسیدن ماه محرم و سالروز شهادت امام حسین، شیعیان جهان با برپایی مراسم عزاداری یاد رشادت‎‌های امام حسین و یاران او را گرامی می‌‎دارند. در ماه محرم به‎‌خصوص در دهۀ اول، مردم لباس ماتم می‎‌پوشند و مجالس عزاداری تشکیل می‎‌دهند. میشل فوکو، دانشمند فرانسوی، دو عنصر «عاشورا» و «انتظار»، را از مؤلفه‌های مهم زندگی شیعیان به شمار‌ آورده است. امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، معتقد است آنچه که اسلام را زنده نگه داشته، محرّم و صفر است.

4. زیارت قبور ائمه

در فرهنگ شیعیان، زیارت مراقد ائمه، از امور مهم معنوی شمرده شده است. در روایات، پاداش‌های اخروی برای زیارت بیان شده و زیارت امام حسین و امام رضا بیش از همه، سفارش شده است. به گفتۀ مسئولان حرم، در شب و روز میلاد امام رضا حدود 3 میلیون زائر به ‎زیارت او می‎‌روند و این تعداد در دهۀ کرامت، به حدود 12 میلیون نفر رسیده و سالانه حدود 25 میلیون نفر، مرقد امام رضا را زیارت می‌کنند.

5. پیاده‌روی اربعین

از مناسک مهم شیعیان، گردهمایی بزرگ مذهبی از سراسر جهان در مراسم پیاده‌‎روی اربعین است که هر سال در حوالی بیستم ماه صفر، از نقاط مختلف عراق و به‎‌خصوص از سه مسیر نجف به کربلا، کاظمین به کربلا، و بصره به کربلا برگزار می‌شود. این راهپیمایی بزرگترین اجتماع انسانی و زیارت سالانه در جهان به‌شمار می‌رود که بیش از 20 میلیون زائر به سمت کربلا پیاده‌روی می‌کنند و بخشی از آنها، از خارج عراق و بیشتر ایرانی هستند.

6. نام‎گذاری به‌اسامی اهل‎بیت

از مظاهر فرهنگیِ حضور اهل‎بیت در زندگی مسلمانان و به‌‎خصوص شیعیان، این است که اسامی فرزندان خود را به نام، آنها مانند محمد، علی، فاطمه، زهرا، حسن، حسین، جعفر، مرتضی، رضا و مصطفی می‌گذارند. امروزه در میان اسم پسران «محمد» با 150 میلیون نفر بیشترین فراوانی را در جهان دارد. در میان مسلمانان و به‎خصوص شیعیان، پرکاربرد‎ترین نام برای دختران، نام‌ها، القاب و صفات حضرت فاطمه است.

منابع

• آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی به فارسی، تهران، نی، 1381ش.
• «آمارهایی از حرم امام رضا که نمی‎دانستید»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1392ش.
• ابن‎شعبه حرانی، تحف العقول عن آل‌الرسول، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
• ابن ‎ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی، 1404ق.
• ابن‌بابویه، علی بن حسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، قم، مدرسة امام مهدی، 1404ق.
• ابن‌بابویه، محمد بن علی، الخصال، قم، جامعه مدرسین، 1362ش.
• ابن‌بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیه، 1395ق.
• ابن‌بطریق، یحیی بن حسن، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم، جامعه مدرسین، اسلامی، 1407ق.
• ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1416ق.
• ابن‌فهد حلی، احمد، آداب راز و نیاز به درگاه بی‎نیاز، ترجمه محمدحسین نائیجی، تهران، کیا، 1381ش.
• ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، نجف، دار المرتضویة، 1356ش.
• ابن‏مردویه، احمد بن موسی، مناقب علی بن ابی‌طالب و ما نزل من القرآن فی علی، قم، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، 1424ق.
• ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‎های اسلامی، 1408ق.
• امام خمینی، سیدروح‎الله، صحیفۀ امام، تهران، مرکز نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
• امام‌رضا، علی بن موسی، صحیفة الامام الرضا، مشهد، کنگره جهانی امام رضا، 1406ق.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمۀ محمد شریف‌رازی، تهران، بنیاد بعثت، 1387ش.
• «اسم محمد دارای بیشترین فراوانی در جهان است»، وب‎سایت خبری تحلیلی عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1392ش.
• بحرانی،‌هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسة البعثة، قسم الدراسات الاسلامیة، 1415ق.
• «پیاده‌روی اربعین: معرفی، تاریخچه»، وب‎سایت سفرانه، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1402ش.
• ثلایی، یوسف بن احمد، تفسیر الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه، صعده، مکتبة التراث الاسلامی، 1423ق.
• جعفریان، رسول، ‌صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، 1388ش.
• حبری، حسین بن حکم‏، تفسیر الحبری‏، به‌تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، بیروت، موسسة آل‌البیت لاحیاء التراث‏، 1408ق. ‏
• حسینی میلانی، علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام، قم، مرکز الحقائق الاسلامیة، 1389ش.
• حسینی طهرانی،‌هاشم، توضیح المراد، تهران، ‏ مفید، 1365ش. ‏
• حلّی، حسن بن یوسف، الرسالة السعدیة، بیروت، دارالصفوة، 1413ق.
• حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1413ق.
• حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
• خسروانی، علی‎رضا، تفسیر خسروی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1390ق.
• «دعای حاجت امام رضا + صلوات خاص و زیارت امام هشتم»، وب‎سایت نمناک، بی‎تا.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن‏، با تحیقق: داوودی، صفوان عدنان‏، بیروت‏، دار الشامیة، 1412ق. ‏
• ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه شناسی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1385ش.
• سبحانی تبریزی، جعفر، دانشنامه کلام اسلامی، قم، مؤسسه امام صادق، 1387ش.
• «روزهای تعطیل رسمی ایران»، وب‎سایت پارت چاپ، تاریخ درج مطلب: 29 مرداد 1401ش.
• سبحانی، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه امام صادق، بی‌تا.
• سلطان‌الواعظین، محمد، شب‌های پیشاور در دفاع از حریم تشیع، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1379ش.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‎تا.
• شیخ مفید، ارشاد، ترجمه محمدباقر ساعدی خراسانی، ‏ تهران‏، اسلامیه‏، 1380ش‏.
• شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، قم‏، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
• صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، قم، فرهنگ اسلامی، 1406ق.
• صافی گلپایگانی، لطف‌‌الله، سلسله مباحث امامت و مهدویت، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، 1391ش.
• صالح، محمدرضا، «زیباترین نام‌ها در میان مسلمانان هند/ «فاطمه» در صدر اسامی دختران»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1397ش.
• صفایی، احمد، علم کلام، تهران، دانشگاه تهران، 1374ش.
• طالقانی، نظرعلی، کاشف الاسرار، مصحح مهدی طیب، تهران، رسا، 1373ش.
• طباطبایی محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، جامعه مدرسین، بی‎تا.
• طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
• طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.
• عریضی، علی بن جعفر، مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1409ق.
• علم‏الهدی، علی بن الحسین، تفسیر الشریف المرتضی المسمی بنفائس التاویل، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1431ق.
• عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران، اسلامیة، 1380ق.
• غفاری، عبدالله، «سنت زیارت میلیونی در ایام رحلت پیامبر اکرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1396ش.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1409ق.
• فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تهران، مکتبة الصدر، 1415ق.
• قمی، علی بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، تحیقق طیب موسوی جزایری، قم، دارالکتاب‏، 1363ش.
• کاشانی، فتح‏الله، زبدة التفاسیر، قم، مؤسسة معارف اسلامی، 1423ق.
• کلینی، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیة، 1407ق،
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ترجمه کمره‏ای، قم، اسوه، 1375ش.
• کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1410ق.
• لطیفی، رحیم، دلایل عقلی و نقلی امامت و مهدویت، تهران، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1387ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• «جشن نیمه شعبان را چگونه برگزار کنیم؟»، وب‎سایت ویستا نیوز، تاریخ بازدید: 27دی 1402ش.
• محقق ترمذی، برهان‏الدین حسین معارف، مجموعه مواعظ و کلمات سید برهان‏الدین محقق ترمذی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1377ش.
• مرتضوی، سیدسجاد، «نگاهی به تاریخچه اربعین»، وب‎سایت رسانۀ فکری تحلیلی حوزه و روحانیت، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1395ش.
• مسعودی، علی بن حسین، ترجمه اثبات الوصیة لعلیّ بن ابی‌طالب، تهران، اسلامیه، 1362ش.
• مصباح یزدی، جامی از زلال کوثر، به‎تحقیق محمد باقر حیدری کاشانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1392ش.
• مغنیه، محمدجواد، التفسیر المبین، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1425ق.
• مغنیه، محمدجواد، ترجمه تفسیر کاشف، ترجمه موسی دانش، قم، بوستان کتاب، 1378ش.
• مقاتل، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1423ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، اسلامیة، 1386ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، اسلامیة، 1371ش.
• مازندرانی، محمدصالح، شرح الکافی، تهران، المکتبة الاسلامیة، 1382ق.
• موسوی زنجانی، ابراهیم، عقاید الامامیة الاثنی‌عشریة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1413ق.
• نصیری، عباس، «عشق به اهل‌بیت ذاتی و درونی است»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 19 آذر 1395ش.
• هانری‌ رنه‌ د، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، تهران، امیرکبیر، 1335ش.
• هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، قم، الهادی، 1405ق.
• یوسفیان، محمدعلی، «نقش شناخت و محبت به اهل‌بیت در گرایش ایرانیان به تشیع»، وب‎سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1400ش.