انار

انار؛ میوه‌ای پُردانه، سرخ‌رنگ، با خواص درمانی و پرکاربرد در سبک زندگی ایرانی-اسلامی.
اَنار، میوه‌ای از تیرهٔ موردیها با پوستی ضخیم و دانه‌های آبدار یاقوتی است که به‌عنوان یک محصول بومی و از نمادهای کهن تمدن ایرانی، جایگاهی بلند در باورها، آیین‌ها و هنر این سرزمین دارد. از دوران پیش از تاریخ تاکنون، این میوۀ مقدس در مراسم دینی و فرهنگی ایرانیان، به‌عنوان نماد باروری، برکت و جاودانگی مورد احترام بوده است. شواهد باستان‌شناسی از جمله نقوش تخت جمشید و مفرغ‌های لرستان، گواه اهمیت نمادین انار در هنر و معماری ایرانی و باعث پیوند نسل‌ها و حفظ هویت دینی و ملی در تسلسل دوره‌های مختلف بوده است.

از دیدگاه اقتصادی، انار با تولید سالانه ۱.۳ میلیون تن و صادرات به کشورهای مختلف، نقش مهمی در اقتصاد کشاورزی ایران و صادرات غیر نفتی ایفا می‌کند. خواص درمانی بخش‌های مختلف این میوه از جمله گل، برگ، پوست و دانه‌های آن در طب سنتی و مدرن مورد تأیید قرار گرفته است. استفادۀ بهینه از ظرفیت اقتصادی انار می‌تواند ایران را در موفقیت سیاست اقتصاد مقاومتی کمک کند.

انار با ریشه‌های عمیق در فرهنگ ایرانی-اسلامی و حضور پررنگ در آیین‌هایی مانند جشن انار، شب یلدا و سفره‌آرایی‌های آیینی ضمن تقویت وحدت عاطفی جامعه، نقش مهمی در حفظ هویت جمعی ایفا می‌کند. این میوۀ کهن از طریق برگزاری جشنواره‌های مشترک و نمایش تنوع فرهنگی، همبستگی اجتماعی را تقویت کرده و با ایجاد فضایی برای تعامل سازنده بین اقوام مختلف، به تحکیم پیوندهای اجتماعی می‌پردازد. همچنین انار به‌عنوان میراث فرهنگی مشترک که در هنر، ادبیات و سبک زندگی ایرانیان تجلی یافته، با حفظ ارزش‌های اصیل دینی و ملی، عاملی مؤثر در پاسداشت هویت فرهنگی جامعه محسوب می‌شود.

واژۀ انار

انار، واژه‌ای فارسی است و بارها در زبان پهلوی به‌کار رفته است. همچنین، واژه‌های «نار»، «ناردان» و «ناردانه» برای میوه و دانه‌های انار و واژه‌های «ناربُن» و «ناروَن» برای اشاره به درخت انار به‌کار می‌روند. در قرآن نیز 3 بار به این میوه با واژۀ «رُمّان» اشاره شده است. محبوبیت این میوه، موجب نام‌گذاری برخی از مناطق به‌نام این گیاه شده است. برای مثال، انار، انارک، انارشیرین، اناران، انارو، انارستان و انارستانک از جمله شهرها و آبادی‌های دارای انار در ایران است.

مفهوم نمادین انار

در طول دوره‌های تاریخی، درخت و میوۀ انار در باورهای اقوام ایرانی از جایگاهی رازآمیز برخوردار بوده است. برای مثال این میوه به‌عنوان عنصری نمادین در آیین‌ها و مراسم دینی-آیینی کاربرد داشته و یک عامل رمزآلود طبیعی برای دفع ارواح خبیث، حشرات موذی، بیماری‌ها و آلام جسمانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. بر اساس مستندات تاریخی، ایرانیان دوران باستان با استعمال دود حاصل از سوختن شاخه‌های هذانئپاتا (درخت انار) به تصفیه و تطهیر محیط زندگی می‌پرداختند و با این شیوه موجودات پلید و نیروهای اهریمنی را از حریم خانوده و محل سکونت خود طرد می‌کردند.

در متون اسلامی نیز به خواص محافظتی این درخت اشاره شده است؛ چنانکه دود شاخه‌های سوختۀ آن را عامل دفع حشرات و گزندگان دانسته‌اند. همچنین در این منابع، نگهداری شاخۀ انار را موجب ایمنی از گزند مار و عقرب برشمرده‌اند و مصرف میوۀ آن را موجب طرد اندیشه‌های پلید و تزکیۀ باطن مؤمنان ذکر کرده‌ است. این باورهای عمیق و ریشه‌دار، گویای اهمیت کاربردی انار در فرهنگ دینی مردم ایران محسوب می‌شود.

در متون کهن خواب‌گزاری ایرانی نیز انار و درخت انار در عالم رؤیا نمادی چندبعدی و پراهمیت تلقی می‌شود و مانند یک متن تاریخی نحوۀ اندیشدن و سبک زندگی گذشتگان را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند. برای مثال مفسران سنتی، این درخت را نشانه‌ای از زنی نیک‌سیما، پاکدامن و پرآرزو و همچنین مردی خوش‌خلق و نیک‌سرشت دانسته‌اند. همچنین دیدن انار نیکو در دست، نشانه‌ای از تولد فرزند پسر تفسیر شده است. انار شیرین در تعابیر خواب‌گزاری، به‌معنای زمین‌های حاصلخیز، باغستان‌های سرسبز و مملو از برکت بوده و حال آنکه انار ترش نماد غم و اندوه و ناخوشی محسوب می‌شود. از دست‌دادن انار در خواب، به‌مفهوم فقدان همسر تعبیر شده و هدیه‌گرفتن انار از جانب درگذشتگان به زندگان، نشانه‌ای از تولد فرزند دختر تفسیر شده است.

گونه‌شناسی انار ایرانی

گونه‌ای انار، به‌نام انار وحشی، در جنگل‌های شمال ایران، مناطق فارس، کردستان، بلوچستان و سرزمین‌های داخل ایران وجود دارد. همچنین پرورش گونه‌های دیگر انار، در نقاط مختلف ایران، رایج بوده است. در منابع کهن به مهارت ایرانیان در پرورش انارهای بُستانی، در دورۀ هخامنشیان، اشاره شده است.

انار بر مناسبات سیاسی مردم و حکومت اثرگذار بود و به آن جهت می‌داد. برای مثال انارهای نقاطی از ایران در بین خلفای عباسی بسیار طرفدار داشت و مردم در شهرهایی مانند ری و ساوه، هرساله، همراه با مالیات (خراج) خود، مقداری انار نیز به دربار خلفا می‌فرستادند. همچنین، بسیاری از طبیبان، انار ساوه را یکی از بهترین انارهای جهان دانسته و آن را دارای خواصی درمانی معرفی می‌کردند. انارهایی با انواع مختلف ترش، شیرین، ملس، می‌خوش، سیاه‌پوست، بی‌دانه، اردستانی و ازغند در باغ‌های انار ایرانیان، پرورش می‌یابد. هرکدام از این انارها نیز در نواحی خاصی کشت می‌شود. برای مثال، در کاشان، انارهای سفیددانه، شیرین شهوار و شیرین سرخ‌پوست معروف بود. امروزه، انارهای ساوه، قم، تفت، یزد، خراسان و کاشان در ایران مرغوب بوده و شهرت دارند.

قداست انار

درخت انار به‌دلیل سرسبزی پایدار و ویژگی‌های نمادین، در باور بسیاری از تمدن‌ها از جایگاه قدسی برخوردار است. این درخت به‌عنوان «مادر زمین» و «زهدان طبیعت» شناخته می‌شود که تجلی‌گاه مفاهیم برکت، باروری و جاودانگی است. کثرت دانه‌های این میوه نیز نمادی از فراوانی و زایندگی در نظر گرفته شده است.  

این تقدس در اساطیر ملل مختلف و ادیان الهی بازتاب یافته و درخت انار، میوه و شاخه‌های آن در آیین‌های کهن به‌عنوان عنصری مقدس مورد احترام بوده‌ است. این نگرش ریشه در ارتباط نمادین انار با چرخۀ زندگی، تجدید حیات و موهبت‌های الهی دارد که در فرهنگ‌های گوناگون به اشکال مختلف تجلی یافته است.

در اساطیر ایرانی نیز آمده که از ریختن خون سیاوش روی زمین، گیاهی رویید که به «خون سیاوشان» معروف شد. همچنین، درخت انار روییده در منطقه بیستون را به‌نام «انار فرهاد» نامیده‌اند که در باور مردم، از خون فرهاد روییده است. در روایتی از کتاب «زرتشت نامه» آمده است که زرتشت، یک دانه انار به اسفندیار داد و اسفندیار از خوردن آن، رویین‌تن شده و دیگر زخمی بر پیکر او نیفتاد. نویسندگان معتقدند که حضور قدسی انار در ادبیات اساطیری باعث آشنایی با سابقۀ تمدنی و پیوند تاریخی با گذشتگان و اعتمادبه‌نفس ملی می‌شود.

بخش‌ها و ترکیبات انار

انار بر اساس مطالعات علمی، گیاهی غنی از ترکیبات آنتی‌اکسیدانی قوی شناخته می‌شود که تمام بخش‌های آن شامل گل، برگ، پوست ساقه‌های جوان، پوست ریشه، پوست میوه، دانه‌ها و آب انار حاوی این مواد ارزشمند می‌شود که در درمان انواع بیماری‌ها مؤثر است. ایرانی‌ها در طول تاریخ با کشف این ویژگی‌ها این میوۀ مهم را علاوه‌بر استفاده‌های فرهنگی و اقتصادی، در بهداشت و درمان نیز به خدمت گرفته‌ و نظام سلامت خود را با ساختار بخشیده‌اند: گل انار سرشار از تانن‌ها، فلاونوئیدها، اسید گالیک، اسید اورسولیک و تری‌ترپنوئیدها از جمله اسید ماسلینیک و آسیاتیک است. برگ‌های این گیاه ترکیباتی نظیر تانن، فلاونوئیدها، لوتئین، گلوتاتیون و عناصر معدنی همچون پتاسیم، کلسیم و آهن دارد. آب انار منبع غنی پلی‌فنول‌ها شامل آنتوسیانین‌ها، اسید الاژیک، اسید گالیک، کاتچین و کرستین بوده و دانه‌های آن حاوی ۱۲-۲۰ درصد روغن با ترکیبات اصلی اسید پانیسیک، اسیدهای چرب امگا-۵ و فیتوسترول‌هایی نظیر کمپسترول و استیگماسترول است. پوست انار نیز بالاترین میزان پلی‌فنول و تانن در مقایسه با سایر بخش‌هاست و حاوی ترکیباتی مانند اسید گالیک، کاتچین و آنتوسیائیدین دارد.

انار در آموزه‌های ادیان مختلف

انار در آئین مزدیسنا، از درختان بهشتی و مقدس به‌شمار می‌رود. زرتشتیان، از شاخه و میوه‌ی این گیاه، در آیین‌های دینی و رسمی خود استفاده می‌کنند. در این دین، درخت انار، از جمله گیاهان مؤنث شمرده شده که نشانه‌های جاودانگی و باروری در آن وجود دارد. زردشتیان، همچنین، در مراسم ازدواج دختران و پسران، به آن‌ها انار می‌دادند تا بارور باشند.

ایرانیان، در گذشته، هنگام انجام مناسک مذهبی خود، چوبی از درخت انار را می‌سوزاندند. همچنین، چوب و میوه انار، در سفره‌های نوروزی و مهرگان ایرانیان، حضور داشت. امروزه نیز از چند شاخه یا چند دانه انار در سفره نوروزی استفاده می‌کنند.

نشانه‌هایی از تقدس این میوه، در نقش و نگارهای دو ستون معبد اورشلیم نیز برجای مانده است. جامۀ پیشوایان مذهبی یهود، دارای طرح‌هایی از درخت یا میوه انارهای لاجوردی، ارغوانی و قرمز بود.

انار در آموزه‌های اسلامی

انار در آموزه‌های اسلامی، میوه‌ای بهشتی معرفی شده و در سه آیۀ قرآن کریم به‌صراحت آمده است. برخی مفسران، مقصود از «شجرۀ طیبه» در آیۀ ۲۴ سورۀ ابراهیم را نیز شامل درختان ثمرداری مانند انار دانسته‌اند. در برخی آیات قرآن کریم، خداوند با اشاره به باغ‌های انار، زیتون و دیگر میوه‌ها، انسان‌ها را به تأمل در این نعمت‌ها برای خودشناسی و خداشناسی و استفاده از آنها دعوت کرده است.

در آیۀ ۶۸ سورۀ الرحمن، انار به همراه خرما به‌عنوان میوه‌های بهشتی معرفی شده‌ که نشان‌دهندۀ جایگاه ویژه این میوه در نعمت‌های اخروی است. تفاسیر مختلفی دربارۀ رابطۀ مفهومی «فاکهه» با خرما و انار ارائه شده است.

علاوه‌بر آیات قرآن کریم، در احادیث متعددی از ائمه به انار اشاره و از خواص درمانی آن به نیکی یاد شده است. در این روایات، علاوه‌بر معرفی فواید انار، به شیوه‌های مصرف این میوه برای درمان بیماری‌های مختلف نیز پرداخته شده است. برای مثال در حدیثی از امام رضا خواص گوناگون انار آمده و روش‌های بهره‌گیری از آن برای حفظ سلامتی و درمان امراض بیان شده است. در برخی از روایات آمده که در هر میوه انار، دانه‌ای بهشتی است که تنها نصیب مؤمنان می‌شود و فرشتگان، آن را از دسترس کافران، دور می‌کنند. عامۀ مسلمانان، بر این باورند که با خوردن این دانه، به بهشت خواهند رفت.

آموزه‌های اسلامی با اشاره به انار به‌عنوان میوه‌ای همیشه حاضر در زندگی روزمره، از این ظرفیت طبیعی برای تقویت خداشناسی و معنویت در جامعه بهره برده است. این رویکرد معرفت‌شناسانه با تبدیل یک نعمت ملموس به نشانه‌ای از قدرت الهی، پیوند دائمی بین زندگی عادی و ایمان دینی ایجاد کرده و انار را به نمادی زنده از تفکر دینی و شکرگزاری تبدیل می‌کند.

خواص طبی انار

در طب سنتی ایرانی کلیه اجزای درخت و دانه‌های میوه، به‌دلیل خواص درمانی متنوع مورد استفاده قرار می‌گیرند. هر یک از این بخش‌ها با دارابودن ترکیبات فعال خاص، در درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها و اختلالات جسمانی کاربرد دارد. به نظر پژوهشگران کشف این خاصیت‌ها توسط دانشمندان ایرانی نشان از عمق و گسترۀ سرمایه‌های علمی ایرانیان در طول تاریخ است:

1. شیرۀ انار هسته‌کوچک را تب‌بر، مخلوط انار شیرین و ترش را آرام‌بخش تپش قلب و آب انار شیرین مخلوط با سکنجبین و تمرهندی را درمان تب تیفوئید معرفی کرده‌اند.

2. دانشمندان بزرگ اسلامی مانند ابن‌سینا در قانون، علی‌بن عباس اهوازی در کامل الصناعة الطبیة، ابوریحان بیرونی در صیدنه، ابومنصور هروی در الابنیة عن الحقایق الادویة و اسماعیل جرجانی در ذخیره خوارزمشاهی به تفصیل به خواص دارویی انار و روش‌های استفاده از آن پرداخته‌اند.

3. ابن‌بیطار، گیاه‌شناس اندلسی (قرن ۱۳م)، در الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة با استناد به آثار دیسقوریدس، جالینوس، ابن‌سینا و رازی، چندین صفحه را به بررسی خواص درمانی انار اختصاص داده است.

4. عقیلی علوی شیرازی (قرن ۱۸م) در مخزن الادویة (۱۷۶۹م) به‌تفصیل به خواص انواع انار (ترش، شیرین و میخوش) پرداخته و کاربردهای درمانی آن را در بیماری‌هایی مانند استسقا، یرقان، خفقان، درد سینه، سرفه، جرب، خارش و سرفه مزمن خشک شرح داده است. عقیلی انار ترش را سرد و مضر برای روده، انار شیرین را معتدل، قابض، ادرارآور و مفید برای گرم‌مزاجان دانسته است. همچنین انار میخوش را برای تسکین صفرا و انار ترش را برای کاهش حرارت معده و کبد توصیه کرده است.

5. پلینی، دانشمند رومی (۲۳-۷۹م)، انار شیرین را برای کاهش تهوع زنان باردار مفید دانسته و دهان‌شویه ساخته‌شده از انار تلخ را برای درمان عفونت‌های دهان، بینی، گوش، مشکلات بینایی، زخم‌های پلک و ناحیه تناسلی و همچنین خنثی‌کنندۀ سموم معرفی کرده است.

6. پلینی در هشدارهای پزشکی از مضرات برخی انارهای شیرین بی‌هسته برای معده، دندان و لثه سخن گفته و مصرف آن را برای بیماران تب‌دار و افراد دچار تهوع ممنوع دانسته است. همچنین انار شیرین را کاهش‌دهندۀ میل جنسی و انار ترش را موجب قولنج و مضر برای ریه معرفی کرده‌اند.

7. امروزه به‌دلیل وجود تانن و آلکالوئیدها، جوشاندۀ گل انار برای قطع اسهال و خونریزی، پوست ریشه برای دفع کرم کدو و برگ آن برای درمان مشکلات معده، کم‌خونی و میگرن استفاده می‌شود.

کاربرد انار در صنعت

پوست، شاخه، ریشه، گل دانه و برگ درخت انار کاربردهای گسترده‌ای در صنایع مختلف دارد. با توجه به ظرفیت بالای تولید، فرآوری و صادران محصولات اناری، این میوه می‌تواند در تقویت نظام اقتصادی ایران نقش مهم ایفا کند. برای مثال از دانه آن محصولات متنوعی مانند رب، معجون، شربت، مربا، مارمالاد، پکتین، نوشابه، بستنی، سس، پودر، ترشی‌جات، روغن، اسانس، خوراک دام، لواشک و سرکه تولید می‌شود. روغن استخراج‌شده از دانۀ انار به‌دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی قوی، ضدالتهابی و ضدمیکروبی، در صنایع آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، پوست انار در تولید مربا، ترشی‌جات، رنگ‌های گیاهی، مواد آرایشی و خوراک دام کاربرد دارد.  

علاوه‌بر این، از پوست و گل انار در تولید عطر و اسانس استفاده می‌شود که در صنایع مختلف به کار می‌رود. پوست انار منبعی برای رنگ‌های طبیعی نیز شناخته شده است. در صنایع غذایی، از آب انار، دانۀ خشک‌شده و عصارۀ آن افزودنی‌های طبیعی برای بهبود کیفیت و طعم محصولات استفاده می‌شوند. عصارۀ انار در تولید محصولات بهداشتی و دارویی مانند شامپوها، کرم‌ها و نرم‌کننده‌های مو نیز نقش دارد.  

در صنعت چرم‌سازی و رنگرزی، رنگ قهوه‌ای سوخته را از پوست انار به‌دست می‌آورند و از کاربردهای مهم دیگر پوست انار، تبدیل آن به زغال فعال برای جذب فلزات سنگین و رنگ‌بری در آب و روغن است. همچنین، عصارۀ پوست انار در صنعت لبنیات به‌منظور ارتقای کیفیت و طعم محصولات به کار می‌رود.

انار در نظام غذایی

انار از اجزای مهم در تغذیه سنتی ایرانیان، هم به‌صورت مستقیم و هم به‌شکل فرآورده‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و باعث حفظ اصالت و تمایز سفرۀ ایرانی-اسلامی شده است. آب انار به‌عنوان نوشیدنی رایج و ناردانه، افشره و رب انار به‌عنوان چاشنی در بسیاری از غذاهای ایرانی به کار می‌رفته است.

این کاربردها علاوه‌بر جنبۀ طعم‌دهی، به‌دلیل خواص طبی و تعادل‌بخشی آن در طبیعت‌های مختلف نیز مورد توجه بوده‌ است. برای مثال، در خورش فسنجان که به‌دلیل وجود گردو دارای طبع گرم است، افزودن رب انار یا آب انار به متعادل‌سازی طبع آن کمک می‌کرد و آن را برای افراد با مزاج‌های گرم و سرد مناسب می‌ساخت. همچنین در برخی جوامع اسلامی، انار قرن‌ها پیش از رواج گوجه‌فرنگی، نقش مشابهی در آشپزی ایفا می‌کرد.

در دورۀ ساسانی، یکی از غذاهای رایج دهقانی، گوشت گوسفند نمک‌زده بود که در رب انار خوابانده می‌شد و همراه با تخم مرغ پخته سرو می‌شد. در عصر صفوی نیز پلو رب انار از غذاهای لذیذی بود که برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد. 

انار در ادبیات ایران

زیبایی درخت، میوه، شکوفه و گل سرخ انار، همواره در نظم و نثر ایرانیان، جایگاهی ویژه داشته و هویت دینی و فرهنگی ایرانیان را از طریق ظرافت‌ها و ظرفیت‌های ادبی تداوم بخشیده است:

تشبیهات شاعرانه

در بسیاری از متون ادبی فارسی، معشوق به «نهال» و بناگوش میان طره‌های معشوق به «پاره انار» تشبیه شده است. در اشعار سروده‌شده، بیشتر، منظور از عبارت «انار رخسار»، گونه‌های یار است. همچنین، لب زیبارویان به «ناردان» و «نار کفیده»، دو گونه به «نار شکفته»، دل آکنده از درد و اندوه به «انار پاره» تشبیه شده است. ادیبان بزرگی مانند سعدی، از واژۀ انار و خواص آن در اشعار خود، بهره گرفته‌اند:

شگفت نیست دلم چون انار اگر بکفید

که قطره قطرۀ خونش به ارغوان ماند

در ادبیات شفاهی نیز، رخسار گلگون، چهره شرمسار یا برافروخته را به انار و گل انار تشبیه می‌کنند، مانند: «صورتش همچون انار، سرخ شد». همچنین، زمانی که یک نفر، پس از شنیدن خبری ناگهانی به گریه می‌افتاد از عبارت «مثل انار ترکید و به گریه افتاد» استفاده می‌کنند.

ادبیات شفاهی و ضرب‌المثل‌ها

در ادبیات شفاهی ایران، انار جایگاه ویژه‌ای دارد. ضرب‌المثل‌هایی مانند «صورتش مثل انار سرخ شد» که در آثار دهخدا آمده، نشان‌دهندۀ نفوذ این میوه در فرهنگ عامه است. چیستان‌های محلی خراسان دانه‌های انار را به «40 مرغ در یک خانه» یا «مرواریدهای پیچیده در لایه‌های طلا» تشبیه کرده است. شاملو نیز به چیستان‌هایی دربارۀ انار اشاره دارد که نشان‌دهندۀ نگاه هنرمندانۀ مردم به این میوه برای حفظ هویت دینی و فرهنگی است.

انار در آیین‌های سنتی ایرانیان

در بستر آداب و رسوم سنتی ایران، انار از دیرباز نقشی نمادین و آیینی در مراسم ازدواج، تقویت و تداوم نظام خانواده ایفا کرده است. بر اساس مستندات فرهنگی، در بسیاری از جوامع سنتی ایرانی، رسمی دیرپا وجود دارد که داماد به هنگام انتقال عروس به منزل جدید، میوۀ انار و گاه همراه با سیب را زیر پای وی می‌افکند. نویسندگان این رفتار را حامل بار معنایی عمیقی می‌دانند که در باورهای عامه ریشه دارد و بر اهمیت تشکیل و حفظ خانواده تأکید می‌کند.

برخی از پژوهشگران فرهنگ عامه، پرتاب انار سرخ را نمادی از آرزوی تندرستی، شادابی و سرخ‌رویی برای عروس دانسته‌اند که نشان ریشه‌داربودن فرهنگ عفاف در تمدن ایرانی است. این عمل در عین حال بیانگر آرزو و امیدواری به برکت، نعمت و باروری در زندگی زناشویی است، به‌ویژه که در بسیاری از مناطق، این رسم به قصد طلب فرزندان پرشمار، به‌ویژه فرزند پسر انجام می‌شود. این باور را می‌توان در سنت زرتشتیان ایران نیز مشاهده کرد که در مراسم پیوند زناشویی، انار را به‌عنوان هدیه‌ای نمادین به زوج جوان تقدیم می‌کنند.

این مجموعه باورها و رفتارهای آیینی، همگی گویای جایگاه ویژه انار در نظام نمادین فرهنگ ایرانی است که آن را به عنصری مقدس و خوش‌یمن در مراسم مهم زندگی مانند ازدواج تبدیل کرده است. انار در این بستر فرهنگی حامل آرزوها و امیدهای جمعی برای زندگی پربرکت و مملو از نعمت است.

همچنین انار نزد ایرانیان، از مهم‌ترین خوارکی‌های شب‌ یلدا است که در باور ایرانیان، خوردن انار در شب یلدا، فرد را از تب و آزار گرمای تابستان و نیز از گزند جانوران و حشرات تابستانی دور می‌کند. انار در سفرۀ شب یلدا با نماد برکت و وحدت، باعث حضور اقوام و نسل‌های مختلف می‌شود، همبستگی اجتماعی را تقویت می‌کند و با یادآوری نعمت‌های الهی، کارکرد دینی خود را به‌عنوان میوه‌ای مقدس در فرهنگ ایرانی-اسلامی ایفا می‌کند.

جایگاه انار در هنر ایرانیان

انار در آثار هنری کهن و جدید ایران، جایگاه ویژه‌ای دارد که باعث حفظ اصالت و تداوم هویت هنری این سرزمین شده و حامل پیام‌های قدسی به نسل‌های بعدی بوده است. برای مثال، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد، اقوام لر ساکن در غرب ایران، در صنایع دستی مفرغی خود، الهۀ مادری را با درخت انار در دست به‌تصویر کشیده‌اند. این آثار که امروزه به مفرغ‌های لرستان شهرت دارند، گواهی بر اهمیت نمادین انار در باورهای کهن ایرانی است.  

در تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی هخامنشیان، نقش‌برجسته‌هایی از انار بر روی چتر بالای سر خشایارشاه دیده می‌شود که نشان‌دهندۀ جایگاه والای این میوه در هنر و فرهنگ آن دوران است. همچنین در دورۀ ساسانی، انار در نقش‌برجسته‌های باس به‌عنوان نماد باروری میان دو برگ خرما که همچون دو بال به تصویر کشیده شده‌اند، دیده می‌شود. 

در هنرهای دستی ایران، به‌ویژه فرش‌بافی، انار به‌مثابۀ عنصری تزئینی و نمادین حضور پررنگی دارد. نقوش درخت انار و میوۀ آن بر روی فرش‌های مناطق مختلف ایران، بیانگر پیوند عمیق این میوه با فرهنگ و هنر ایرانی است.

شهرهای انارخیز ایران

در حال‌حاضر انار یکی از محصولات ارزشمند کشاورزی ایران بوده و در سطح گسترده‌ای در سراسر کشور کشت می‌شود. از مناطق شمالی تا جنوبی ایران، باغ‌های انار وجود دارد. این گستردگی کشت، ایران را به یکی از مهم‌ترین قطب‌های تولید انار در سطح جهانی تبدیل کرده است. کیفیت ممتاز و کمیت قابل توجه تولید این محصول، جایگاه ویژه‌ای برای نام و فرهنگ ایران در بازارهای بین‌المللی ایجاد کرده است. شهرهای زیر از مناطق مهم انارخیز ایران محسوب می‌شود و نقش مهم در داد و ستدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد:

1. ساوه، پایتخت انار ایران: شهر ساوه در استان مرکزی به‌عنوان مهم‌ترین تولیدکنندۀ انار کشور شناخته می‌شود. انار ساوه با کیفیت استثنایی و غلظت بالای آب (بریکس) به‌دلیل شرایط اقلیمی خاص منطقه، شهرت جهانی دارد. ارقام معروف این منطقه شامل ملس، تبریزی، یوسف‌خانی، محمدعلی‌خانی، سیاه و آلک است که رقم ملس آن در سایر نقاط کشور نیز کشت می‌شود.

2. انارک، مرکز انار اصفهان: این شهر کوچک در شهرستان نائین استان اصفهان، با بافت تاریخی و کاروانسراهای قدیمی، به‌دلیل باغ‌های گستردۀ انار به این نام خوانده می‌شود. انارک با آب و هوای خشک و بیابانی، کوچک‌ترین شهر استان اصفهان محسوب می‌شود.

3. نی‌ریز، قطب انار فارس: شهرستان نی‌ریز در استان فارس با ۶۵۰۰ هکتار باغ انار، رتبۀ نخست تولید این محصول را در استان دارا است. بخش قطرویه با تولید سالانه ۶۰ هزار تن انار، به دلیل کیفیت ممتاز محصول از نظر رنگ پوست، طعم و ضخامت، بازارپسندی بالایی دارد.

4. محمودآباد فیروزکوه: روستای محمودآباد در فیروزکوه با تولید انارهای دانه‌درشت، آبدار و با پوست مقاوم، شهرت جهانی دارد. انار ملس این منطقه با قابلیت ماندگاری بالا، برای مبتلایان به فشار خون و غلظت خون بسیار مناسب است.

5. جلفا، مرکز انار آذربایجان شرقی: منطقۀ ارسباران در آذربایجان شرقی و شهرستان جلفا با آب و هوای نیمه گرمسیری، محل مناسبی برای کشت انار است. وجود درختان انار وحشی در حاشیۀ رود ارس از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این منطقه را شکل می‌دهد.

6. ماسال، محل تولید انارهای ترش گیلان: در استان گیلان به‌ویژه مناطق جنگلی و کوهستانی مانند ماسال، ۷۶۰ نوع انار کشت می‌شود که ترش‌ترین و بومی‌ترین انواع آن در این منطقه یافت می‌شود. رب و آب انار در ۹۰درصد از غذاهای محلی گیلان مانند انارآویج، زیتون پرورده و فسنجان کاربرد دارد.

7. شهرستان انار کرمان: این شهرستان در استان کرمان که روزگاری مملو از باغات انار بود، امروزه به قطب تولید پسته تبدیل شده است. نام این منطقه یادآور گذشته‌ای است که انارکاری در آن رونق فراوان داشت.

8. استان‌های مهم: از نظر فراوانی تولید استانی، استان فارس با سهم ۳۱درصدی از تولید ملی، استان مرکزی با ۱۲درصد، استان یزد با ۹درصد، سمنان با ۸درصد، خراسان رضوی با ۷درصد، اصفهان و لرستان هر کدام با ۵درصد، خراسان جنوبی با ۴درصد، قم با ۳درصد و مازندران با ۲درصد از استان‌های مهم تولیدکنندۀ انار در کشور است.

نقش انار در اقتصاد ایران

انار یکی از محصولات استراتژیک کشاورزی ایران بوده و نقش محوری در ایجاد اشتغال، توسعۀ صادرات غیرنفتی و ارزآوری برای کشور ایفا می‌کند. کیفیت ممتاز و تنوع ژنتیکی این محصول، جایگاه ویژه‌ای در بازارهای جهانی برای ایران ایجاد کرده و سهم قابل توجهی در اقتصاد کشاورزی مناطق مختلف کشور دارد.

ایران با تولید سالانه بیش از ۱.۳ میلیون تن انار، پس از هند و چین رتبه سوم جهانی را دارا است، اما از نظر سرانۀ تولید در جایگاه نخست جهان قرار دارد. این محصول با بیش از ۷۶۰ ژنوتیپ ثبت‌شده، از غنای ژنتیکی منحصر به فردی برخوردار است که مزیت رقابتی قابل توجهی در بازارهای جهانی ایجاد کرده است. استان‌های فارس، مرکزی و یزد به ترتیب با سهم ۳۱، ۱۲ و ۹ درصدی، پیشروترین مناطق تولید انار در کشور محسوب می‌شود.

صادرات انار ایران روندی صعودی داشته و از ۱۱,۹۱۷ تن در ۱۳۹۹ش به ۳۶,۹۴۹ تن در 1403ش افزایش یافته است. ارقامی مانند ملس ساوه، شیشه کپ فردوس، رباب فارس، نادری بادرود، خزر بردسکن، اردستانی مه ولات، بجستانی و قجاق قم و ملس یزدی به‌دلیل کیفیت ممتاز و بازارپسندی بالا، سهم عمده‌ای در این صادرات دارند اما برخی از کارشناسان با توجه به‌ ظرفیت‌های گوناگون برای توسعۀ نقش اقتصادی انار، کارهای انجام‌شده برای ارتقای سطح کمی و کیفی این میوه ناکافی می‌دانند.

به باور کارشناسان با توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، توسعۀ کشت و صنایع تبدیلی انار می‌تواند به خودکفایی و اشتغال‌زایی کمک کند. تولید محصولات متنوع مانند رب انار، آبمیوه، داروهای گیاهی و مواد آرایشی-بهداشتی از انار، باعث رونق اقتصادی و تقویت تولید ملی و کاهش وابستگی به واردات می‌شود.

جشن انار

جشن انار به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آیین‌های کشاورزی ایران، هرساله در فصل پاییز و همزمان با رسیدن انار در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود. این مراسم باشکوه در سراسر ایران نماد شکرگزاری برای نعمت‌های الهی، خداشناسی و بازتابی از غنای فرهنگی و تنوع قومی ایران محسوب می‌شود.

در اجرای این مراسم، زنان با لباس‌های محلی رنگارنگ نقش محوری دارند و با حمل سینی‌های پر از انار، نمادی از تقدس و باروری را به نمایش می‌گذارند. موسیقی سنتی، رقص‌های محلی و اجرای آیین‌هایی مانند انارگردانی از جمله عناصر جذاب این جشن بوده که آن را به رویدادی فرهنگی-اجتماعی تبدیل کرده‌ است.

مناطق مختلف ایران هر کدام شیوۀ خاصی در برگزاری این جشن دارند. برای مثال در اورامانات با موسیقی کوردی، در بادرود با نمایش صنایع دستی مرتبط با انار و در چهارمحال و بختیاری با شاهنامه‌خوانی و رقص‌های محلی، این آیین را گرامی می‌دارند. این تنوع، نشان‌دهندۀ غنای فرهنگی ایران زمین بوده و از طریق مشارکت همه اقوام در جشن آیینی، باعث همبستگی اجتماعی اقوام مختلف ایرانی می‌شود.

جشن انار امروزه به فرصتی برای معرفی محصولات باغی، صنایع دستی و جاذبه‌های گردشگری مناطق مختلف تبدیل شده و نقش مهمی در توسعۀ اقتصاد محلی و ترویج گردشگری کشاورزی ایفا می‌کند. این آیین کهن، پیوند ناگسستنی میان طبیعت، کشاورزی و فرهنگ دینی و ملی مردم ایران را به زیبایی به تصویر می‌کشد.

کارکردهای فرهنگی و اجتماعی جشن انار

نویسندگان معتقدند که برگزاری جشنواره‌های سالانۀ انار، با برنامه‌های متنوعی از جمله عرضه محصولات انار و مشتقات آن، نمایشگاه سوغات و صنایع دستی اقوام مختلف و اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری، نقش به‌سزایی در تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند. این رویدادها با گردهم آوردن شهروندان در فضایی بانشاط، باعث آشنایی شهروندان با میراث فرهنگی و هنری مناطق مختلف کشور و تبادل تجربیات و تعامل سازنده میان اقشار مختلف جامعه می‌شود. 

علاوه‌بر این، جشن انار با نمایش تنوع فرهنگی و هنری ایران، زمینه‌ساز تقویت غرور ملی و حس تعلق‌ مشترک به هویت فرهنگی است. حضور فعال شهروندان در چنین برنامه‌هایی، به ارتقای مشارکت اجتماعی و انسجام جامعه منجر شده و نشان‌دهندۀ اهمیت حفظ و ترویج آیین‌های سنتی در عین پویایی است. از این رو، جشن انار عاملی مؤثر در تحکیم پیوندهای اجتماعی و تقویت همگرایی ملی محسوب می‌شود.

از منظر دینی نیز این جشن با تأکید بر شکرگزاری نعمت‌های الهی و تقدس انار در متون اسلامی، به تقویت معنویت و خداشناسی در جامعه کمک می‌کند.

روز ملی انار

در تقویم رسمی کشور ۷ آبان به‌عنوان «روز ملی انار» با هدف پاسداشت جایگاه اقتصادی، فرهنگی و تاریخی این محصول استراتژیک نام‌گذاری شده است. این مناسبت بر اهمیت انار که در حوزۀ صادرات و ارزآوری و هم در فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان نقش محوری دارد، تأکید می‌کند. انتخاب این تاریخ همچنین فرصتی برای ترویج مصرف محصولات سالم، معرفی ظرفیت‌های باغبانی کشور و توسعۀ صنایع تبدیلی مرتبط با انار محسوب می‌شود. به نظر کارشناسان نقش نمادین انار و تجلی آن در روز ملی انار، با ارتقای سطح آگاهی شهروندان و تقویت وحدت عاطفی مردم ایران، به حفظ هویت دینی و ملی کشور کمک شایانی می‌کند.

انار پژوهی در ایران

انار به‌دلیل اهمیت تاریخی، فرهنگی و خواص دارویی همواره مورد توجه پژوهشگران ایرانی بوده و در مقالات و کتاب‌های گوناگون به‌ویژه در حوزۀ گیاهان دارویی بررسی شده است. در این میان کتاب «انار از قندهار تا غرناطه» اثر حبیب بهزادی شهربابکی (معروف به پدر انار ایران)، با 456 صفحۀ مصور، پژوهشی جامع دربارۀ جایگاه تاریخی، فرهنگی و کشاورزی انار در تمدن ایرانی و جهانی ارائه می‌دهد. این اثر با نگاهی موشکافانه، سیر تحول انار را از دوران پیشاتاریخ تا عصر حاضر بررسی کرده و نقش آن را در آیین‌های زرتشتی و اسلامی، هنر معماری ایرانی و توسعۀ باغداری تحلیل می‌کند.  

مؤلف با استناد به منابع تاریخی و باستان‌شناسی، نشان می‌دهد چگونه این میوه از نمادهای تمدن هخامنشی و ساسانی به عنصری کلیدی در فرهنگ عامه تبدیل شده است. کتاب با بررسی مناطق انارخیز ایران و جهان، همچنین نقش انار در تجارت تاریخی را تبیین می‌کند. این اثر مرجع، با ترکیب دانش بومی و پژوهش آکادمیک، گامی مهم در مستندسازی تاریخ کشاورزی ایران محسوب می‌شود.

اثر دیگری با عنوان «انار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)» به قلم علی ارفعیان منتشر شده که بررسی جامع ترکیبات شیمیایی، ارزش غذایی و خواص درمانی انار از جمله اثرات ضدسرطانی و محافظت قلبی-عروقی آن پرداخته است.

نمادگرایی انار در فرهنگ اقوام و ملل جهان

میوۀ انار جایگاه نمادین و ویژه‌ای در باورها و آیین‌های تمدن‌های مختلف جهان داشته است. در مصر باستان، دفن فراعنه با انار نشان‌دهندۀ اعتقاد به مفاهیم باروری، زایش مجدد و جاودانگی بود. یونانیان باستان نیز انار را غذای خدایان می‌دانستند و این میوه از نمادهای هرا و آفرودیت محسوب می‌شد. در روم باستان، از شاخه‌های درخت انار برای تاج‌های عروس استفاده می‌شد که نشان‌دهندۀ اهمیت این میوه در مراسم آیینی بود.  

شکل ظاهری انار که به سینۀ زنان شبیه است و کثرت دانه‌های آن، موجب شده تا در بسیاری از فرهنگ‌ها نماد باروری و زایندگی محسوب شود. در فرهنگ اساطیری، انار را درختی مؤنث و نشان‌دهندۀ غریزۀ جنسی و آبستنی دانسته‌اند. این ویژگی‌ها باعث شده انار با الهه‌های باروری در تمدن‌های مختلف مرتبط شود.  

در افسانه‌های یونانی، این میوه نماد ازدواج پایدار است و در نقاشی‌های اروپایی دوره‌های مختلف به چشم می‌خورد. در هنر سرامیک چینی، انار نشان‌دهندۀ برکت، فراوانی و فرزندان نیکو محسوب می‌شود. در هند، زنان برای درمان نازایی از آب انار استفاده می‌کنند و در گابون، این میوه نماد باروری مادرانه است.

انار در افغانستان

انار افغانستان، از میوه‌های مرغوب این کشور است که از قدیم در بخش‌های مختلف به‌‎ویژه در جنوب آن تولید می‌شود. آب‌وهوای گرم این مناطق، به‌ویژه قندهار باعث شده است که محصول باکیفیت انار ارغنداب قندهار، با شهرت جهانی تولید شود. بیشترین باغ‌های انار در ولسوالی «تاشقرغان» از ولایت «قندهار»، ولایت «سمنگان» و ولایت «کاپیسا» وجود دارد.

در افغانستان 48 گونه‌ انار پرورش می‌یابد. انار بی‌دانۀ قندهار (به رنگ سرخ یاقوتی) شیرین‌ترین گونۀ انار در جهان است.

جایگاه فرهنگی انار در افغانستان

1. باورهای مردم

با تکیه بر آموزه‌های دینی، انار در جامعه افغانستان جایگاه ویژه‌‌ای داشته و آن را مانند مردم ایران، نشانۀ سرزندگی و جاودانگی و دانه‌های فراوان آن را علامت‌ برکت و باروری می‌دانند. در باور مردم افغانستان، انار میوۀ بهشتی است که خوردن آن نزد خدا پاداش بسیاری دارد. همچنین مردم افغانستان مانند ایرانیان این میوه را نشان سرزندگی و جاودانگی و دانه‌های فراوان انار را هم نماد برکت و باروری می‌دانند.

2. میلۀ انار

انار به‌دلیل اهمیتی که در سنت‌های آیینی، هویت و معیشت مردم افغانستان دارد، جزء فرهنگ ملی درآمده و هر ساله برای ابراز شادمانی و تشکر از خالق هستی جشنی به‌نام «مِیلَه انار» برگزار می‌شود. این برنامۀ فرهنگی گاهی در تهران هم بر پا می‌شود. در این جشن که با نواختن ساز و دهل و سُرنا همراه است، برای آغاز چیدن انار به انارستان‌ها می‌روند. مردم چیدن انار پیش از این جشن را خوب نمی‌دانند.

3. ادبیات عامیانه

انار در ادبیات شفاهی افغانستان دارای نقش ویژه است. برای مثال مانند دیگر مردمان حوزۀ زبان فارسی، رخسار گلگون و چهرۀ شرمسار گل‌انداخته، به گل و رنگ سرخ انار تشبیه می‌‎شود: «صورتش مثل انار، سرخ شد» کسی که از شنیدن خبر ناگهانی به گریه در آید، می‎‌گویند: «مثل انار ترکید و گریه کرد». انار در سروده‌های عامیانه نیز بازتاب دارد:

قو قو قو، برگ چنار		دخترا شیشته قطار
میچینه برگ چنار		می‎‌خوره دانه انار
آی انار انار بیا به بالینم		شبنم گل نار بیا به بالینم

4. شب چله (یلدا)

در باور بسیاری از مردم افغانستان انار در شب یلدا یادآور چرخۀ زندگی بوده و باعث تولد دوباره و احیای نسل‏‌ها تلقی می‌شود. مردم پوست سرخ انار را نمادی از تولد یا طلوع خورشید و دانه‌های‌ قرمز روشن آن‎ها را نور زندگی می‌داند. به‏‌همین دلیل در جشن‌هایی مانند جشن مهرگان، شب یلدا و دیگر جشن‌ها و مهمانی‌های بزرگ، انار بر سر سفره‌ها آورده می‌شود.

ارزش اقتصادی انار افغانستان

در روزگاران قدیم به‌لحاظ فقدان ناوگان حمل و نقل تولید انار رونق چندانی نداشت. از هنگامی که وسایل انتقال آن در نقاط مختلف کشور و جهان فراهم است، تولید انار شکل اقتصادی پیدا کرده و اهتمام بیشتر در کاشت و برداشت آن می‌شود. این فراورده زمینه‌ساز اشتغال نیروی انسانی است، تولید آن جایگاه ویژه در اقتصاد کشاورزی افغانستان دارد و هزاران خانواده با آن امرار معاش می‌کنند. کارشناسان ظرفیت کاشت، فرآوری و صادرات محصولات انار را زمینه‌ساز جایگزین مناسب برای کاشت خشخاش و کاهش آسیب‌های اجتماعی مربوط به تریاک می‌دانند. هر سال حجم زیادی انار، به کشورهای مختلف جهان از جمله کشورهای آسیای میانه، هند، روسیه و انگلستان صادر می‌‎شود. به باور کارشناسان صادرات انار به‌عنوان یکی از محصولات مهم افغانستان، نقش محوری در ایجاد اشتغال پایدار و درآمدزایی برای کشاورزان و فعالان زنجیرۀ ارزش این محصول ایفا می‌کند. توسعۀ صادرات انار با تقویت اقتصاد محلی و کاهش فقر، به ایجاد ثبات اجتماعی و امنیت اقتصادی در مناطق مختلف کشور کمک شایانی می‌کند. این رونق اقتصادی می‌تواند با ارائه فرصت‌های شغلی و درآمدی، به کاهش نرخ مهاجرت و بازگشت امنیت به جامعۀ افغانستان منجر شود.

پیوند انار با هویت دینی و فرهنگی مردم افغانستان

انار در افغانستان به‌عنوان نمادی دینی و فرهنگی، نقش مهمی در حفظ هویت ملی و نظام خانواده ایفا می‌کند. از منظر دینی، این میوه نعمتی از نعمت‌های بهشتی در باور مردم است و مصرف آن در مناسبت‌هایی مانند شب یلدا و جشن مهرگان، به تقویت معنویت و پیوندهای اعتقادی کمک می‌کند. در بعد فرهنگی، برگزاری جشن‌هایی مانند «میلۀ انار» و حضور پررنگ این میوه در ادبیات شفاهی، غنای فرهنگی افغانستان را به نمایش گذاشته و انتقال میراث معنوی به نسل‌های آینده را تسهیل می‌کند. از نظر اجتماعی، انار با نماد باروری و برکت، به تحکیم نهاد خانواده کمک کرده و در مراسم جمعی باعث همبستگی اجتماعی می‌شود، به‌طوری که حضور آن در سفره‌های مشترک، نشان‌دهندۀ پیوند عمیق بین سنت‌ها و ارزش‌های خانوادگی است.

انار قندهار

در میان انواع انار افغانستان، انار قندهار به‌دلیل کیفیت بالا، طعم و ارزش غذایی زیاد، شیرینی و آب‏داربودن شهرت ملی و بین‌المللی پیدا کرده است. این شهرت باعث شده که علاوه‌بر ذکر انار در متون کهن فارسی چون مثنوی معنوی در رباعی ذیل هم معشوق شاعر به «انار قندهار» تشبیه شود:

گل و باغ و بهار من تويی تو		انار قندهار من تويی تو
اگر خونم بريزد دشمن دين		نگار و يادگار من تويی تو

در متن آهنگ «قندهار» از فرهاد دریا هم آمده است:

مثل خمیازۀ خوش‌رنگ انار است دلم		قندهار است دلم
مثل یک‌جاشدن بلخ و بهار است دلم		لاله‌زار است دلم

نقش انار در تقویت همدلی مردم ایران و افغانستان

کارشناسان امور فرهنگی معتقدند که انار به‌عنوان نمادی مشترک در فرهنگ دینی و ملی ایران و افغانستان، می‌تواند پیوندی عمیق بین مردم دو ملت ایجاد کند؛ زیرا این میوه در باورهای دینی، تاریخی، ادبیات، هنر و آیین‌های سنتی هر دو کشور جایگاه ویژه‌ای دارد و عاملی برای تقویت روابط فرهنگی و عاطفی میان مردم ایران و افغانستان محسوب می‌شود. برای مثال برگزاری جشنوارۀ مشترک «صددانۀ یاقوت» و «مِیله انار» در آخر آذر ماه 1401ش با مشارکت هنرمندان و خانواده‌های افغانستانی، گواهی بر این پیوند دیرینه است.

به نظر کارشناسان برنامه‌هایی همچون «مِیله انار» در ایران که با اجرای موسیقی محلی افغانستان و نمایش آیین‌های سنتی همراه است، فضایی برای پاسداشت مشترکات فرهنگی و تبادل تجربه‌های هنری میان دو ملت فراهم می‌سازد. اینگونه رویدادها، ضمن احیای سنت‌های مشترک، به تقویت همدلی و تفاهم بیشتر میان مردم ایران و افغانستان کمک می‌کنند و نشان می‌دهد که فرهنگ و هنر می‌تواند فضا را تغییر دهد و پلی برای اتحاد و دوستی باشد.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌بیطار، عبدالله، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، بولاق، 1291ق.
• ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1991م.
• ادیب صابر ترمذی، دیوان، به‌تحقیق محمدعلی ناصح، تهران، علمی، 1343ش.
• اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، 1358ش.
• اشراقی، غلام‌نبی، «انار قندهار» ، وب‌سایت غوغای شعر و ادبیات، تاریخ درج مطلب: 7 ثور 1394ش.
• امجدی ام‌‌البنین و دیگران، «آثار تغذیه‌ای-درمانی انار از دیدگاه متون اسلامی، طب سنتی و طب مدرن»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی مازندان، شمارۀ 134، 1394ش.
• المحاسن و الاضداد، منسوب به جاحظ، به‌تحقیق فوزی عطوی، بیروت، بی‌نا، 1969م.
• «انار قندهار میوۀ سرزندگی و جاودانگی» ، وب‌سایت پارس، تاریخ درج مطلب: 25 ثور 1395ش.
• «انار قندهار و راه ناهموار رسیدن به بازارهای جهانی + تصاویر» خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب:31 اکتوبر 2021م.
• اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، مرکز، 1371ش.
• انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، 1352ش.
• انوری، محمد، دیوان، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، سکه، 1364ش.
• اُلئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار، 1363ش.
• «ایران، سومین تولیدکننده انار جهان با کیفیتی جهانی»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.
• «بازارهای انگلستان، میزبان انار افغانستان» ، طلوع نیوز، 13 آذر 1393ش.
• «این شهرهای ایران به انار خوشمزه‌شان معروف هستند»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان 1403ش.
• بلوک‌باشی، علی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، وب‌سایت کتابخانه مدرسۀ فقاهت، تاریخ بازدید: 25 اردیبهشت 1404ش.
• بهادری و همکاران، «نقش جشنواره انار در توسعه پایدار گردشگری جوامع محلی در نواحی مرزی مورد مطالعه: (روستاهای منطقه اورامانات شهرستان پاوه)»، مجلۀ جغرافیا و روابط انسانی، شمارۀ 9، 1399ش.
• پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مكان‌های مذهبی كشور، مشهد، آستان قدس رضوی، 1367ش.
• پورداود، ابراهیم، اناهیتا، به‌تحقیق مرتضى گرجی، تهران، امیرکبیر، 1343ش.
• پورداوود، ابراهیم، تفسیر بر خرده اویستا، برلین، 1931م.
• پولاك، یاكوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1361ش.
• ثابتی، حبیب‌الله، درختان جنگلی ایران، تهران، دانشگاه تهران، 1326ش.
• ثعالبی، عبدالملك، لطائف المعارف، ترجمۀ علی‌اكبر شهابی خراسانی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1368ش.
• «جشن انار، جشنی سرخ در آستانه پاییز نارنجی»، وب‌سایت جاجیگا، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.
• «جشن انار را در این چند شهرستان ببینید»، وب‌سایت میهمان شو، تاریخ بازدید: 11 آذر 1401ش.
• خوابگزاری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
• خواجوی كرمانی، محمود، دیوان، به‌تحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، بی‌نا، ۱۳۳۶ش.
• «دانلود آهنگ قندهار از فرهاد دریا» ، وب‌سایت سحر افغانستان، 14 جدی 1401ش.
• دهخدا، علی‌اكبر، امثال و حكم، تهران، دانشگاه تهران، 1352ش.
• «زادگاه انار ایران است/ دیرینگی و پیدایش انار از روزگاران کهن تا دوران کنونی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1400ش.
• زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، بی‌نا، 1335ش.
• زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، 1367ش.
• ساعی، كریم، جنگل‌شناسی، تهران، بی‌نا، 1327ش.
• سعدی مواعظ، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1400ش.
• سیفی قمی تفرشی، مرتضى، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، تهران، مجید، 1370ش.
• شاملو، احمد، كتاب كوچه، تهران، مازیار، 1361ش.
• شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، 1363ش.
• شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، 1371ش.
• «صابون دست‌ساز قندهار شهرت جهانی یافت»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1396ش.
• صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، 1355ش.
• ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1356ش.
• «طعم بهشت، به رنگ یاقوت / بررسی نقش انار در فرهنگ و تاریخ ایران، به مناسبت روز ملی این میوه پرطرفدار»، وب‌سایت تحلیلی-خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1403ش.
• طوسی، محمد، التبیان، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل البیت، 1413ق.
• عادل‌زاده، پروانه و پاشایی فخری، کامران، «بررسی انار در اساطیر و بازتاب آن در ادب فارسی»، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شمارۀ 1، بهار 1394ش.
• عالمی، حسن، دانشنامۀ اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست، تهران، نهاد نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی، 1393ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371ش.
• غبار، میرغلام‌‎محمد، افغانستان در مسیر تاریخ، تهران، مرکز نشر انقلاب با همکاری جمهوری، چاپ چهارم، 1368ش.
• فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، 1346ش.
• فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان، تهران، شورای کتاب کودک، 1377ش.
• فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، گاریان، 1364ش.
• قادرمزی، حسین «تبیین اثرات جشنواره انار بر توسعه ی گردشگری روستایی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1404ش.
• قاسم‌زاده، عباس و دیگران، «درآمدی بر اهمیت فرآورده‌ها و مشتقات محصولی میوه انار برای مدیریت مسائل انسانی»، فصلنامه علمی نگرش‌های نوین بازرگانی، شمارۀ 2، 1400ش،
• «قو قو برگ چنار» ، وب‌سایت زندگی، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.
• «کرمانشاه سرچشمه جشن انار در دنیاست/ نگذاریم این جشن به نام کشوری دیگر ثبت جهانی شود»، خبرگزاری ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.
• كلینی، محمد، الفروع من الكافی، به‌تحقیق علی‌اكبر غفاری، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1401ق.
• گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، بی‌نا، 1326ش.
• لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، طهوری، 1354ش.
• مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، تهران، بی‌نا، 1371ق.
• مشكور، محمدجواد، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش.
• معزی، محمد، دیوان، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، زوار، 1318ش.
• معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران، دانشگاه تهران، 1338ش.
• «مِله انار میزبان خانواده‌های افغانستانی خواهد شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1401ش.
• مهدی حسن، س.، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، تـرجمۀ نـوذر جلیلی، چیستا، تهران، شمارۀ 9، 1370ش.
• «نار ایران (پژوهشی در خواص میوه انار)»، وب‌سایت گیسوم، تاریخ بازدید: 26 اردیبهشت 1404ش.
• نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1353ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم شب یلدا در افغانستان»، خبرگزاری میزان: 29 آذر 1396ش.
• «نهال انار قندهار» ، وب‌سایت نهالستان پالیز نهال، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.
• نورالله، «مادةالحیوة»، رساله در علم طباخی، آشپزی دورۀ صفوی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، سروش، 1360ش.
• نیلوفری، پرویز، «تاریخچۀ انـار»، فروهر، تهـران، شمارۀ 7 و 8، 1368ش.
• «۳۷ میراث‌فرهنگی ناملموس در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1399ش.
• Drower, E. S., Water into Wine, London, 1956.
• MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
• Pliny, the Elder, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1966.
• Šāyast né-Šāyast, ed. J. C. Tavadia, Hamburg, 1930.