انار
انار؛ میوه‌ای پُردانه، سرخ‌رنگ و خوش‌طعم
انار، میوه‌ای از تیره موردیان، جنس پونیکا و گونه گراناتوم است.[۱] برخی از گیاه‌شناسان، انار را میوه‌ی بومی ایران و مناطق هم‌جوار آن دانسته‌اند. گروهی دیگر نیز، خاستگاه انار را سرزمین‌های عربی سوریه و مصر اعلام کرده‌اند.[۲]
واژه انار
انار، واژه‌ای فارسی است و بارها در زبان پهلوی به‌کار رفته است.[۳] همچنین، واژه‌های «نار»، «ناردان» و «ناردانه» برای میوه و دانه‌های انار[۴] و واژه‌های «ناربُن» و «ناروَن» برای اشاره به درخت انار به‌کار می‌روند.[۵] در قرآن نیز 3 بار به این میوه (رُمّان) اشاره شده است.[۶] محبوبیت این میوه، موجب نام‌گذاری برخی از مناطق به‌نام این گیاه شده است. برای مثال، انار، انارک، انارشیرین، اناران، انارو، انارستان و انارستانک از جمله شهرها و آبادی‌های دارای انار در ایران است.[۷]
گونه‌شناسی انار ایرانی
گونه‌ای انار، به‌نام انار وحشی، در جنگل‌های شمالی ایران، مناطق فارس، کردستان، بلوچستان و سرزمین‌های داخلی ایران[۸] وجود دارد. همچنین پرورش گونه‌های دیگر انار، در نقاط مختلف ایران، رایج بوده است. در منابع کهن به مهارت ایرانیان در پرورش انارهای بُستانی، در دوره هخامنشیان، اشاره شده است.[۹]
انارهای نقاطی از ایران، در بین خلفای عباسی بسیار طرفدار داشت و مردم در شهرهایی همچون ری[۱۰] و ساوه، هر ساله، همراه با مالیات (خراج) خود، مقداری انار نیز به دربار خلفا می‌فرستادند. همچنین، بسیاری از طبیبان، انار ساوه را یکی از بهترین انارهای جهان دانسته و آن را دارای خواصی درمانی معرفی می‌کردند.[۱۱] انارهایی با انواع مختلف ترش، شیرین، ملس، می‌خوش، سیاه‌پوست، بی‌دانه، اردستانی و ازغند در باغ‌های انار ایرانیان، پرورش می‌یابد.[۱۲] هرکدام از این انارها نیز در نواحی خاصی کشت می‌شود. برای مثال، در کاشان، انارهای سفیددانه، شیرین شهوار و شیرین سرخ‌پوست معروف بود.[۱۳] امروزه، انارهای ساوه، قم، تفت، یزد، خراسان و کاشان در ایران مرغوب بوده و شهرت دارند.[۱۴]
قداست انار
انار از میوه‌های پُردانه است و به‌همین دلیل، نماد برکت و باروری شناخته می‌شود.[۱۵] برخی از پژوهشگران، سرسبزی و جاودانگی درخت انار را خاستگاه این باور دانسته‌اند که انار، مادر زمین و مظهر برکت و فراوانی است.[۱۶]
در اساطیر ایرانی آمده است که از ریختن خون سیاوش روی زمین، گیاهی رویید که به «خون سیاوشان» معروف شد. همچنین، درخت انار روییده در منطقه بیستون را به‌نام «انار فرهاد» نامیده‌اند که در باور مردم، از خون فرهاد روییده است. در روایتی از کتاب «زرتشت نامه» آمده است که زردشت، یک دانه انار به اسفندیار داد و اسفندیار از خوردن آن، رویین‌تن شده و دیگر زخمی بر پیکر او نیفتاد.[۱۷]
انار در آموزه‌های دینی
انار در آئین مزدیسنا، از درختان بهشتی و مقدس به‌شمار می‌رود. زرتشتیان، از شاخه و میوه‌ی این گیاه، در آیین‌های دینی و رسمی خود استفاده می‌کنند.[۱۸] در این دین، درخت انار، از جمله گیاهان مؤنث شمرده شده که نشانه‌های جاودانگی و باروری در آن وجود دارد.[۱۹] زردشتیان، همچنین، در مراسم ازدواج دختران و پسران، به آن‌ها انار می‌دادند تا بارور باشند.[۲۰]
ایرانیان، در گذشته، هنگام انجام مناسک مذهبی خود، چوبی از درخت انار را می‌سوزاندند.[۲۱] همچنین، چوب و میوه انار، در سفره‌های نوروزی و مهرگان ایرانیان، حضور داشت.[۲۲] امروزه نیز از چند شاخه یا چند دانه انار در سفره نوروزی استفاده می‌کنند.[۲۳]
نشانه‌هایی از تقدس این میوه، در نقش و نگارهای دو ستون معبد اورشلیم نیز برجای مانده است.[۲۴] جامه‌ی پیشوایان مذهبی یهود، دارای طرح‌هایی از درخت یا میوه انارهای لاجوردی، ارغوانی و قرمز بود.
انار در اسلام، میوه‌ای بهشتی معرفی شده[۲۵] و در قرآن نیز به این میوه اشاره شده است.[۲۶] در برخی از روایات آمده که در هر میوه انار، دانه‌ای بهشتی است که تنها نصیب مؤمنان می‌شود و فرشتگان، آن را از دسترس کافران، دور می‌کنند.[۲۷] عامه مسلمانان، بر این باورند که با خوردن این دانه، به بهشت خواهند رفت.[۲۸]
خواص طبی انار
در طب سنتی، انار شیرین را برای درمان تهوع در زنان باردار[۲۹] و انار تلخ را برای درمان عفونت‌های دهان، بینی، گوش، تاری دید، زخم چشم و سایر انواع زخم مفید می‌دانند.[۳۰] برخی از طبیبان نیز به خواص مفید انار در راستای درمان یرقان، خفقان، درد سینه، سرفه سوزنده ،خارش و سرفه کهنه‌ی خشک اشاره کرده‌اند.[۳۱] همچنین در طب سنتی، به مضر بودن انار برای معده، نفخ‌آور بودن آن و آسیب‌رسانی به دندان و لثه‌ها اشاره گردیده و بیمارانی که تب دارند از خوردن انار منع شده‌اند.[۳۲]
کاربرد انار در صنعت
پوست، شاخه، ریشه، گل و برگ درخت انار در صنایع دباغی و چرم‌سازی استفاده می‌شود. در صنعت رنگرزی، رنگ قهوه‌ای سوخته را از پوست انار به‌دست می‌آورند.[۳۳]
انار در نظام غذایی
آب انار، ناردانه، افشره و رب انار، از چاشنی‌های پرطرفدار در خوراک ایرانی است. این چاشنی‌ها، علاوه بر طعم و مزه، خواص طبی بسیاری دارند. در خورش اسفناج، به‌دلیل حضور گردو (که طبعی بسیار گرم دارد)، از چاشنی‌هایی همچون رب انار یا آب انار (که طبعی سرد دارند) استفاده می‌شود تا این خوراک، برای همه افراد با مزاج گرم و سرد مناسب باشد.[۳۴] پلو رب انار نیز از غذاهای مطبوع، در دوره صفویان بود.[۳۵]
انار در ادبیات ایران
زیبایی درخت، میوه، شکوفه و گل سرخ انار، همواره در نظم و نثر ایرانیان، جایگاهی ویژه داشته است. در بسیاری از متون ادبی فارسی، معشوق به «نهال» و بناگوش میان طره‌های معشوق به «پاره انار» تشبیه شده است. در اشعار سروده شده، اغلب، منظور از عبارت «انار رخسار»، گونه‌های یار است. همچنین، لب زیبارویان به «ناردان»[۳۶] و «نار کفیده»،[۳۷] دو گونه به «نار شکفته»، دل آکنده از درد و اندوه به «انار پاره»[۳۸] تشبیه شده است. ادیبان بزرگی مانند سعدی، از واژه انار و خواص آن در اشعار خود، بهره گرفته‌اند:[۳۹]
| شگفت نیست دلم چون انار اگر بکفید | که قطره قطره‌ی خونش به ارغوان ماند |
در ادبیات شفاهی نیز، رخسار گلگون، چهره شرمسار یا برافروخته را به انار و گل انار تشبیه می‌کنند، مانند: «صورتش همچون انار، سرخ شد». همچنین، زمانی که یک نفر، پس از شنیدن خبری ناگهانی به گریه می‌افتاد از عبارت «مثل انار ترکید و به گریه افتاد» استفاده می‌کنند.
انار در آیین‌های سنتی ایرانیان
انار نزد ایرانیان، از مهم‌ترین خوارکی‌های شب‌چله است. در باور ایرانیان، خوردن انار در شب یلدا، فرد را از تب و آزار گرمای تابستان[۴۰] و نیز از گزند جانوران و حشرات تابستانی دور می‌کند.[۴۱] تعبیر خواب دیدن انار را نیز پسرآوری زنان می‌دانند.[۴۲]
پانویس
- ↑ گل‌گلاب، گیاه‌شناسی، ۱۳۲۶ش، ص۲۳۲؛
ثابتی، درختان جنگلی ایران، ۱۳۲۶ش، ص۵۰. - ↑ پورداود، اناهیتا، ۱۳۴۳ش، ص۲۶۸.
- ↑ Šāyast né-Šāyast, ed. J. C. Tavadia, 1930, P71-72;
MacKenzie, A Concise Pahlavi Dictionary, 1971, P9 & 230;
مشكور، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، ۱۳۴۶ش، ص120. - ↑ معزی، دیوان، ۱۳۱۸ش، ص۲۱۴ و ۵۹۸؛
ادیب صابرترمذی، دیوان، ۱۳۴۳ش، ص۱۱۷ و ۱۲۸. - ↑ پورداود، اناهیتا، ۱۳۴۳ش، ص۲۶۵-۲۶۶.
- ↑ سوره انعام، آیه ۶ و ۹۹ و ۱۴۱؛
سوره الرحمن، آیه ۵5 و ۶۸. - ↑ پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی‌ها و مكان‌های مذهبی كشور، ۱۳۶۷ش، ص۷۰.
- ↑ ثابتی، درختان جنگلی ایران، ۱۳۲۶ش، ص۵۰؛
نیلوفری، «تاریخچۀ انـار»، ص۳۸؛
زرگری، گیاهان دارویی، ج2، ۱۳۶۷ش، ص۳۴۴؛
ساعی، جنگل‌شناسی، ج1، ۱۳۲۷ش، ص۲۴۴. - ↑ پورداود، اناهیتا، ۱۳۴۳ش، ص۲۷۲.
- ↑ ثعالبی، لطائف المعارف، ۱۳۶۸ش، ص234-235.
- ↑ پولاك، سفرنامه، ۱۳۶۱ش، ص366.
- ↑ فاضل هروی، ارشاد الزراعه، ۱۳۴۶ش، ص۱۷۷.
- ↑ ضرابی، ، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۴.
- ↑ فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان، ج4، ۱۳۷۷ش، ص2؛
سیفی فمی تفرشی، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، ۱۳۷۰ش، ص۵۹. - ↑ مهدی حسن، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۳۹؛
Drower, Water into Wine, 1956, P7. - ↑ مهدی حسن، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۴۱.
- ↑ زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، ۱۳۳۵ش، ص۷۷.
- ↑ معین، مزدیسنا و ادب پارسی، ج1، ۱۳۳۸ش، ص400-401.
- ↑ مهدی حسن، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۴۱.
- ↑ اوشیدری، دانشنامۀ مزدیسنا، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۸.
- ↑ مهدی حسن، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۴2.
- ↑ المحاسن و الاضداد، منسوب به جاحظ، ۱۹۶۹م، ص277.
- ↑ فره‌وشی، جهان فروری، ۱۳۶۴ش، ص۵۹.
- ↑ Smith, The Religion of the Semites, 1972, P488.
- ↑ مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۷۱ق، ص۴۹.
- ↑ الرحمن، آیه ۵۵ و ۶۸.
- ↑ كلینی، الفروع من الكافی، ج6، ۱۴۰۱ق، ص353؛
مجلسی، حلیة المتقین، ۱۳۷۱ق، ص50. - ↑ شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۳۰۹؛
اسدیان خرم‌آبادی، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ۱۳۵۸ش، ص۲۳۵؛
صفی‌نژاد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، ۱۳۵۵ش، ص۳۹۳. - ↑ Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, 1966, V.VI, P.485-486.
- ↑ Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, 1966, V.VI, P.487.
- ↑ عقیلی علوی شیرازی، مخزن الادویة، ۱۳۷۱ش، ص453-455.
- ↑ Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, 1966, V.VI, P.485.
- ↑ Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, 1966, V.IV, P.165.
- ↑ شهری، طهران قدیم، ج5، ۱۳۷۱ش، ص24.
- ↑ نورالله، «مادةالحیوة»، ۱۳۶۰ش، ص۲۲۵؛
اُلئاریوس، سفرنامه، ۱۳۶۳ش، ص۲۶۵. - ↑ معزی، دیوان، ۱۳۱۸ش، ص۵۹۸؛
خواجوی كرمانی، دیوان، ۱۳۳۶ش، ص۱۰۳. - ↑ لغت فرس، اسدی طوسی، ۱۳۵۶ش، ذیل واژه لال.
- ↑ انوری، دیوان، ج1، ۱۳۶۴ش، ص192.
- ↑ سعدی مواعظ، قصاید، قصیده شماره 18، بیت 7، سایت گنجور.
- ↑ انجوی شیرازی، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، ج1، ۱۳۵۲ش، ص18 و 26.
- ↑ شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص227.
- ↑ خوابگزاری، ۱۳۴۶ش، ص۲۱۰.
منابع
- قرآن کریم
- ادیب صابر ترمذی، دیوان، به‌تحقیق محمدعلی ناصح، تهران، علمی، ۱۳۴۳ش.
- اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۸ش.
- المحاسن و الاضداد، منسوب به جاحظ، به‌تحقیق فوزی عطوی، بیروت، ]بی‌نا[، ۱۹۶۹م.
- اوشیدری، جهانگیر، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، مرکز، ۱۳۷۱ش.
- انجوی شیرازی، ابوالقاسم، جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۲ش.
- انوری، محمد، دیوان، به‌تحقیق محمدتقی مدرس رضوی، تهران، سکه، ۱۳۶۴ش.
- اُلئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار، ۱۳۶۳ش.
- پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مكان‌های مذهبی كشور، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷ش.
- پورداود، ابراهیم، اناهیتا، به‌تحقیق مرتضى گرجی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۳ش.
- پولاك، یاكوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ كیكاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۱ش.
- ثابتی، حبیب‌الله، درختان جنگلی ایران، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۲۶ش.
- ثعالبی، عبدالملك، لطائف المعارف، ترجمۀ علی‌اكبر شهابی خراسانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
- خوابگزاری، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- خواجوی كرمانی، محمود، دیوان، به‌تحقیق احمد سهیلی خوانساری، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۳۶ش.
- زرتشت بهرام پژدو، زراتشت‌نامه، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۳۵ش.
- زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۷ش.
- ساعی، كریم، جنگل‌شناسی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۲۷ش.
- سعدی مواعظ، قصاید، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 بهمن 1400ش.
- سیفی فمی تفرشی، مرتضى، مروری بر جغرافیای تاریخی ساوه، تهران، مجید، ۱۳۷۰ش.
- شكورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵ش.
- ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ش.
- طوسی، محمد، التبیان، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر اهل البیت، ۱۴۱۳ق.
- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- كلینی، محمد، الفروع من الكافی، به‌تحقیق علی‌اكبر غفاری، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
- گل‌گلاب، حسین، گیاه‌شناسی، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۲۶ش.
- فاضل هروی، ارشاد الزراعه، به‌تحقیق محمد مشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۶ش.
- فرهنگنامۀ كودكان و نوجوانان، تهران، شورای کتاب کودک، ۱۳۷۷ش.
- فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، گاریان، ۱۳۶۴ش.
- لغت فرس، اسدی طوسی، به‌تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، طهوری، ۱۳۵۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، تهران، ]بی‌نا[، ۱۳۷۱ق.
- مشكور، محمدجواد، فرهنگ هزوارش‌های پهلوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- معزی، محمد، دیوان، به‌تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران، زوار، ۱۳۱۸ش.
- معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.
- مهدی حسن، س.، «افدرا و درخت انار در آیین جاودانگی در ایران بـاستان»، تـرجمۀ نـوذر جلیلی، چیستا، تهران، س 8، شماره 9، ۱۳۷۰ش.
- نورالله، «مادةالحیوة»، رساله در علم طباخی، آشپزی دورۀ صفوی، به‌تحقیق ایرج افشار، تهران، سروش، ۱۳۶۰ش.
- نیلوفری، پرویز، «تاریخچۀ انـار»، فروهر، تهـران، س 24، شماره 7 و 8، ۱۳۶۸ ش.
- Drower, E. S., Water into Wine, London, 1956.
- MacKenzie, D. N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, 1971.
- Pliny, the Elder, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1966.
- Šāyast né-Šāyast, ed. J. C. Tavadia, Hamburg, 1930.